MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Jolanta Borczyńska-śbikowska
Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy,
ochrony przeciwpo\
arowej oraz ochrony środowiska
321[05].O2.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr in\
. Janina KÅ‚ap
mgr in\
. Anna Pietraszko
Opracowanie redakcyjne:
mgr in\
. Jolanta Borczyńska-śbikowska
Konsultacja:
mgr Rafał Rzepkowski
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[05].O2.01,
 Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo \
arowej oraz
ochrony środowiska , zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik
rolnik.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Prawna ochrona pracy 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 11
4.1.3. Ćwiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian postępów 14
4.2. Analiza i ocena zagro\
eń w środowisku pracy 15
4.2.1. Materiał nauczania 15
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 18
4.2.3. Ćwiczenia 18
4.2.4. Sprawdzian postępów 20
4.3. Choroby zawodowe i środki ochrony indywidualnej 21
4.3.1. Materiał nauczania 21
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 25
4.3.3. Ćwiczenia 26
4.3.4. Sprawdzian postępów 27
4.4. Ochrona przeciwpo\
arowa 28
4.4.1. Materiał nauczania 28
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 32
4.4.3. Ćwiczenia 32
4.4.4. Sprawdzian postępów 34
4.5. Wypadki i pierwsza pomoc 35
4.5.1. Materiał nauczania 35
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 41
4.5.3. Ćwiczenia 42
4.5.4. Sprawdzian postępów 43
5. Sprawdzian osiągnięć 44
6. Literatura 49
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o przepisach oraz zasadach
bezpieczeństwa i higieny pracy, czynnikach środowiska pracy mogących powodować
zagro\
enia dla bezpieczeństwa i zdrowia oraz postępowaniu w sytuacjach awaryjnych, a tak\
e
udzielaniu pomocy osobie, która uległa wypadkowi.
W poradniku znajdziesz:
- wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć ju\
ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
- materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia zało\
onych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
- zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy ju\
opanowałeś określone treści,
- ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian postępów,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
- wykaz literatury uzupełniającej.
Je\
eli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po zrealizowaniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
321[05].O2
Podstawy produkcji rolniczej
321[05].O2.01
Przestrzeganie przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy,
ochrony przeciwpo\
arowej oraz
ochrony środowiska
321[05].O2.02 321[05].O2.04
Charakteryzowanie grup i gatunków Posługiwanie się dokumentacją
roślin uprawnych oraz zwierząt techniczno-technologiczną
gospodarskich
321[05].O2.03
Kształtowanie środowiska uprawy
roślin i chowu zwierząt
gospodarskich
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji naukowo-technicznej,
- opisywać i oceniać przebieg omawianych procesów i zjawisk,
- analizować zagro\
enia występujące w otoczeniu człowieka,
- określać błędne rozwiązania i je eliminować,
- opracowywać i prezentować projekt,
- obsługiwać komputer,
- współpracować w grupie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 wyjaśnić uregulowania prawne dotyczące stosunku pracy,
 określić obowiązki pracodawcy i pracownika dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy
w przedsiębiorstwie agrobiznesowym,
 scharakteryzować system ochrony pracowników i warunków pracy,
 uwzględnić wymagania dotyczące ergonomii oraz bezpieczeństwa i higieny pracy,
 zastosować środki ochrony indywidualnej,
 zapobiec skutkom działania czynników szkodliwych w środowisku pracy,
 zidentyfikować z
ródła zaka\
eń produkowanej \
ywności,
 zastosować zasady higieny, higieny pomieszczeń, produkcji rolniczej i dystrybucji
\
ywności,
 dobrać i zastosować środki myjące i dezynfekcyjne,
 określić przyczyny chorób zawodowych,
 zastosować zasady profilaktyki chorób zawodowych,
 udzielić pierwszej pomocy osobom poszkodowanym,
 zidentyfikować drogę ewakuacyjną w przypadku zagro\
enia po\
arem,
 przeprowadzić akcję ratowniczą w przypadku zagro\
eń,
 określić rolę nadzoru dotyczącego bezpieczeństwa pracy i ochrony środowiska.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Prawna ochrona pracy
4.1.1. Materiał nauczania
Podstawowe z
ródła prawa pracy
W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (art. 70) zapisano:  Obywatele
Rzeczypospolitej Polskiej majÄ… prawo do ochrony zdrowia oraz do pomocy w razie
niezdolności do pracy (& ) a urzeczywistnieniu tego prawa słu\
y (& ) stałe polepszanie
warunków bezpieczeństwa, ochrony i higieny pracy .  Ka\
dy ma prawo do bezpiecznych
i higienicznych warunków pracy. Sposób realizacji tego prawa oraz obowiązki pracodawcy
określa ustawa  art. 66. y
ródłami powszechnie obowiązującego prawa w Polsce są: ustawy,
ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Mogą to być tak\
e akty prawa
miejscowego, na obszarze działania organów, które je ustanowiły. Wiele rozwiązań
dotyczÄ…cych prawa pracy ma swoje z
ródło w Konwencjach Międzynarodowej Organizacji
Pracy lub w Dyrektywach Unii Europejskiej. Proces dostosowywania naszego prawa do
wymogów dyrektyw unijnych trwa od kilku lat. Dyrektywy dotyczące bezpieczeństwa pracy
stanowiÄ… obowiÄ…zujÄ…ce prawo w Unii Europejskiej.
Najwa\
niejszym polskim aktem prawnym, regulującym m.in. kwestie bezpieczeństwa
i higieny pracy jest Kodeks pracy  Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy
(Dz. U.1974.24.141, z póz
n. zmianami). Przepisy Kodeksu pracy i aktów wykonawczych
mają zastosowanie do pracodawców w rozumieniu art. 3 kp. Pracodawcą jest wyłącznie ta
jednostka, która jest uprawniona do samodzielnego zatrudniania i zwalniania pracowników.
ObowiÄ…zki i uprawnienia stron uczestniczÄ…cych w procesie pracy (na podstawie Kodeksu
pracy).
Podstawowe obowiÄ…zki pracodawcy:
1. Pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie
pracy.
2. Pracodawca jest obowiązany chronić zdrowie i \
ycie pracowników poprzez zapewnienie
bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu
osiągnięć nauki i techniki. W szczególności pracodawca jest obowiązany:
 organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy,
 zapewniać przestrzeganie w zakładzie pracy przepisów oraz zasad bezpieczeństwa
i higieny pracy, wydawać polecenia usunięcia uchybień w tym zakresie oraz
kontrolować wykonanie tych poleceń,
 zapewniać wykonanie nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez
organy nadzoru nad warunkami pracy,
 zapewniać wykonanie zaleceń społecznego inspektora pracy.
3. Pracodawca oraz osoba kierująca pracownikami są obowiązani znać, w zakresie
niezbędnym do wykonywania cią\
ących na nich obowiązków, przepisy o ochronie pracy,
w tym przepisy oraz zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.
4. W razie, gdy jednocześnie w tym samym miejscu wykonują pracę pracownicy
zatrudnieni przez ró\
nych pracodawców, pracodawcy ci mają obowiązek:
 współpracować ze sobą,
 wyznaczyć koordynatora sprawującego nadzór nad bezpieczeństwem i higieną pracy
wszystkich pracowników zatrudnionych w tym samym miejscu,
 ustalić zasady współdziałania uwzględniające sposoby postępowania w przypadku
wystÄ…pienia zagro\
eń dla zdrowia lub \
ycia pracowników.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
5. Wyznaczenie koordynatora nie zwalnia poszczególnych pracodawców z obowiązku
zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy zatrudnionym przez nich pracownikom.
