CCF20090625011

8    Niemiecki romantyzm i Rewolucja Francuska, I

Grecji, który unosi się teraz nad Galią, Francja jest w moich myślach dniem i nocą. —Jeśli Francji przydany się nieszczęście, wzgardzę całym światem i zwątpię w jego siły, wtedy dla naszego stulecia marzenie stanie się czymś nazbyt pięknym, a my przekształcimy się w zwyrodniałe obce istoty, ni jedną żyłą nie spokrewnione z tymi. którzy niegdyś padli pod Ter-mopilami. wówczas przeznaczeniem Europy będzie stać się więzieniem".

Ten list Tiecka, jeśli pominiemy entuzjazm dla rewolucji w Iiyperionie Hólderlina, stanowi znamienny wyjątek.

Więcej: Trzeba przypomnieć tępotę niemieckiego mieszczaństwa z roku 1789, to, że z wyjątkiem nielicznych kręgów, miasta, a nawet mieszczaństwo kupieckie jeszcze w połowie XIX wieku nie potrafiły wytworzyć żadnego publicznego forum idei, które by wykraczały poza bezpośrednią sferę domu i kantoru. Książka Fani de Stael O Niemczech oraz Goethego Kampagne in Frankreich i Belagerung uon Mainz dają wyraz temu. jak niepolitycznie i nieoświccone było to społeczeństwo około 1800 roku i jaką nienawiść przeciw wszystkiemu, co rewolucyjne, mógł rodzić ten niepolityczny i ciasny horyzont — oto formacja, która pozwala przeczuć jej pustoszącą aktualizację w latach trzydziestych dwudziestego wieku, jeśli się pozna fatalną ideologicznie i moralnie stronę Rewolucji Francuskiej, od denuncja-torstwa politycznego po mord w Wandei. Jeśli chcemy tę antyrewolucyjną mentalność ująć jako motyw' literacki, to sięgnijmy do ulubionego wyobrażenia drobno-mieszczańskich Niemiec, do wizerunku „mistrza". Poczynając od Pieśni o dzwonie Schillera po opery Richarda Wagnera jest to ideologiczna figura przeciwstawna wobec citoyen rewolucji — figury obywatela, jakiej nadała rangę publiczna samowiedza; także Celana mroczny wiersz Der Tod ist ein Meister ans Deutschland narzuca nieodzowną nowoczesną perspektywę widzenia postaci, z którą Niemcy są skłonni się utożsamiać, postaci z pozoru nieszkodliwie zamykającej się w swej fachowej kompetencji i zamiłowaniu do porządku. Nawet paradygmatyczna ligura niemieckiej powieści edukacyjnej (Bildungsroman) — figura, w której jej wynalazca chciał przezwyciężyć to zarówno społeczne jak i moralno-intelektuałne ograniczenie — odznacza się jakimś specyficznym brakiem charakteru: imię „Wilhelm Meister" brzmi jak omen. W Hyperionie, tej trans-cendującej powszedniość utopii rewolucyjnego ducha, Hólderlin scharakteryzował owo ograniczenie wyczerpująco i przenikliwie:

„nic mogę sobie pomyśleć żadnego innego narodu, który byłby bardziej rozdarty, niż Niemcy. Widzisz rzemieślników, ale nie ludzi, kaznodziei, ale nie ludzi, myślicieli, ale nie ludzi"¹.

Ta po raz pierwszy odkiyta tu nieludzkość człowieka typu „mistrz” jest całkowicie antyrewolucyjna. Hólderlin i to także skomentował w liście do brata z 1 stycznia 1799 roku, pisząc:

„[...] stąd ta niejasna, podejrzliwa obawa obok tchórzliwej, ślepo poddańczej nabożności, z jaką przyjmują wszystko, co wykracza poza własną ciaśniutką sferę, stąd też owa obojętność wobec społecznego poczucia honoru i wobec pospólnej własności"².

Dopiero wtedy, kiedy uzmysłowimy sobie tę obiektywną antyrewolucyjną kondycję niemieckiej świadomości około roku 1800, ujawni się ów specyficzny związek między rewolucją i romantyzmem. Okaże się wówczas, że pytanie o ten związek należy ograniczyć, mianowicie do pytania o stosunek między rewolucją i nielicznymi tekstami romantycznymi! Pisma te są przecież czymś innym niż polityczna mentalność ich autorów. Cytowany list Tiecka jest dokumentem osobistej postawy politycznej w tym właśnie czasie. Nic to nie mówi o literaturze Tiecka. Ale należałoby tutaj pytać o nią nie tylko w odniesieniu do Tiecka, który nie wniósłby tutaj wiele. Już pierwszy rzut oka na domniemany związek między rewolucją i romantyzmem od-

1

   Friedrich Hólderlin, Pod brzemieniem mego losu. Listy — Hype-rion, tłum. Anna Milska i Wanda Markowska. Czytelnik, Warszawa 1976. s. 153.

2

   F. Hólderlin. tamże. s. 433.