DSCN6457 (Kopiowanie)

164

Biologia - repetytorium —_

za pomocą cienkich Mon stawowych, co sprawia, że mogą być ruchome względem siebie Panem zabezpiecza stawonogi przed napastnikami, chroni przed utratą wody (gatunki lądowe) lub przeojj nadmiernym przenikaniem do wnętrza (gatunki wodne) i stanowi szkielet zewnętrzny - oparc«dła znajdujących się wewnątrz tkanek. Jednak ogranicza powiększanie rozmiarów ciała - wzrost może się odbywać tylko poprzez okresowe zrzucenie nazbyt ciasnego oskórka; proces ten nazywamy |imęnfcjg.

Linienie dobrze znane jest wszystkim, którzy obserwowali np. rozwój owadów (ich larwy linieją kilkakrotnie przed przeobrażeniem); szczególne znaczenie ma ten proces u skorupiaków z rzędu dzicsięcionogów - a więc u raków, krabów, homarów itp. - u których przesycony solami wapnia oskórck jest bardzo twardy i stanowi ochronną zbroję. Żyjący jeszcze w niektórych (dotąd niczanieczyszczonych) polskich wodach rak rzeczny w pierwszym roku życia linieje 8 razy. następnie - aby rosnąć - co roku zrzuca pancerz przynajmniej jeden raz. Przed linieniem - zwykle w lecie -rozpoczyna się proces trawienia wewnętrznej części oskórka. Następuje to w wyniku wydzielania tzw. płynu wylinkowego przez gruczoły nabłonka. Płyn zawiera enzymy trawiące chitynę i białka oraz rozpuszczające sole wapnia. Większość z uzyskanych z trawienia oskórka produktów jest magazynowana i zostanie użyta do wytworzenia nowej powłoki. W tym samym czasie pod starym oskórkiem wytwarzana jest nowa kutikula. miękka, pofałdowana i sprężysta. W momencie linienia zwierzę stara się ukryć. Następnie połyka powietrze (lub wodę - w przypadku organizmów wodnych), co ułatwia mu pęcznienie i powoduje pęknięcie starego oskórka. Teraz stawonóg - często wykonując skomplikowane ruchy - wydobywa się ze starej “zbroi" i pęcznieje, rozciągając nową kutikulę do maksymalnej wielkości. Gruczoły nabłonka wydzielają enzymy, które powodują utlenianie składników oskórka; u raka powodują też odkładanie się w chitynie kryształków węglanu wapnia. Procesy linienia, a także przeobrażenia (metamorfozy) sterowane są przez bodźce nerwowe i hormonalne; regulacja hormonalna przeobrażenia omówiona zostanie nieco dalej, w części poświęconej owadom.

U stawonogów mięśnie są prawie zawsze wyłącznie poprzecznie prążkowane.

Układ krwionośny stawonogów jest (podobnie jak u pazumic) otwarty: krew wylewa się do ncmotelu (czyli Młaki krwionośnej, rozciągającej się w miejsce pierwotnej i wtórnej jamy ciała). Orzbietowe naczynie, podzielone zastawkami na komory, pełni funkcję serca, przepompowując krew ku przodowi; z hcmocelu pobierana jest ona przez parzyste otwory (ostia) leżące po bokach naczynia grzbietowego i także zaopatrzone w zastawki.

Budowa układu oddechowego uzależniona jest głównie od środowiska - z reguły gatunki wodne oddychają skrzeląipi, zaś gatunki lądowe za pomocą tchawek. Tchawki to układ rurek, doprowadzających powietrze do wszystkich tkanek.

Narządy wydalniczc i rozrodcze nigdy nie komunikują się z hemocelem. Narządy wydalnicze albo są przekształconymi metanefrydiami (w przypadku stawonogów wodnych, które głównie wydalają rozcieńczony amoniak), albo też - u form lądowych - są to tzw. cewki Malpighiego. uchodzące do światła jelita (wówczas azotowym produktem wydalania jest kwas moczowy). Przewód pokarmowy ma różną budowę u różnych gatunków, z reguły można go jednak podzielić na jelito przednie, środkowe i tylne. Układ nerwowy jest “drabinkowy”, składa się z dużego zwoju nadprzcłykouego

i łańcucha zwojów brzusznych. Stawonogi mają dobrze rozwinięte zmysły, zwłaszcza wzroku i węchu. Perfekcja rozwoju zmysłów osiągnęła szczyt w przypadku owadów - dotyczy to zwłaszcza powonietiu (niektóre gatunki motyli nocnych rozpoznają zapach samicy z odległości kilku kilometrów - w ■>« przypadku wyłapują pojedyncze cząsteczki danego związku chemicznego!).

Stawonogi rozmnażają się wyłącznic płciowo (czasem partenogenctyczme); niektóre / przechodzą skomplikowane cyk It rtWiWfflPWfi-