6. Pracodawca rozpoczynający działalność jest obowiązany, w terminie 30 dni od dnia
rozpoczęcia tej działalności, zawiadomić na piśmie właściwego inspektora pracy
i właściwego państwowego inspektora sanitarnego o miejscu, rodzaju i zakresie
prowadzonej działalności.
7. Obowiązek, o którym mowa w p. 6, cią\
y na pracodawcy odpowiednio w razie zmiany
miejsca, rodzaju i zakresu prowadzonej działalności, zwłaszcza zmiany technologii lub
profilu produkcji, je\
eli zmiana technologii mo\
e powodować zwiększenie zagro\
enia
dla zdrowia pracowników.
8. Właściwy inspektor pracy lub właściwy państwowy inspektor sanitarny mo\
e
zobowiązać pracodawcę prowadzącego działalność powodującą szczególne zagro\
enia
dla zdrowia lub \
ycia pracowników do okresowej aktualizacji informacji.
Prawa i obowiÄ…zki pracownika
1. W razie, gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy
i stwarzają bezpośrednie zagro\
enie dla zdrowia lub \
ycia pracownika albo, gdy
wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom,
pracownik ma prawo powstrzymać się od wykonywania pracy, zawiadamiając o tym
niezwłocznie przeło\
onego.
2. Je\
eli powstrzymanie siÄ™ od wykonywania pracy nie usuwa zagro\
enia, o którym mowa
w p. 1, pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagro\
enia, zawiadamiajÄ…c o tym
niezwłocznie przeło\
onego.
3. Za czas powstrzymania siÄ™ od wykonywania pracy lub oddalenia siÄ™ z miejsca zagro\
enia
w przypadkach, o których mowa w p. 1 i 2, pracownik zachowuje prawo do
wynagrodzenia.
4. Pracownik ma prawo, po uprzednim zawiadomieniu przeło\
onego, powstrzymać się od
wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej w przypadku,
gdy jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza
zagro\
enie dla innych osób.
5. Przepisy p. 1, 2 i 4 nie dotyczą pracownika, którego obowiązkiem pracowniczym jest
ratowanie \
ycia ludzkiego lub mienia.
6. Minister Pracy i Polityki Socjalnej w porozumieniu z Ministrem Zdrowia i Opieki
Społecznej określi, w drodze rozporządzenia, rodzaje prac wymagających szczególnej
sprawności psychofizycznej.
7. Przestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy jest podstawowym
obowiązkiem pracownika. W szczególności pracownik jest obowiązany:
 znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, brać udział w szkoleniu
i instrukta\
u z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom
sprawdzajÄ…cym,
 wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa
i higieny pracy oraz stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń
i wskazówek przeło\
onych,
 dbać o nale\
yty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład
w miejscu pracy,
 stosować środki ochrony zbiorowej, a tak\
e u\
ywać przydzielonych środków
ochrony indywidualnej oraz odzie\
y i obuwia roboczego, zgodnie z ich
przeznaczeniem,
 poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom
lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
 niezwłocznie zawiadomić przeło\
onego o zauwa\
onym w zakładzie pracy wypadku
albo zagro\
eniu \
ycia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników,
a tak\
e inne osoby znajdujÄ…ce siÄ™ w rejonie zagro\
enia, o gro\
Ä…cym im
niebezpieczeństwie,
 współdziałać z pracodawcą i przeło\
onymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących
bezpieczeństwa i higieny pracy.
8. Osoba kierujÄ…ca pracownikami jest obowiÄ…zana:
 organizować stanowiska pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa
i higieny pracy,
 dbać o sprawność środków ochrony indywidualnej oraz ich stosowanie zgodnie
z przeznaczeniem,
 organizować, przygotowywać i prowadzić prace, uwzględniając zabezpieczenie
pracowników przed wypadkami przy pracy, chorobami zawodowymi i innymi
chorobami związanymi z warunkami środowiska pracy,
 dbać o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy i wyposa\
enia
technicznego, a tak\
e o sprawność środków ochrony zbiorowej i ich stosowanie
zgodnie z przeznaczeniem,
 egzekwować przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bezpieczeństwa
i higieny pracy,
 zapewniać wykonanie zaleceń lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad
pracownikami.
Ochrona pracy kobiet i młodocianych
Grupami pracowniczymi, chronionymi w sposób szczególny są kobiety i młodociani.
Pracodawca zatrudniający kobiety i pracowników młodocianych powinien sporządzić
zakładowy wykaz prac wzbronionych kobietom i młodocianym. Kodeks pracy zakazuje
zatrudniania kobiet przy pracach szczególnie ucią\
liwych i szkodliwych dla zdrowia. Rodzaje
tych prac określa rozporządzenie Rady Ministrów z 10 września 1996 r. w sprawie wykazu
prac szczególnie ucią\
liwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet (Dz. U. Nr 114, poz. 545
z póz
n. zm.).
Młodocianym w rozumieniu Kodeksu pracy jest osoba, która ukończyła 16 lat, a nie
przekroczyła 18 roku \
ycia. Zabronione jest zatrudnianie osoby, która nie ukończyła 16 lat.
Wolno zatrudniać tylko tych młodocianych, którzy:
 ukończyli co najmniej gimnazjum,
 przedstawią świadectwo lekarskie stwierdzające, \
e praca danego rodzaju nie zagra\
a ich
zdrowiu.
MÅ‚odociany nieposiadajÄ…cy kwalifikacji zawodowych mo\
e być zatrudniony tylko w celu
przygotowania zawodowego. Poza tym;
 młodocianego nie wolno zatrudniać w godzinach nadliczbowych, ani w porze nocnej,
 przerwa w pracy młodocianego powinna trwać nieprzerwanie nie mniej ni\
14 godzin
(Å‚Ä…cznie z porÄ… nocnÄ…),
 czas pracy osoby w wieku do 16 lat nie mo\
e przekroczyć 6 godzin na dobę,
 czas pracy osoby w wieku powy\
ej 16 lat nie mo\
e przekroczyć 8 godzin na dobę.
Nie wolno zatrudniać młodocianych przy pracach wzbronionych, które są zawarte
w rozporządzenie Rady Ministrów z 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac
wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac
(Dz. U. nr 200, poz. 2047 z póz
n. zm.). Dyrektywy unijne 92/85/EWG i 94/33/EWG dotyczÄ…
ochrony pracy kobiet i młodocianych. Szczególnie dotyczy to gospodarstw rolnych,
w których dzieci nie powinny wykonywać prac związanych z:
- opakowaniami po środkach trujących,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
- odchodami zwierzęcymi,
- pozostałościami po uboju zwierząt,
- maszynami i urzÄ…dzeniami rolniczymi.
Nadzór państwowy nad warunkami pracy
Instytucjami powołanymi do nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy oraz zasad
i przepisów higieny pracy i warunków środowiska pracy są przede wszystkim: Państwowa
Inspekcja Pracy (PIP) oraz Państwowa Inspekcja Sanitarna, działające na podstawie
odrębnych przepisów.
Państwowa Inspekcja Pracy jest podległym Sejmowi RP organem nadzoru i kontroli
przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny
pracy. Zakres jej działania i uprawnień określa Ustawa z 6 marca 1981 r. o Państwowej
Inspekcji Pracy (Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1362).
Do zadań ustawowych Państwowej Inspekcji Pracy nale\
y między innymi:
- nadzór i kontrola przestrzegania przez pracodawców prawa pracy, w szczególności
przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów dotyczących stosunku
pracy, wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń ze stosunku pracy, czasu pracy,
urlopów, ochrony pracy kobiet, młodocianych i osób niepełnosprawnych,
- kontrola przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy przy projektowaniu
budowy, przebudowy i modernizacji zakładów pracy oraz stanowiących ich wyposa\
enie
maszyn i urządzeń technicznych oraz technologii,
- uczestniczenie w przyjmowaniu do eksploatacji wybudowanych lub przebudowanych
zakładów pracy lub ich części,
- nadzór i kontrola przestrzegania przez pracodawców wymagań bezpieczeństwa i higieny
pracy przy konstruowaniu i produkcji maszyn, urządzeń i narzędzi pracy,
