DSCN6644 (Kopiowanie)

94

Biologia — repetytorium dia mtuw....

poruszają się za traktorem w odległości nieraz 2-3 metrów, ale kiedy kierowca opuszcza kabinę, natychmiast podrywają się do lotu. Przywy kanie obserwowano już u pierwotniaków i jamochłonów.

Ki.«vrrne odruchy warunkowe opisane zostały po raz pierwszy przez wybitnego rosyjskiego fizjologa. Iwana Pawłowa (1849-1936). Badał on m. in. wydzielanie śliny u psa pod wpływem standardowego bodźca (określonej ilości proszku mięsnego, podanego przez rurkę do pyska). Gdy pokarm podawano, wydzielała się ślina (na zasadzie odruchu bezwarunkowego). Następnie podczas podawania pokarmu Pawłów stosował jakiś inny, neutralny bodziec (np. dźwięk dzwonka). Po jakimś czasie następowało kojarzenie dźwięku dzwonka z podawaniem pokarmu i ślinianki psa reagowały wydzieleniem śliny już na samo dzwonienie — wytworzył się odruch warunkowy. W odróżnieniu od bezwarunkowego (wrodzonego), odruch warunkowy jest nabywany przez doświadczenie.

Odruch warunkowy to taki, w którym wystąpienie reakcji odruchowej jest możliwe po spełnienienlu warunku skojarzenia bodźca z czynnością fizjologiczną.

Jeżeli jesteśmy głodni i widzimy jakąś smakowitą potrawę albo rozmawiamy o niej, czujemy jej zapach lub po prostu sobie ją wyobrażamy — nasze ślinianki wydzielają ślinę na drodze odruchu warunkowego. Ale na przykład tekst o dżdżownicach większość Czytelników przeczytała-jak - bez wydzielenia śliny i soków żołądkowych: nie kojarzyliśmy bodźca (dżdżownicy) z czynnością fizjologiczną (jedzeniem). W przypadku dajmy na to Pigmejów reakcja byłaby zupełnie inna: bezkręgowce stanowią dla tego ludu istotny składnik pożywienia i widok dżdżownicy z pewnością skojarzyłby się Pigmejowi ze smakowitą ucztą. Tym samym zostałby spełniony warunek, niezbędny dla wydzielenia śliny na drodze odruchowej.

Odruchy warunkowe opisano u bardzo wielu grup zwierzęcych, poczynając od bezkręgowców (np. dżdżownic). Jaskrawo ubarwione owady, zwłaszcza posiadające naprzemienne paski lub plamy czarne i pomarańczowe (bądź czarne i czerwone) - np. biedronki, osy. gąsienice ćmy krasopani ozdobnej (.Hypocntajacobaeae■), są niejadalne dla większości ptaków (albo mogą użądlić, jak np. osy, albo też gromadzą w swych organizmach substancje toksyczne, jak to ma miejsce w przypadku biedronek czy wymienionych gąsienic). Ptaki — po kilku próbach — kojarzą pomarańczowo- bądź czerwono-czarny wzór barwny z odrażającym smakiem albo z możliwością użądlenia i unikająjaskrawo ubarwionych owadów. Niektóre gatunki insektów, pozbawione takich możliwości obrony, w wyniku ewolucji upodobniły się barwą do jadowitych” kolegów i także nie są napastowane; zjawisko takie określamy mianem mimikry (omówione zostało w rozdz 2.4.3.).

Warunkowanie instrumentalne (instrumentalne odruchy warunkowe) uzyskuje się w doświadczeniach, prowadzonych na zwierzętach. Jak sama nazwa wskazuje, do tego rodzaju uczenia używa się instrumentów (urządzeń) badawczych; zwierzę jest nagradzane albo karane za wykonanie określonej czynności. Na przykład zamknięty w klatce szczur otrzymuje pokarm, gdy naciśnie określoną dźwignię; naciśnięcie innej dźwigni powoduje słabe uderzenie prądem elektrycznym (tzw. szok elektryczny), które wprawdzie nie jest groźne dla życia ani zdrowia, natomiast odczuwane jest jako wyraźnie nieprzyjemne. Po pewnym czasie szczur kojarzy pierwszą dźwignię z nagrodą i naciskają, gdy tylko jest głodny, unika natomiast dźwigni drugiej. Do najczęściej stosowanych dzisiaj narzędzi badających uczenie się zwierząt należą klatki, w których wyjście otwiera się po przyciśnięciu odpowiedniej dźwigni, urządzenia podające pokarm oraz labirynty, w których zwierzęta uczą się znajdowania właściwej drogi, dokonując wielokrotnie wyboru.

Zarówno klasyczne odruchy warunkowe (warunkowanie klasyczne), jak i warunkowanie instrumentalne, są to laboratoryjne (a więc sztuczne) sposoby uczenia; ich naturalnym odpowiednikiem jest nabywanie doświadczeń metodą prób i błędów. W laboratorium (a także w hodowli czy podczas tresury) zwierzę wykonuje określoną czynność, która jest nagradzana karana Podobnie w warunkach naturalnych - w okresie dzieciństwa i młodości zwierzęta nabywa* miłych i niemiłych doświadczeń. Na przykład kurczęta dziobią początkowo wszystko, co jest mak

Opisane “K fggmiaidoł ^npodobn

jeSesłibsza. Cj

salony póki ś£ihnny snyseodróż iśpsępiest określk