zrzut ekranu 29

•|J Programy Miejsca System

O O O Kozielecki Józef - Koncepcje psychologiczne czlowieka.pdf

Plik Edycja Widok Przejdź Pomoc

^ Poprzednia ^ Następna

dzyludzkie zostały zastąpione przez biurokratyczną maszynerię, może uniknąć losu bohatera przypowieści tylko wtedy, jeśli będzie walczył o humanizację rodziny i szkoły, konsumpcji i produkcji.

Psychoanalitycy, tacy jak autor Ucieczki od wolności, wysuwają różne propozycje humanizacji społeczeństwa; szukają pewnych rozwiązań pozytywnych. Osobiście uważam, że wiele tych propozycji jest utopijnych. Przypominają one trochę rozwiązania zawarte w Skinnerowskiej utopii Walden Two. Psychoanalitycy nie uwzględniają rzeczywistej sytuacji panującej w' krajach wysoko uprzemysłowionych, takich jak Stany Zjednoczone. Przyjmują postawę kliniczną, która z reguły nie pozwala rozwiązać problemów społecznych i organizacyjnych. Niemniej pewne szczegółowe propozycje psychoanalityków, takie jak zmiana stosunków w rodzinie, unowocześnienie szkoły czy humanizacja konsumpcji, są warte zasygnalizowania. Tym bardziej że rzucają one nowe światło na portret psychoanalityczny.

2 Szczególnie godne uwagi są poglądy psychoanalityków²⁹ na temat konsumpcji i rozwoju potrzeb konsumpcyjnych. Zwracają oni uwagę, że w wielu krajach kapitalistycznych, konsumpcja uległa w znacznym stopniu dehumanizacji. Jej celem nie są już ludzkie dążenia i aspiracje, lecz maksymalizacja zysku. W pogoni za zyskiem producenci wypuszczają na rynek coraz to nowe towary, które nie spełniają podstawowych standardów bezpieczeństwa (na przykład wadliwie skonstruowane samochody) lub które zagrażają zdrowiu psychicznemu (na przykład gigantyczny wzrost produkcji środków farmakologicznych, szczególnie antydepresyjnych, takich jak prozac). Ponadto za pomocą metod inżynierii behawiorystycznej lub irracjonalnej i półhipnotycznej reklamy kształtuje się u ludzi nowe potrzeby konsumpcyjne, które często nie tylko nie rozwijają osobowości, lecz - przeciwnie - są czynnikiem destruktywnym. W wysoko uprzemysłowionych krajach człowiek nie ma wpływu na konsumpcję, na produkcję,

²⁵ Por. E. Fromm, op. cit.

150

na dystrybucję towarów i na reklamę. Zamiast manipulować rynkiem, jest sam przez niego manipulowany. Konsumpcja rozwija się w sposób całkowicie niekontrolowany.

Problem uzdrowienia konsumpcji i przystosowanie jej do rzeczywistych potrzeb człowieka jest sprawą bardzo trudną. I to nie tylko dlatego, że wymaga ona walki z tyranią produkcji i irracjonalnej reklamy, ale również dlatego, iż konsumpcja jest pewnym rodzajem mechanizmu obronnego; chociaż to ostatnie twierdzenie brzmi dość nieprawdopodobnie, wynika ono logicznie z koncepcji psychoanalitycznej. Człowiek często kupuje samochód, papierosy czy modne ubranie nie dlatego, że towary te sprawiają mu przyjemność, lecz dlatego iż redukują one lęk. Aktywne uczestnictwo w procesie konsumpcji, czynność wyboru produktów w magazynach, gromadzenie nowych rzeczy pozwalają człowiekowi zapomnieć o jego samotności i pustce, o braku miłości i niezależno-śd osobistej. Są zwykłym mechanizmem obronnym. Zgodnie ze swoją kliniczną postawą wobec rzeczywistości, psychoanalitycy traktują konsumpcję nie tyle jako źródło przyjemności, lecz jako sposób unikania przykro-ści, jako metodę redukcji neurotycznego lęku.

Aby poglądy te stały się bardziej zrozumiałe, chciałbym przedstawić stosunek przeciętnego konsumenta do palenia papierosów. Mimo iż badania naukowe przeprowadzone w ciągu ostatnich lat dostarczyły niezbitych dowodów, że nikotyna wpływa niekorzystnie na zdrowie człowieka, miliony ludzi palą papierosy. (W Anglii dużą popularnością cieszą się nawet papierosy, które znajdują się w czarnym pudełku z trupią czaszką. Nazywają się one Death czyli Śmierć; umieszczony jest na nich mało dowcipny napis „10 procent zysku ze sprzedaży papierosów ofiarujemy na badania nad rakiem”). Zgodnie z mądrością obiegową, palenie ich sprawia człowiekowi przyjemność; dlatego woli on ryzykować utratę zdrowia, niż zrezygnować z tej przyjemności. Zdaniem Fromma twierdzenie, iż papierosy dają satysfakcję, jest zwykłym mechanizmem obronnym zwanym racjonalizacją. Człowiek z reguły pali, aby zmniejszyć lęk wywołany przez konflikty i frustrację, aby zredukować wewnętrzne napięcia. To nie przyjemność, ale lęk jest motywem palenia papierosów, używania narko-