- analizowanie przyczyn wypadków przy pracy i chorób zawodowych, kontrola stosowania
środków zapobiegających tym wypadkom i chorobom oraz udział w badaniu
okoliczności i przyczyn wypadków cię\
kich, zbiorowych i śmiertelnych,
- ściganie wykroczeń przeciwko prawom pracownika i udział w postępowaniu w tych
sprawach w charakterze oskar\
yciela publicznego,
- wnoszenie powództw oraz uczestniczenie w postępowaniu przed sądem pracy
w sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy,
- udzielanie porad technicznych i prawnych,
- opiniowanie projektów aktów prawnych oraz inicjowanie prac legislacyjnych w zakresie
prawa pracy,
- inicjowanie przedsięwzięć w sprawach ochrony pracy w rolnictwie indywidualnym.
W zakresie działań Państwowej Inspekcji Sanitarnej znajduje się kontrola higieny pracy
i warunków środowiska pracy. Oprócz wymienionych instytucji wa\
nÄ… rolÄ™ odgrywajÄ… organy
technicznego nadzoru i kontroli, takie jak np. Urząd Dozoru Technicznego, którego zakres
kontroli ma znaczący wpływ na stan bezpieczeństwa w zakładach pracy.
Ochrona środowiska człowieka
Środowisko przyrodnicze, w którym \
yjemy, jest zespołem elementów i zjawisk ró\
nego
typu, oddziaływujących na siebie wzajemnie. Jego podstawowymi elementami, decydującymi
o tym czy sprzyja ono \
yciu, sÄ…:
 powietrze, mieszanina gazów o ilościowym i jakościowym składzie zabezpieczających
oddychanie istotom \
ywym,
 woda, zgromadzona w powierzchniowych, podpowierzchniowych i głębinowych
zbiornikach wodnych, umo\
liwiajÄ…cych \
ycie wszystkich istot wodnych, nadajÄ…cych siÄ™
do picia i innych celów u\
ytkowych,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
 ziemia umo\
liwiająca wzrost roślin, z glebą zapewniającą dobre plony roślin uprawnych,
 hałas o stałym natę\
eniu uznany za nieszkodliwy dla zdrowia, wolny od niesłyszalnych
dz
więków,
 \
ywność nie zawierająca substancji szkodliwych.
Wszystkie wymienione elementy środowiska były niegdyś w idealnej równowadze
fizyko-chemiczno-biologicznej. Jednak\
e nierozwa\
na gospodarka człowieka spowodowała
zakłócenia, które w efekcie pogarszają warunki \
ycia na naszej planecie.
W polskich przepisach prawnych, dotyczących ochrony środowiska, następują ciągłe
zmiany dostosowujące je do prawa europejskiego i światowego. Prowadzić one mają do
wzrostu wymagań odnośnie zmniejszenia ilości  produkowanych odpadów, emisji gazów
i pyłów oraz obni\
enia ich szkodliwości dla środowiska.
Przedsiębiorstwa agrobiznesu mogą stanowić z
ródło wielu zagro\
eń dla wszystkich
elementów środowiska naturalnego  gleby, wody, powietrza, roślin, zwierząt i człowieka.
Zagro\
enie bezpieczeństwa \
ywności to ka\
dy czynnik w \
ywności (mikrobiologiczny,
chemiczny lub fizyczny), który mo\
e spowodować, \
e staje siÄ™ ona niebezpieczna dla zdrowia
i/lub \
ycia konsumenta.
Zagro\
enia mikrobiologiczne stanowiÄ… zagro\
enia wywołane mikroorganizmami
patogennymi, takimi jak: grzyby, pierwotniaki, wirusy, bakterie oraz organizmy
bakteriopodobne. y
ródłem zagro\
eń mo\
e być sam człowiek, w wyniku niezachowania zasad
higieny \
ywności w łańcuchu \
ywnościowym, obecność szkodników: ptaków, gryzoni,
owadów, jak równie\
mogą one pochodzić z surowców u\
ytych do produkcji \
ywności.
Zagro\
enia chemiczne są to wszystkie substancje chemiczne, które wprowadzone do
organizmu człowieka mogą wywoływać stany zatrucia chemicznego. y
ródłem zagro\
eń
chemicznych są np. wszystkie surowce podstawowe i pomocnicze, materiały opakowaniowe,
maszyny i urzÄ…dzenia.
Zagro\
enia fizyczne to wszystkie substancje obce i materiały, które normalnie nie
występują w \
ywności, a które mogą spowodować fizyczne uszkodzenie ciała człowieka, np.
jamy ustnej.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co jest podstawowym z
ródłem prawa pracy w Polsce?
2. Kto to jest pracodawca?
3. Jakie są podstawowe obowiązki pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy?
4. Jakie są podstawowe prawa i obowiązki pracownika w zakresie bezpieczeństwa i higieny
pracy?
5. Kogo mo\
na nazwać pracownikiem młodocianym?
6. Jakie są główne ograniczenia przy zatrudnianiu młodocianych?
7. Jakie przepisy regulują wykaz prac szczególnie ucią\
liwych lub szkodliwych dla zdrowia
kobiet?
8. Jakich prac nie mogą wykonywać dzieci w gospodarstwach rolnych?
9. Jakie sÄ… najwa\
niejsze zadania Państwowej Inspekcji Pracy?
10. Czym zajmuje się Państwowa Inspekcja Sanitarna?
11. Dlaczego zakłady agrobiznesu mogą stanowić zagro\
enia dla środowiska naturalnego
człowieka?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie odpowiednich aktów prawnych uzupełnij tabelkę dotyczącą wykazu prac
wzbronionych dla kobiet.
Rodzaj prac Wyszczególnienie prac wzbronionych
Prace związane z wysiłkiem fizycznym i transportem
ciÄ™\
arów oraz wymuszoną pozycją ciała
Prace w mikroklimacie zimnym, gorÄ…cym i zmiennym
Prace w kontakcie ze szkodliwymi czynnikami
biologicznymi
Prace w nara\
eniu na działanie szkodliwych substancji
chemicznych
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wyszukać np. w Internecie akty prawne,
3) wyszukać w rozporządzeniu rodzaj prac wymienionych w tabeli,
4) uzupełnić tabelę,
5) sformułować wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 komputer z dostępem do Internetu,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
SporzÄ…dz
zestawienie adresowe organów kontroli pracy w Twoim województwie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wyszukać np. w Internecie instytucje odpowiedzialne za nadzór nad warunkami pracy
w Twoim województwie,
3) przyporządkować informacje odpowiednim instytucjom,
4) odszukać oddziały lub inspektoraty powiatowe znajdujące się najbli\
ej miejsca
zamieszkania,
5) uzupełnić tabelę.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Państwowa Inspekcja Pracy Państwowa Inspekcja Sanitarna
woj.: & & & & & & & & & & . woj.: & & & & & & & & & & .
adres: adres:
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & . & & & & & & & & & & & & .
oddziały: powiatowe inspektoraty sanitarne:
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & &
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 komputer z dostępem do Internetu,
 przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
W wybranym gospodarstwie rolnym przeprowadz
wywiad, który pozwoli odpowiedzieć
na pytanie: czy przestrzegane są zalecenia dotyczące bezpieczeństwa dzieci?
Uzupełnij tabelę.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wybrać gospodarstwo rolne, w którym znajdują się dzieci,
2) przeanalizować kwestionariusz ankiety,
3) przeprowadzić wywiad,
4) uzupełnić tabelę,
5) sformułować wnioski.
Lp. Pytanie dotyczÄ…ce badanego zagadnienia NIE
TAK NIE DOTYCZY
1. Czy dzieci wiedzÄ… o zagro\
eniach pracy
w gospodarstwie?
2. Czy dzieci maja zapewnione bezpieczne miejsce zabaw  z dala od
budynków inwentarskich, tras przepędu zwierząt, pracujących i
przeje\
d\
ajÄ…cych maszyn?
3. Czy zachowywane są specjalne środki ostro\
ności przy korzystaniu
z ciągników i maszyn, zwłaszcza je\
eli
w pobli\
u znajdujÄ… siÄ™ dzieci?
4. Czy maszyny, zwłaszcza brony, opryskiwacze, ostre narzędzia
przechowywane sÄ… z dala od miejsc zabaw
i przebywania dzieci?
5. Czy środki ochrony roślin, zaprawy do nasion, oleje, smary itp.
przechowywane sÄ… w pomieszczeniu zabezpieczonym przed
dostępem dzieci?
6. Czy dzieci pomagajÄ… przy zadawaniu pasz dla zwierzÄ…t
gospodarskich?
Wnioski:
& & & & & ..& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & ..& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 kwestionariusz ankiety,
 literatura z rozdziału 6.
4.1.3. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) korzystać ze z
ródeł prawa pracy obowiązujących w Polsce?
1
1

