CCI00202

580 Polska XVIII wiek uczyni-¹ [...]

4. Zarzut. Może Komisja Edukacji w ustanowieniu instrukcji błądzi.

Idzie tu o osądzenie, czyli w samej rzeczy błądzi. Któż o tym zdanie dawać będzie? Każdy rozsądny człowiek i dobry obywatel, wiadomy z gruntu rzeczy, o której się sądzić podejmuje, biegły w tych materiach, w których ma dawać wyrok. Dajmyż to, iż tacy ludzie sąd svvój powiedzą. Czyliż i tym nie będzie można mówić, iż błądzić mogą? A tak zapędzi się Sarzut w nieskończoność i nic się pewnego nie ustanowi. Należy wybrać ludzi ze wszystkich miar zdatnych do urzędu i na ich sprawowaniu przestać. Będą zawsze w odpowiedzi⁵³ Rzeczypospolitej samej. A gdy się kogo niesłusznie i z przewidzenia jakiegoś lub plotliwych pogłosek obwinia, należy niewiadomość objaśnić, upór przekonać, potwarz odbić i poskromić. Zwłaszcza iż wiadomo jest z Uniwersału Komisji Edukacji³⁴, jako wszystkich użyła do tego środków, aby z pewnością i bez błędu w układzie instrukcji postępować mogła. Otworzyła w owym liście myśli i chęci swoje; udawała się do wszystkich, którzy w kraju naukami zawiadowali; zapraszała wszystkich mających oświecenie obywatelów, aby rady i ułożenia swoje w przedsięwziętej rzeczy jej udzielali, aby się z nią znosili, ofiarowała zachęcające do tej roboty nagrody. Z podanych rad co się lepszego, co zamierzonemu Narodowej Edukacji celowi najprzyzwoitszego zdało, przyjęła i rozrządzenie swoje z tego ułożyła. [...]

Z USTAW KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ

Od samego początku swego istnienia K.EN w drodze różnego rodzaju rozporządzeń, przepisów zmieniała istniejące dotychczas zasady funkcjonowania szkolnictwa i wprowadzała nowe. Zaistniała pilna potrzeba skodyfikowania tych pojedynczych przepisów. W 1781 r. wydano drukiem Projekt, zaś - po wprowadzeniu nielicznych zmian - w roku 1783 Ustawy Komisji Edukacji Narodowej. Dalszym zmianom uległy Ustawy w roku 1790 oraz w roku 1793.

Przedruk wraz z objaśnieniami według: Renata Dutkowa Komisja Edukacji Narodowej. Wybór materiałów. Wrocław 1973.

Źródło: [63, s. 137-209)

Przedmowa

W potrzebie opatrzenia nadal młodzi polskiej w zgodnych nauczycielów, za najprzyzwoitszy środek osądziliśmy założenie w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim stanu, z powołania i obrania na ten jedyny koniec poświęconego, aby nieustannie dostarczał w Narodzie łudzi przez oświecenie, przez cnotę, przez gorliwość zdatnych do dawania publicznej edukacji. Nauczyciele, którzy się w rzeczonym stanie tworzyć i

kształcić mają, w tym widoku uważani być powinni jako jcdnejże Rzeczypospolitej o-bywatele, przejęci świętością zamierzenia swego i urzędu tak wielkiej wagi, tym jedynie zabawieni, aby jak najdokładniej co do wiary świętej, czystych obyczajów, miłości Ojczyzny, znajomości praw narodowych i najużyteczniejszych w społeczności ludzkiej nauk wychowywali i doskonalili synów obywatelskich. Na ten koniec Ustawy niniejsze przepisane do wiadomości powszechnej podajemy i ogłaszamy. Znajdzie w nich powszechność narodowa określone obowiązki, podane sposoby, okazane pobudki, przyrzeczone korzyści i zaszczyty dla osób, które na tę przeważną dla kraju swego posługę poświęcić się zechcą. Widzieć będzie w całej osnowie i w szczególnych rozrządzeń związku, jako ostrożna na wszystkie okoliczności baczność i daleka od innych powodów chęć pospolitego dobra całym postępowaniem naszym kierowały.

Przychodzi to dzieło przed sąd powszechności, byle ten, godnymi światłej i przyzwoitej krytyki pobudkami miarkowany, zupełnego rzeczy objęcia oraz pilnego i bezstronnego roztrząśnienia nie uprzedzał. W zamiarze bowiem tych Ustaw naszych połączone są z najcelniejszym pożytkiem zaradzenia potrzebom edukacji względy na inne korzyści krajowe. Wzywając młodzież narodową do przysposobienia się i poświęcenia na publiczną edukację, opatrując do tego środki i pomocy, zagradzamy wyjściu z kraju tych dochodów, których znaczna część za granice na sprowadzenie obcych na-uczycielów wychodzić zwykła. Jeżeli niepomyślne czasów niniejszych okoliczności pospolite z strony obywatelów zażalenia sprawują, iż mało jest sposobów umieszczenia przyzwoicie szlacheckiej młodzi, tedy otwierające stan godny najzacniejszego urodzenia, stan, w którym posługa jest publiczna, praca najużyteczniejsza, opatrzenie na cały bieg życia uczciwe i dostatnie, podajemy kondycją dla współziomków naszych równie chwalebną jak pożyteczną. Chcąc całą młódź szlachecką bez obraźliwej częstokroć w edukacji po osobnych konwiktach różnicy, w jednostajnym trybie zatrzymać i określić, zabiegamy przeciwnym równości obywatelskiej skutkom. Utrzymywanie dzieci w szkołach z funduszu pospolitego, których urodzeniu nic odpowiada majątek (pod imieniem konwiktorów ubogiej szlachty) częścią już założone, częścią w najszczerszej chęci zamierzone, podług opisu lej Ustawy, zapewni rodzicom nadzieję odbierania gruntownych pociech z potomstwa swego. Takie względy, takie uwagi mieliśmy przed oczymą stanowiąc rozrządzenia nasze.

Wam szczególnie, których najchwalebniejsza chęć do poświęcenia lat i sil na publiczną edukacji posługę wiedzie, wam z najszczerszą otwartością przed oczy stawiamy te Ustawy, które obowiązki wasze wymierzają i losu waszego stałość zapewniają. Z nich zabierać macie ducha powołania waszego i następnikom go waszym przesyłać, w nich rzucone są nasiona zdań gruntownej sprawiedliwości i najszlachetniejszego czucia. W określonym zgromadzeń waszych rządzie, w przepisanych wam prawach, w założonych korzyściach i zaszczytach postrzeżecie, jaki wzgląd miano, aby powinność stanu z należytą człowieka i obywatela wolnością zgadzały się i łączyły, aby dostojność publicznej usługi nieoddzielnie szła z osobistym każdego pożytkiem. Po większej części w ustawach niniejszych wskrzeszone i do czerstwości swojej przywrócone są starodawne Królów Polskich ze krwi Piastów i Jagiellonów, a mianowicie Kazimierza Wielkiego, Zygmunta I, Zygmunta Augusta, około szkól krajowych rozrządzenia i na-

1

Nim książki elementarne wyjdą, instrukcja nie może być jednostajna ani pewna. Lepiej jednak wytrzymać koniecznie potrzebną w ich zrobieniu czasu przeciąglość, a co dobrego otrzymać, niż skwapliwością dopuścić błędów wkrótce mających naprawy potrzebować [przypis Piramowicza).

53.    Być w odpowiedzi - ponosić odpowiedzialność.

54.    Mowa tu o pierwszym Uniwersale obwieszczającym ustanowienie iCEN z dnia 24. X. 1773.