CCI00200

576 Polska XVIII wiek powszechności , ludzkiej. Oświecą go, jakie są każdego stanu, każdego urzędu obowiązki; jako każdy obywatel ma prawo być wolnym, być swojej własności pewnym, być w używaniu jej bezpiecznym. Toż dopiero cały bieg tej nauki zakończy podanie wiadomości prawa politycznego, prawa narodów, a mianowicie prawa ojczystego.

Założywszy cały fundament instrukcji młodego Polaka na chrześcijańskiej i moralnej nauce, idzie podział innych, szczególnym klasom wyznaczonych. Przepisana jest nauka języka łacińskiego. Nikt mający światło rozumu nie będzie śmiał twierdzić, iż nauka słów celować ma przed nauką rzeczy . Ale wiek młodszy ma w swym udziale żywszą pamięć, sposobniejszy zatem jest do nabycia języków. Uczenie więc onych zaczynać się powinno w pierwszych klasach. Z opisu względem łaciny: "Nauka jej szczególniej ma być dawana w trzech pierwszych szkołach, w dalszych nic zaniedbana, w ostatniej przy retoryce powtórzona, a nicrozdzielnie zawsze idąca z nauką języka polskiego, to jest z uważnym ksiąg i pism polskich czytaniem, ćwiczeniem się w pisaniu polskim i wykształceniem wymowy ojczystej". Możnaż więcej czasu nauce języka łacińskiego naznaczać? Niepodobna wydziwić się, jak mogli niektórzy czynić zarzut, jakoby uczenie języka łacińskiego w nowym szkól układzie zaniedbane było, kiedy do przekonania fałszu zarzutu tego dosyć jest mieć oczy na przebieżenie tablicy układ i porządek nauk zawierającej. Owszem, w tym rozrządzeniu obrane są sposoby łatwiejszego nabycia łaciny, i lepszej łaciny. Zlecone jest gramatyki rozsądne i do pojęcia a potrzeby dzieci stosowane napisanie. Gotują się z najlepszych autorów łacińskich miejsca wyjęte'¹⁵ i do materii nauk każdej klasie właściwych dobrane, żeby snadniej i mocniej pamiętały się słowa i wyrazy, kiedy razem z nauką rzeczy złączone będą. Jest w robocie dykcjonarzyk łaciński mały a dokładny, dla poczynających. l„.|

W którymkolwiek stanic żyć ma człowiek miody, czyli swoim własnym domem i majątkiem, czyli cudzym zawiadować, nigdy się bez rachunku nic obejdzie; tysiączne zdarzające się okoliczności dadzą mu poczuć potrzebę rozmiaru dóbr. granic, pól. Nadto każdy obywatel Rzeczypospolitej powinien być żołnierzem. Nic można w tych wiekach być żołnierzem bez umiejętności liczby i rozmiaru, arytmetyka więc i geometria dobrze urodzonemu jest koniecznie potrzebna. Tymi naukami opatrzony o-bywalcl. choćby sam ustawicznym ich używaniem bawić się dalej nic mógł, znać się jednak będzie zawsze na cudzych robotach, w kalkulacji, w gospodarskich rachunkach, w podawaniu plant na domy, folwarczne budynki, fortece, w rozmiarach ziemi, w braniu jej wagi, wód zastanowieniu'¹⁶ etc. Zwłaszcza że podług myśli i przepisu Komisji Edukacyjnej rzeczone nauki tak podawane być mają, aby się w wysokości w nich nie wdawać^{1 2 3}, aby je do użycia obywatelskiego stosować. Prócz tego wszyscy, już znający się na rzeczach, nadto przekonani są, jak wiele geometria pomaga do rozsądnego, gruntownego i pewnego w każdej rzeczy myślenia. Ponieważ przez nią w zwyczaj a się rozum jasno widzieć rzeczy, dobrze o nich sądzić, dobrze jedno z drugiego wnosić, przeto jest najlepszą praktyczną logiką. Sprzeciwiać się takowemu ustanowieniu byłoby albo się na rzeczy samej nie znać, albo rzetelnego pożytku nie chcieć.