2) wymienić podstawowe obowiązki pracodawcy w zakresie bhp?
1
1

3) określić podstawowe prawa i obowiązki pracownika w zakresie bhp?
1
1

4) określić główne ograniczenia przy zatrudnianiu młodocianych?
1
1

5) odszukać przepisy regulujące wykaz prac szkodliwych dla kobiet?
1
1

6) określić instytucje nadzoru państwowego nad warunkami pracy
1
1

w Polsce?
7) określić podstawowe zadania Państwowej Inspekcji Pracy?
1
1

8) określić podstawowe zadania Państwowej Inspekcji Sanitarnej?
1
1

9) wymienić zagro\
enia dla środowiska ze strony przedsiębiorstw
1
1

agrobiznesu?
10) określić niebezpieczeństwa, na jakie nara\
one sÄ… dzieci
1
1

w gospodarstwach rolnych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.2. Analiza i ocena zagro\
eń w środowisku pracy
4.2.1. Materiał nauczania
Zasady ergonomii
Pracodawcy powinni kierować się osiągnięciami ergonomii, a więc nauki zajmującej się
przystosowaniem maszyn, narzędzi, środowiska i warunków pracy do właściwości
anatomicznych i psychofizycznych człowieka, aby zapewnić optymalne warunki
wykonywania pracy. Nale\
y uwzględniać następujące wskazania ergonomii:
 projektowanie przestrzeni pracy i środków pracy powinno uwzględniać uwarunkowania
wynikające z wymiarów ciała ludzkiego w powiązaniu z procesem pracy; przestrzeń
pracy powinna być dostosowana do pracownika,
 praca powinna być tak zaprojektowana, aby mo\
na było uniknąć niepotrzebnego lub
nadmiernego obciÄ…\
enia mięśni, stawów, wiązadeł oraz układów oddechowego
i krÄ…\
enia,
 postawa ciała nie powinna powodować zmęczenia pracą na skutek długotrwałego
napięcia mięśni,
 wymagana siła mięśni powinna odpowiadać fizycznym mo\
liwościom pracownika,
 nale\
y ustalić równowagę między ruchami ciała, korzystniejszy jest bowiem ruch ni\

długotrwały bezruch,
 elementy sygnalizacyjne i urządzenia informacyjne powinny być zaprojektowane
i usytuowane w sposób zgodny z mo\
liwościami percepcyjnymi oraz ruchowymi
pracownika,
 środowisko pracy winno być zaprojektowane i utrzymywane w taki sposób, aby warunki
fizyczne, chemiczne i biologiczne nie miały szkodliwego wpływu na ludzi, ale słu\
yły
zachowaniu ich zdrowia oraz utrzymywaniu zdolności i gotowości do pracy,
 proces pracy powinien być tak zaprojektowany, aby chronił zdrowie i zapewniał
bezpieczeństwo pracowników, przyczyniał się do ich dobrego samopoczucia i ułatwiał
realizacjÄ™ celu pracy.
Czynniki zagro\
eń w środowisku pracy
Rolnictwo, szczególnie rolnictwo indywidualne, charakteryzuje się wysoką
wypadkowością. Wynika to z faktu, \
e środowisko pracy rolników jest niezwykle zło\
one,
a ró\
nego rodzaju zagro\
enia wypadkowe dotyczÄ… tej samej osoby. Sytuacja taka nie
występuje na stanowiskach pracy w innych gałęziach gospodarki, gdzie stanowiska pracy
mają stały charakter.
Zagro\
enia mechaniczne
Głównymi zagro\
eniami towarzyszÄ…cymi wykonywanym pracom w rolnictwie sÄ…
zagro\
enia powodowane przez czynniki mechaniczne. Nale\
y przez nie rozumieć wszelkie
czynniki fizyczne, które mogą doprowadzić do l\
ejszych lub ciÄ™\
szych urazów, a nawet
śmierci poszkodowanych, powodowane mechanicznym oddziaływaniem na człowieka
maszyn i ich elementów, przedmiotów i narzędzi pracy, upadkiem na skutek poślizgnięcia,
potknięcia itp. Zagro\
enia te mogą być powodowane przez czynniki mechaniczne
występujące zarówno podczas normalnego funkcjonowania maszyny, narzędzia lub innego
przedmiotu pracy, jak i przez czynniki powstałe na skutek zakłóceń, uszkodzeń bądz
te\

