WA308�7 II5947 NAUKA O LUDACH442 I

426

rozwoju. Oni wynaleźli osobne pismo, lecz mają tylko znaki zgłosek a nie mają znaków na pojedyncze głoski. Oni znali już od dawna druk płytami, lecz używane niegdyś w tym celu ruchome czcionki zupełnie potem zarzucili. Oni odkryli własność igły magnesowej, lecz nie używali jej nigdy jako busoli; oni mieli proch, lecz nie znali rusznic ³), mieli rachunkowe deszczułki. lecz nie znali znaczenia miejsca liczby, spostrzegali od wielu tysięcy lat zjawiska na niebie, lecz podział nieba na gwiazdozbiory zwierzyńca przejęli zkądinąd.

Karola Rit ter a zajmowała często ta myśl, że cały rozwój dziejów kultury byłby zupełnie inny przybrał obrót, gdyby cesarstwa chińskie i rzymskie były się ściślej zetknęły. Orientalista Rei na ud, będący przez długie lata prezesem towarzystwa azyjatyckiego w Paryżu, chciał w ostatniem swem dziele w nas wmówić, że w Rzymie już za czasów pierwszych cesarzy wiele ohlizkiem zetknięciu się z Chinami mówiono, podobnie jak obecnie o zetknięciu się Rosyjan i Anglików w środkowej Azyi mówią i wiele niepotrzebnego piszą. Być może, iż powzięto zbyt przesadne wyobrażenia o następstwach wymiany kulto-rowej obu cesarstw. Dla Europy byłoby się ono zapewne na tern tylko ograniczyło, żeby chów jedwabnika o parę set lat wcześniej u nas się był rozpowszechnił. Takie zetknięcie byłoby korzystniej daleko na Chiny oddziałało. Ich odosobnienie wschodnio azyjatyckie, jakkolwiek wielce było sprzyjającym ich spokojnemu rozrośnięciu się w przeszłości, wywarło bardzo niepomyślne skutki na ich dolę w przyszłości. Do nich dałoby się prawdę dosłownie zastosowmć to, co Adolf Bac-meister o południowo afrykańskich ludach powiedział²): ,,Pod względem rozwinięcia pierwotnej istności danego ludu i udziału jego w dziejach powszechnych zachodzi wielka różnica, czy on tylko z po-dobnemi do siebię, albo prawie podobnemi, się zetknie, zetrze, i zmierzy, albo też czy mu los dozwoli zmierzyć się na widowni dziejowej z zupełnie obcemi państwami, zmuszając go do w⁷spółzaw^rodnietw^Ta z nimi oraz do utwierdzenia, rozprzestrzenienia, pogłębienia a nawet i utracenia z chwałą sw^Tego bytu w pokrzepiającej w^Talce z coraz to nowsze-mi potęgami/¹

Nikt z pewnością nie czuje wdększego poważania dla kulturowych dzieł Chińczyków od autora niniejszćj pracy. Z pomiędzy wszystkich

p Wyraz chiński na oznaczenie działa jest wyrazem obcym, z zachodu wziętym, Hue das chinesische Beich T. II, strt. 78.

²) Ausland 1871 str. 580.

http://rcin.org.pl