Śliwerski2

Pedagogika ogólna rozdział trzeci 187

sada determinacji pedagogicznej z dwóch powodów nie może być jedyną regulatywną zasadą myślenia i działania pedagogicznego. Przekształcenie wpływów społecznych w pedagogicznie prawomocne wpływy społeczne stanowi bowiem, po pierwsze, tylko jedno z możliwych i koniecznych pytań odnośnie do społecznego warunkowania ludzkiego działania, a po drugie, może jedynie wskazywać na specyficzny zakres pytań pedagogicznych i go zaznaczać, jeśli uznaje także inne pytania dotyczące społecznej determinacji ludzkiej praktyki za równie ważne i konieczne oraz nie zgłasza pretensji do dominacji praktyki pedagogicznej nad innymi formami praktyki.

Pytanie, jak należy oceniać wymagania społeczeństwa względem działania ludzi i społeczne wpływy na owo działanie, nie jest specyficzne dla pedagogiki, lecz pojawia się również w praktyce ekonomicznej, politycznej, etycznej, estetycznej i religijnej. Wszystkie te formy praktyki są narażone na oddziaływania i wymagania, które muszą zostać przekształcone w oddziaływania praktycznie prawomocne, jeśli cielesność, wolność, werbalność i historyczność podstawowych kategorii ludzkiego działania ma być ogólnie uznawana, łch zaaprobowanie jest jednak możliwe tylko wtedy, gdy żaden obszar ludzkiego działania nie rości sobie pretensji do dominowania nad innymi praktykami, lecz wszystkie one wzajemnie uznają swoje zadania polegające na przekształceniu wpływów społecznych w praktycznie prawomocne. Wskazuje to jednak na czwartą zasadę myślenia i działania pedagogicznego, która łączy praktykę pedagogiczną ze wszystkimi innymi formami praktyki, a mianowicie na regulatywną zasadę niehierarchicznego porządku pojedynczych praktyk w ramach całościowej praktyki ludzkiej.

Pytanie o sposób przekształcenia społecznych wpływów na działanie pedagogiczne we wpływy pedagogicznie prawomocne i zbieżne z konstytutywnymi zasadami myślenia oraz działania pedagogicznego jest tylko jednym z wielu pytań opartych na teorii działania i filozofii praktycznej wobec społecznej determinacji ludzkiej praktyki. Do nich należy również pytanie o transformację społecznej determinacji ekonomii w praktykę ekonomiczną umocowaną wokół pojęcia ludzkiej pracy oraz pytanie o przekształcenie społecznej determinacji polityki w praktykę polityczną, społecznej determinacji obyczajów i konwencji w praktykę etyczną, społecznej determinacji estetyki w praktykę estetyczną i społecznej determinacji religii w praktykę religijną. W systemie gospodarczym, który organizację, podział i redystrybucję pracy ludzkiej mierzy wyłącznie według kryterium maksymalizacji efektywności przy jednoczesnej minimalizacji nakładu pracy niezbędnego do wyprodukowania towarów i dóbr, znika jej humanistyczny sens. Podobnie polityka, etyka, sztuka i religia tracą swą humanistyczną jakość, gdy godzą się z przymusami systemu społecznego występującymi w upiększonej formie merytorycznych reguł, systemu, który swej podstawy nie znajduje już w ludzkich działaniach, lecz raczej w pozorach ludzkiej praktyki. Polityka kurczy się wtedy do formy guast-politycznego dostosowywania opinii publicznej do wymagań systemu społecznego, moralność - do formy quasi--moralnego przejmowania na siebie obciążeń będących konsekwencją procesu cywilizacyjnego, sztuka - do formy quasi-estetycznego zawo-alowania złożonych kontekstów oddziaływań, a religia - do formy quasi-religijnego opium dla ludu¹.

Jeśli takie rozmycie praktyki w czysty pozór ludzkiego działania miałoby być losem nas wszystkich, to działania całościowej ludzkiej praktyki miałyby, koniec końców, raczej sens porównywalny z efektem placebo. Zasada przekształcania determinacji społecznej w praktyczną formułuje regulatywną ideę polegającą na tym, by pozostawać wiernym cielesności, wolności, werbalności i historyczności ludzkiego myślenia oraz działania w społecznych warunkach całościowej praktyki ludzkiej pojmowanej z perspektywy swego

1

Por. wskazania Kanta na związane z religią ryzyko bycia „opium dla sumień” w: I. Kant, Kritik der Religion innerhalb der Grenzen der blofien Vemunft (1793-1794) A 68, B 105; patrz także teza K. Marksa, że religia wtedy staje się „opium ludu”, gdy jako „westchnienie uciśnionego stworzenia” jest równocześnie „sercem nieczułego świata". K. Marks, Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie, w: idem, Friihe Schriften, red. -H.-J. Lieber, P. Furth, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 1962, t. 1, s. 488 [Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa, w: K. Marks, F. Engels, Wybrane pisma filozoficzne 1844—1846, Warszawa: KiW 19491.