awarie.
Zagro\
enia chemiczne i pyłowe
Do zagro\
eń chemicznych, na które jest nara\
ony rolnik, nale\
y zaliczyć kontakt ze
środkami ochrony roślin, nawozami sztucznymi, paliwami i smarami. Środki ochrony roślin
(pestycydy) nale\
ą do najbardziej szkodliwych związków, na których działanie są nara\
eni
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
rolnicy. Du\
a toksyczność środków ochrony roślin, jak równie\
wciÄ…\
wzrastajÄ…ce ich zu\
ycie
w gospodarstwach rolnych sprawia, \
e są one największym zagro\
eniem dla zdrowia, a nawet
\
ycia osoby, która ma z nimi kontakt.
Pył rolniczy stanowi problem zdrowotny dla ludności wiejskiej, w tym młodocianych,
dzieci i osób starszych. Pył występujący w rolniczym środowisku pracy, powstaje w wyniku
takich czynności, jak: rozdrabnianie, mieszanie, przesypywanie, przerzucanie. W przeciętnym
gospodarstwie indywidualnym rolnik wykonuje ró\
norodne czynności robocze, które składają
siÄ™ na procesy produkcyjne. y
ródłami pyłu przy produkcji roślinnej i zwierzęcej są prace
uprawowe sezonowe, jak orka, bronowanie czy kultywatorowanie, siew roślin, zbiór płodów,
omłoty, prace hodowlane, w tym przygotowywanie i zadawanie karmy, a tak\
e prace
związane z przechowywaniem płodów rolnych, remonty i konserwacja sprzętu rolnego.
Niekorzystne warunki termiczne i czynniki atmosferyczne
Większość prac w rolnictwie wykonuje się na otwartej przestrzeni. Środowisko pracy na
tych stanowiskach jest kształtowane przez panujące warunki atmosferyczne, bardzo często
niekorzystnie oddziałujące na człowieka. Równie\
warunki pracy w pomieszczeniach
zamkniętych (obory, chlewnie, spichlerze, stodoły, piwnice, warsztaty) są kształtowane przez
warunki atmosferyczne, panujące na zewnątrz. Niektóre prace są wykonywane na przemian
w pomieszczeniach i poza nimi, co potęguje niekorzystny wpływ środowiska termicznego
z uwagi na znaczne zró\
nicowanie temperatury i wilgotności.
Zagro\
enia biologiczne
Zagro\
enia biologiczne to zjawisko bardzo powszechne w środowisku rolniczym.
Podczas wykonywania wielu ró\
nych prac produkcyjnych rolnik jest nara\
ony na działanie
biologicznych czynników szkodliwych. Biologiczne czynniki szkodliwe to mikro-
i makroorganizmy oraz substancje przez nie wytwarzane, które wywierają szkodliwy wpływ
na organizm człowieka i mogą wywoływać choroby zawodowe, zwłaszcza układu
oddechowego i skóry. Wyró\
nia się następujące trzy grupy biologicznych czynników
szkodliwych:
- czynniki zakaz
ne pochodzenia zwierzęcego, czyli wirusy, bakterie, grzyby i pierwotniaki,
- alergeny i toksyny wytwarzane przez rośliny uprawne, np.: selery, pasternak, rutę i inne,
- alergeny i toksyny wytwarzane przez drobnoustroje (bakterie, promieniowce, grzyby),
rośliny i zwierzęta. Występują w pyłach organicznych i są uwalniane w du\
ych ilościach
do powietrza wdychanego przez rolnika. Szkodliwe czynniki biologiczne mogą mieć
działanie zakaz
ne, alergizujÄ…ce, toksyczne, dra\
niące i rakotwórcze.
Zagro\
enia prÄ…dem elektrycznym
Powszechne stosowanie urządzeń zasilanych energią elektryczną niesie ze sobą ró\
nego
rodzaju zagro\
enia zarówno dla człowieka jak i jego środowiska. Rolnik w swoim
środowisku pracy ma do czynienia z wieloma urządzeniami elektrycznymi, które, jeśli są
niewłaściwie u\
ytkowane, stają się przyczyną wielu wypadków oraz chorób.
Zagro\
enie hałasem
Jednym z wa\
niejszych szkodliwych czynników środowiskowych występujących
w rolnictwie jest hałas. Powstaje on podczas pracy takich maszyn, jak: ciągniki
współpracujące z zespołami maszyn rolniczych (doczepianych lub zawieszanych na
ciÄ…gniku); samobie\
ne maszyny rolnicze (kombajny zbo\
owe, kombajny buraczane,
sieczkarnie, kosiarki pokosowe); maszyny rolnicze stacjonarne (młocarnie, śrutowniki,
gniotowniki, rozdrabniacze, mieszalniki, sortowniki do ziemniaków, dojarki) oraz maszyny
warsztatowo-budowlane (pilarki łańcuchowe spalinowe, pilarki tarczowe, sprę\
arki,
przecinarki do metalu, szlifierki, wiertarki, spawarki, betoniarki). Poniewa\
podstawowÄ…
jednostką napędową, najczęściej wykorzystywaną w rolnictwie jest ciągnik rolniczy, maszyna
ta jest głównym z
ródłem hałasu w środowisku rolnym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Upadek z wysokości
Zagro\
enia związane z upadkiem z wysokości wynikają z dwojakiego rodzaju prac często
spotykanych w gospodarstwach rolnych: pracą na wysokości i pracą w zagłębieniach lub ich
pobli\
u. Oba rodzaje prac, w przypadku braku podjęcia odpowiednich działań
zabezpieczajÄ…cych, niosÄ… ze sobÄ… ryzyko powa\
nych wypadków mogących w konsekwencji
doprowadzić do cię\
kich urazów, a nawet śmierci człowieka. Nale\
y zwrócić uwagę, \
e
w środowisku pracy rolnika podczas wykonywania praktycznie ka\
dego rodzaju czynności
występują dodatkowe czynniki zwiększające zagro\
enie w razie spadania z wysokości. Do
najwa\
niejszych z nich nale\
ą, obecność maszyn rolniczych i innego sprzętu stanowiącego
potencjalne przeszkody, w które mo\