Te same względy pobudką były przepisania nauki fizyki, to jest poznania rzetelnego przyczyn i skutków przyrodzonych, ile te drogą zmysłów i doświadczenia poznane być mogą, rugując z tej wybornej umiejętności niepotrzebne spekulacje i bałamutne subtelności. Cale fizyki uczenie zawsze ma dążyć ku użyciu na swój i krajowy pożytek. Nauka mechaniki, to jest znania i ustawiania machin pożytecznych, jakie są młyny, tartaki, stępy⁴ etc., równie jako hydraulika i hydrostatyka podające wiadomość mocy, wagi, biegu, obrotu wody, podające sposoby kierowania tego żywiołu na korzyść szczególną i powszechną, nicrozdzielne są takowej fizyki części.

Od fizyki tym trybem prowadzonej, tak człowiekowi rządnemu i dobrze urodzonemu ziemianinowi przystojnej, nie może być odłączona historia naturalna, to jest opisanie rzeczy, które człowiekowi dawca natury nadal. Czyli to są zwierzęta, czyli krzewy i rośliny, czyli co ziemię otacza lub co ziemia [w] swych wnętrznościach zawiera.

Z taką jeszcze fizyką, z taką umiejętnością dziel i darów natury przyrodzony jest związek wiadomości o rolnictwie i ogrodnictwie. Te są albowiem wiadomości najcelniejsze, najwłaściwsze rodzajowi ludzkiemu, uczące człowieka i znać dary Boże, i używać ich na pożytek najpewniejszy i najsprawiedliwszy, wiadomości każdemu dobra ziemskie posiadającemu potrzebne, a majętniejszym i panom potrzebniejsze. [...] Nie byłoby rzeczą dziwną i żałosną, gdyby w kraju takim, jakim jest nasz, gdzie zawsze, a osobliwie w tych nieszczęśliwych czasach, jeden jest albo zbogaccnia, albo utrzymania się sposób: w ziemi, w rolnictwie - żeby, mówię, w takim kraju ganiono zamysł przygotowania wczesnego młodzi do tych najgodniejszych człowieka i ziemianina zabaw?

A że człowiek nabierając znajomość, co go otacza, co mu do używania służy, jeszcze bliżej ma znać siebie samego, a to nic tylko ile do duszy i władz jej, co ma z moralnej i logicznej nauki, ale też fizycznie, przepisana jest na szóstą klasę wiadomość o człowieku względem zachowania zdrowia. Nic zamierza się w tym naznaczeniu nauka lekarska, bo ta, do Universitates odesłana, daleko więcej zawiera w sobie, niż w wiadomości przepisanej założono, ale żeby człowiek znal swoją konslylucyją, temperament, stan zdrowia, skłonności do chorób, sposób zachowania zdrowia przez obchodzenie się przyzwoite w pokarmie, napoju, pracy, ruszaniu się - nic nic jest nad tę naukę pożyteczniejszego. Bez zdrowia nic masz szczęśliwości. [...)

-----Przepisana jest na^siódmą klasę retoryka, z ostrzeżeniem, aby na niepotrzebnych

przepisach, preceptach⁵, które wymownym nie czynią czasu i pracy nic trawić, aby pokazywać i samych ćwiczeniem a dobrych przykładów podawaniem wprawiać, jaka to wymowa obywatelowi Rzeczypospolitej przystoi, jak na sądach, jak na obradach, jak w innych przygodach publicznych mówiona. Aby ostrzegać młodego o błędach pospolicie trafiających się niedoskonałym mówcom: jakie są pochlebstwa, rozwlekłość w mówieniu, zbytek słów, niedostatek rzeczy, zle albo żadne myśli i wyrazów z sobą sklejenie, niedobrze jednej z drugiej wnoszenie, niedostatek powagi w glosach etc. [...]

Poetyka, mająca za materię mowę wiązaną nieodstępnie z retoryką idzie. Wykształci ona dowcip, ożywi imaginację, uczciwą rozrywkę w czasy wolne, w czy-

1

   Mowa o Wypisach z autorów klassycznych; por. s. 565-568 - przyp. red.

2

   Plauta-plan, projekt; branie jej wagi - ocenianie; zastanowienie wód - regulacja rzek, budowanie tam.

3

   Kształcić w celach praktycznych, nie wdawać się w teorie, zawiłości - przyp. red.

4

   Fizykę doświadczalną (zamiast arystotelesowskiąj) pierwsi wprowadzili w Polsce pijarzy (por. s. 532); stępa - dawny przyrząd do tłuczenia (np. soli), otlukiwania prosa, gryki; ubijania ziama na kaszę. Zakres nauk i ich uzasadnienie charakterystyczne są dla lizjokratów - przyp. red.

5

   Precepta - wskazówki, pouczenia.

37 — Źródła do dziejów wychowania