e uderzyć spadający człowiek, oraz posługiwanie się
niebezpiecznymi ostrymi narzędziami.
Higiena w produkcji \
ywności
Od przystÄ…pienia Polski do Unii Europejskiej wszystkie firmy zajmujÄ…ce siÄ™ produkcjÄ…
i dystrybucjÄ… \
ywności muszą wdro\
yć i stosować zasady systemu HACCP. Skrót HACCP
pochodzi od określenia w języku angielskim (Hazard Analysis and Critical Control Points),
które tłumaczy się jako Analiza Zagro\
eń i Krytyczne Punkty Kontroli. Oznacza system
organizacji działania w firmach mających do czynienia z \
ywnością, słu\
Ä…cy zapewnieniu
bezpieczeństwa zdrowotnego tej \
ywności. System HACCP jest uznawany za
najskuteczniejsze narzędzie pozwalające zagwarantować, \
e \
ywność nie ulegnie ska\
eniu
lub zanieczyszczeniu i będzie bezpieczna dla konsumenta. Przed wprowadzeniem w zakładzie
systemu HACCP nale\
y wdro\
yć zasady Dobrej Praktyki Produkcyjnej (GMP  Good
Manufacturing Practice) oraz zasady Dobrej Praktyki Higienicznej (GHP  Good Hygiene
Practice), które mają na celu stworzenie warunków do wytworzenia \
ywności bezpiecznej
pod względem higienicznym. Dotyczą one m.in. pomieszczeń, maszyn i urządzeń, usuwania
odpadów, mycia, zaopatrzenia w wodę, pozyskiwania surowców, higieny osobistej i szkolenia
personelu.
Znaki bezpieczeństwa i higieny pracy
W Polsce przyjęto następujące znaczenie kolorów i form dla większości znaków:
Tabela 1. Znaki bezpieczeństwa i higieny pracy [8]
Kolor
Forma Znaczenie
Ramka TÅ‚o
Kwadrat, prostokąt Zielona Białe Ewakuacja, sprzęt pierwszej pomocy
Prostokąt, koło Niebieska Białe Informacja, nakaz
Kwadrat Czerwona Białe Ochrona przeciwpo\
arowa
Trójkąt Czarna śółte Ostrze\
enie przed niebezpieczeństwem
Koło Czerwona Białe Zakaz wykonywania konkretnej czynności
a) b) c)
Rys. 1. Znaki zakazu [8]: a) Zakaz uruchamiania maszyny (urzÄ…dzenia),
b) Nie dotykać, c) Zakaz przebywania pod cię\
arem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
a) b) c)
Rys. 2. Znaki ostrzegawcze [8]: a) Ostrze\
enie przed ska\
eniem biologicznym,
b) Substancja szkodliwa dra\
niÄ…ca, c) Ostrze\
enie przed lub gorÄ…cÄ… powierzchniÄ…
a) b) c)
Rys. 3. Znaki informacyjne [8]: a) Telefon awaryjny, b) Apteczka pierwszej pomocy,
c) Prysznic bezpieczeństwa
a) b) c)
Rys. 4. Znaki nakazu [8] a) Nakaz stosowania ochrony oczu, c) Nakaz mycia rÄ…k,
d) Nakaz stosowania ochrony rÄ…k
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym zajmuje siÄ™ ergonomia?
2. Co zalicza się do czynników zagro\
eń w środowisku pracy rolnika?
3. Co powoduje zagro\
enia biologiczne w środowisku rolniczym?
4. Jakie są przyczyny nadmiernego hałasu w gospodarstwie rolnym?
5. Co oznaczają skróty HACCP, GMP, GHP?
6. Jaki kształt, kolor i tło mają ostrzegawcze znaki bhp?
7. Jaki kształt, kolor i tło mają informacyjne znaki bhp?
8. Jaki kształt, kolor i tło mają znaki zakazu bhp?
9. Jaki kształt, kolor i tło mają znaki nakazu bhp?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ czynniki szkodliwe najczęściej występujące w wybranym gospodarstwie rolnym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić rodzaje zagro\
eń występujących w gospodarstwie rolnym,
2) ustalić, w którym etapie czynności wykonywanych przez rolnika występują najbardziej
szkodliwe czynniki i dlaczego,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
3) zapisać wnioski i przedstawić na forum grupy.Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- opisy produkcji lub schematy blokowe wybranych prac w gospodarstwie rolnym,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj rodzaj znaku i wpisz jego nazwÄ™.
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) przypomnieć klasyfikację znaków bezpieczeństwa i higieny pracy,
3) zakwalifikować podane znaki do grup,
4) wpisać nazwę znaku,
5) dokonać oceny wykonania ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 wykaz znaków bezpieczeństwa i higieny pracy,
 komputer z dostępem do Internetu,
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Wypełnij listę kontrolną, wpisując proponowane zalecenia, dotyczącą zagro\
enia
czynnikami mechanicznymi w wybranym gospodarstwie rolnym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wybrać gospodarstwo rolne,
2) przeprowadzić wywiad i obserwację,
3) wypełnić listę kontrolną,
Mo\
liwe problemy Pytania Zalecenia  działania
poprawiajÄ…ce
Upadki osób na
- Czy posadzki w budynkach są równe, nieśliskie i
powierzchni
odpowiednio nachylone?
- Czy są zakryte studzienki, kanały
i otwory technologiczne?
- Czy podwórza są posprzątane, wolne od odchodów
zwierzęcych i resztek mogących zagra\
ać poślizgiem?
- Czy dojścia do budynków i ciągi komunikacyjne są
dostatecznie oświetlone?
4) opracować i wpisać do tabeli najwa\
niejsze zalecenia,
5) dokonać oceny wykonania ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 zalecenia bhp obowiÄ…zujÄ…ce w gospodarstwach rolnych,
 literatura z rozdziału 6.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić zadania ergonomii?
1
1

2) wymienić czynniki zagro\
eń w środowisku pracy?
1
1

3) wymienić czynniki powodujące zagro\
enia w środowisku pracy
rolnika?
1
1

4) omówić, zagro\
enia biologiczne w środowisku rolniczym?
1
1

5) określić przyczyny nadmiernego hałasu w gospodarstwie rolnym?
1
1

6) rozpoznać ostrzegawcze znaki bhp?
1
1

7) rozpoznać informacyjne znaki bhp?
1
1

8) rozpoznać, jaki kolor i tło mają znaki zakazu bhp?
1
1

9) rozpoznać, jaki kolor i tło mają znaki nakazu bhp?
1
1

10) przeprowadzić skróconą ocenę zagro\
eń w środowisku pracy?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
4.3. Choroby zawodowe i środki ochrony indywidualnej
4.3.1. Materiał nauczania
Choroby zawodowe
Choroba, na którą zapadł rolnik, je\
eli jest wymieniona w wykazie chorób zawodowych,
(Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 lipca 2002 r. w sprawie wykazu chorób
zawodowych, szczegółowych zasad postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia,
rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych
sprawach) została uznana przez Inspekcję Sanitarną i zaistniała w związku z wykonywaną
praca w gospodarstwie rolnym  mo\
e być uznana za rolniczą chorobę zawodową.
Jednymi z częściej występujących chorób zawodowych rolników są choroby
odzwierzęce.
Tabela 2. Opis niektórych chorób odzwierzęcych [7]
Nazwa Skąd się Objawy Skutki Jak Jak leczyć?
choroby bierze? zapobiegać?
Pryszczyca Zaka\
enie Gorączka, Po ok. 2 Ubój chorych Antybiotykami
wydzielinami dreszcze, bóle tygodniach zwierząt,
lub głowy i mięśni, choroba kończy szczepienia
wydalinami spadek ciśnienia, się bydła i owiec,
chorych pęcherzyki ropne wyzdrowieniem dezynfekcja
zwierząt, na skórze rąk ubrania w
spo\
ywanie i nóg oraz błonie portach i na
ska\
onego śluzowej jamy lotniskach
mięsa ustnej.
i mleka
Włośnica Spo\
ycie Nudności, Choroba Badanie Nie ma mo\
liwości
surowej wymioty, nieuleczalna, poubojowe wyleczenia
zaka\
onej biegunki, potem mo\
na z niÄ… \
yć, mięsa
wieprzowiny wysoka gorączka, jeśli inwazja larw
lub dziczyzny bóle mięśni, jest niewielka.
obrzęki na twarzy Śmiertelność
3 30%
Toksykaroza Kontakt Podwy\
szona Nie leczenie Odrobaczanie Lekami
z jajami liczba choroby mo\
e psów przeciwpaso\
ytniczymi
toksykar granulocytów spowodować i kotów,
(gleba, kwasochłonnych nieodwracalne wymiana piasku
spo\
ycie w organizmie, uszkodzenia w piaskownicy,
niemytych inne objawy mycie warzyw
warzyw zale\
ą od i owoców,
i owoców, umiejscowienia u dzieci nawyk
kontakt larw w mycia rÄ…k
z zara\
onymi organizmie
zwierzętami
oraz ich
odchodami)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Wścieklizna Ugryzienie Pieczenie Choroba jest Szczepionka Nie ma mo\
liwości
zaka\
onego w miejscu nieuleczalna, wyleczenia
chorobą ukąszenia, zawsze, więc
zwierzęcia gorączka, ból dochodzi do
głowy, brak śmierci
apetytu,
nerwowość,
halucynacje,
konwulsje
GÄ…bczaste Spo\
ywanie Kilka lat po Zwykle śmierć, Rezygnacja ze Eksperymentalne
zwyrodnienie wołowiny zaka\
eniu: nowy spo\
ywania leczenie atabrynÄ…
mózgu - zawierającej wahania nastroju, eksperymentalny wołowiny i chloropromazyną
choroba priony nerwowość, sposób leczenia pochodzącej
Creutzfeldta- mimowolne ma zwiększyć z krajów
Jakoba ruchy, niepokój, szanse prze\
ycia Europy
utrata apetytu, Zachodniej
bezsenność,
zaniki mięśni,
zaburzenia
równowagi,
mowy i wzroku
Borelioza Bakterie Czerwone plamy, Nieleczona mo\
e Åšrodki Antybiotykami
przenoszone gorączka, doprowadzić do odstraszające
przez kleszcze osłabienie, bóle niedowładów, kleszcze
mięśni i stawów uszkodzeń mózgu,
u kobiet
poronienia,
uszkodzenia płodu
Poza chorobami odzwierzęcymi praca w rolnictwie mo\
e powodować zagro\
enia układu
oddechowego i zagro\
enia dermatologiczne.
Zasady ochrony przed chorobami odzwierzęcymi
1. W przypadku w pracy ze zwierzętami chorymi lub podejrzanymi o chorobę przenoszoną
dla ludzi, stosować rękawice gumowe, buty gumowe, półmaski.
2. Przed lub po pracy ze zwierzętami zabezpieczyć odpowiednimi opatrunkami (po
odka\
eniu) wszelkie skaleczenia odkrytych części ciała (rąk, nóg, głowy).
3. Przed spo\
ywaniem posiłków lub zapaleniem papierosa myć ręce z u\
yciem środka
dezynfekujÄ…cego.
4. Nie korzystać z naczyń słu\
Ä…cych do pojenia lub karmienia zwierzÄ…t.
5. W pomieszczeniach dla zwierząt przeprowadzać okresową deratyzację i dezynsekcję.
6. Zwierzęta chore na choroby przenoszące się na ludzi odizolować od reszty stada,
a produkty pochodzÄ…ce od takich zwierzÄ…t spo\
ywać wyłącznie po poddaniu obróbce
termicznej (np. po przegotowaniu); pomieszczenie, sprzęt i ściółkę dokładnie
wydezynfekować.
7. Osoby mające kontakt z chorymi zwierzętami poddać badaniu lekarskiemu.
8. Pracownicy zatrudnieni przy obsłudze zwierząt gospodarskich powinni zostać poddani
szczepieniom ochronnym przeciw tÄ™\
cowi.
9. Wykonywanie zabiegów weterynaryjnych na zwierzętach powinno odbywać się zgodnie
z zaleceniami lekarza weterynarii.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Tabela 3. Wybrane zagro\
enia układu oddechowego i zagro\
enia dermatologiczne [7]
SkÄ…d siÄ™ bierze? Skutki zdrowotne
Zagro\
enia układu oddechowego
pyłki zbó\
, antygeny grzybów w kurzu pochodzącym astma i nie\
yt nosa pochodzenia alergicznego
ze zbiorów, roztocza
środki owadobójcze, arsen, gryzący kurz i dym, pyłki skurcz oskrzeli, ostre chroniczne zapalenie oskrzeli
pszenicy i jęczmienia
zarodniki grzybów lub ciepłolubne grzyby zapalenie płuc
(actinomycetes) ze spleśniałego ziarna lub siana
Zagro\
enia dermatologiczne
amoniak i sztuczne nawozy, pył ze słomy owsa i podra\
nienia skóry
jęczmienia, pestycydy
promieniowanie słoneczne rak skóry, poparzenia słoneczne
pestycydy, rozpuszczalniki, benzen, spaliny chroniczne zatrucia, zapalenie nerwów obwodowych,
ostra i przewlekła encefalopatia (uszkodzenie mózgu)
Åšrodki ochrony indywidualnej to urzÄ…dzenia lub wyposa\
enie przeznaczone do noszenia
bÄ…dz
trzymania przez pracownika w celu ochrony przed jednym lub większą liczbą zagro\
eń,
które mogą mieć wpływ na jego zdrowie lub bezpieczeństwo pracy.
Z wymagań prawa Unii Europejskiej dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy oraz
jednolitego rynku wewnętrznego wynika, \
e środki ochrony indywidualnej stosowane
w środowisku pracy i \
ycia powinny zapewniać mo\
liwie największe bezpieczeństwo
w przewidywanych warunkach u\
ywania oraz być dostosowane do cech i potrzeb
u\
ytkowników.
Zgodnie z RozporzÄ…dzeniem Ministra Gospodarki z dnia 21 grudnia 2005 r. w sprawie
zasadniczych wymagań dla środków ochrony indywidualnej (Dz. U. z dnia 28 grudnia 2005 r.),
środki ochrony indywidualnej powinny:
 spełniać wymagania dotyczące oceny zgodności (oznakowane znakiem bezpieczeństwa
"B", a od dnia uzyskania przez Polskę członkostwa UE  znakiem "CE"),
 być prawidłowo dobrane do istniejącego zagro\
enia,
 nie powodować same z siebie dodatkowego zagro\
enia,
 być udostępnione w odpowiedniej ilości,
 być wybrane (typ) z uwzględnieniem stanu zdrowia pracownika i warunków istniejących
w miejscu pracy,
 być u\
ytkowane zgodnie z instrukcjÄ… podanÄ… przez producenta.
Klasyfikacja środków ochrony indywidualnej
Według Polskiej Normy PN-Z-08053:1988 środki ochrony indywidualnej dzieli się, pod
względem ich ogólnego przeznaczenia, na 9 grup oznaczonych odpowiednimi symbolami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Tabela 4. Podział środków ochrony indywidualnej według ich ogólnego przeznaczenia [7]
Nazwa grupy Symbol oznaczenia
Odzie\
ochronna U
Środki ochrony kończyn dolnych N
Sprzęt ochrony głowy G
Sprzęt ochrony twarzy i oczu T
Sprzęt ochrony układu oddechowego D
Sprzęt ochrony słuchu S
Sprzęt chroniący przed upadkiem z wysokości W
Środki izolujące cały organizm I
Poza środkami ochrony indywidualnej pracodawca dostarcza, na własny koszt, równie\

odzie\
i obuwie robocze, które muszą spełniać wymagania Polskich Norm. Odzie\
robocza
przysługuje:
 je\
eli odzie\
własna pracownika mo\
e ulec zniszczeniu lub znacznemu zabrudzeniu,
 ze względu na wymagania technologiczne, sanitarne.
W zale\
ności od rodzaju czynnika szkodliwego stosuje się ró\
ne grupy środków ochrony
indywidualnej. Czynniki szkodliwe dzieli siÄ™ na grupy:
 czynniki chemiczne,
 pyły,
 czynniki biologiczne,
 czynniki mechaniczne,
 drgania mechaniczne,
 hałas,
 czynniki termiczne,
 promieniowanie optyczne,
 prÄ…d elektryczny,
 czynniki atmosferyczne,
 praca w atmosferze zagro\
onej wybuchem.
Åšrodki ochrony indywidualnej
Odzie\
ochronna  odzie\
, która okrywa lub zastępuje odzie\
osobistÄ… i chroni pracownika
przed jednym lub wieloma zagro\
eniami. Do odzie\
y ochronnej nie zalicza siÄ™ odzie\
y
przeznaczonej do wykonywania prac, przy których występuje tylko intensywne brudzenie
substancjami nieszkodliwymi dla zdrowia, działają czynniki powodujące przyśpieszone
niszczenie odzie\
y lub wymagana jest specjalna czystość wytwarzanego produktu. Ten rodzaj
odzie\
y zaliczany jest do odzie\
y roboczej, która nie podlega obowiązkowej certyfikacji.
Środki ochrony kończyn dolnych  obuwie ochronne  produkowane jest w szerokim
asortymencie i jest przeznaczone zwykle do ochrony przed kilkoma rodzajami zagro\
eń
jednocześnie. Jego parametry ochronne zale\
ą głównie od materiałów u\
ytych do ich
produkcji, a tak\
e konstrukcji i ewentualnego wyposa\
enia w dodatkowe elementy (np.
podnoski stalowe, wkładki stalowe, ochrony śródstopia, ochrony kostki).
Sprzęt ochrony głowy  przemysłowy hełm ochronny stanowi podstawowe zabezpieczenie
głowy pracownika przed uderzeniem na stanowisku pracy. Głównym zadaniem hełmów jest
ochrona przed uderzeniami spadających przedmiotów oraz uderzeniami głową o wystające
elementy konstrukcji stanowiska pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Sprzęt ochrony twarzy i oczu  dowolna postać środka ochrony indywidualnej
osłaniającego oczy wraz z ich najbli\
szym otoczeniem oraz twarz lub jej część (czasami
łączonej z ochroną szyi, uszu, karku i głowy). Ze względu na konstrukcja mo\
na wyró\
nić:
 okulary ochronne,
 gogle ochronne,
 osłony twarzy,
 przyłbice spawalnicze,
 tarcze spawalnicze.
Sprzęt ochrony układu oddechowego  sprzęt zapewniający dopływ czystego powietrza do
strefy oddychania. Nale\
y wyró\
nić dwie podstawowe grupy zagro\
eń dla układu
oddechowego:
 zanieczyszczone powietrze (występowanie szkodliwych substancji w postaci: cząstek,
gazów, par),
 niedobór tlenu (zawartość poni\
ej 17%).
Wymienione wy\
ej grupy czynników determinują sposób ochrony oraz podział sprzętu
ochrony układu oddechowego. Sprzęt ten mo\
na podzielić na dwie grupy:
 sprzęt oczyszczający (działający przez oczyszczenie powietrza) np. maski, półmaski,
hełmy powietrzne itp.,
 sprzęt izolujący (działający przez doprowadzenie powietrza lub tlenu ze z
ródła wolnego
od zanieczyszczeń).
Dodatkowo mo\
na wyró\
nić sprzęt ucieczkowy  przeznaczony do ewakuacji.
Maski Półmaski
Rys. 5. Maski i półmaski [7]
Sprzęt ochrony słuchu  ochronniki słuchu są najprostszym i najszybszym sposobem
ochrony narządu słuchu przed skutkami oddziaływania hałasu.
Sprzęt chroniący przed upadkiem z wysokości  pracownicy pracujący na stanowiskach
zagro\
onych upadkiem z wysokości, na których nie mogą być stosowane ochrony grupowe
np. pomosty, siatki ochronne, powinni być wyposa\
ani w indywidualne systemy chroniÄ…ce
przed upadkiem z wysokości.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest choroba zawodowa w rolnictwie?
2. Jakie są choroby zawodowe rolników?
3. Wymień objawy dwóch wybranych chorób odzwierzęcych?
4. Co powoduje zagro\
enia układu oddechowego?
5. Na jakie zagro\
enia dermatologiczne nara\
eni sÄ… rolnicy?
6. Co to są środki ochrony indywidualnej?
7. Jakie wymagania powinny spełniać środki ochrony indywidualnej?
8. Na jakie grupy dzieli się środki ochrony indywidualnej?
9. Co to jest odzie\
ochronna?
10. Co to są środki ochrony kończyn dolnych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
11. Jakie są zadania sprzętu ochrony głowy?
12. Co zalicza się do sprzętu ochrony twarzy i oczu?
13. Na jakie grupy mo\
na podzielić sprzęt ochrony układu oddechowego?
14. Z jakich elementów składa się sprzęt chroniący przed upadkiem z wysokości?
15. Kiedy środki ochrony indywidualnej spełniają wymagania ochronne?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ, na jakie choroby zawodowe nara\
eni sÄ… ludzie pracujÄ…cy w wybranym
gospodarstwie rolnym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wybrać gospodarstwo rolne,
2) przeprowadzić wywiad dotyczący zagro\
eń dla zdrowia,
3) określić rodzaje zagro\
eń występujących w tym gospodarstwie,
4) określić, jakie mogą być skutki rozpoznanych zagro\
eń,
5) dokonać oceny wykonania ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 wykaz chorób zawodowych w rolnictwie,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Wypełnij tabelę dotyczącą norm przydziału środków ochrony indywidualnej oraz odzie\
y
roboczej i ubrania roboczego dla pracowników wybranego zakładu pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wybrać zakład pracy, w którym stosowane są środki ochrony indywidualnej,
2) wybrać 3 4 stanowiska pracy, na których stosowane są środki ochrony indywidualnej
i/lub ubranie i odzie\
roboczÄ…,
3) wpisać do tabeli zakres wyposa\
enia ka\
dego stanowiska pracy w środki ochrony
indywidualnej,
4) wpisać przewidywany okres u\
ywalności w miesiącach,
5) dokonać oceny wykonania ćwiczenia.
L.p. Stanowisko pracy Zakres wyposa\
enia Przewidywany okres
O  środki ochrony indywidualnej u\
ywalności
R  ubranie i obuwie robocze w miesiÄ…cach
1.
2.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 zakład pracy,
 wybrane stanowiska pracy,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Ćwiczenie 3
Dobierz odzie\
roboczą i/lub środki ochrony indywidualnej dla pracownika wybranego
przedsiębiorstwa agrobiznesu. Opisz stanowisko, na którym pracuje.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wybrać przedsiębiorstwo agrobiznesu, w którym stosowane są środki ochrony
indywidualnej,
2) dobrać pracownikowi na określonym stanowisku pracy środki ochrony indywidualnej
i odzie\
roboczÄ…,
3) opisać stanowisko pracy pod kątem wykorzystania środków ochrony indywidualnej,
4) dokonać oceny wykonania ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 opis stanowisk pracy,
 wykaz środków ochrony indywidualnej,
 literatura z rozdziału 6.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie choroby zawodowej rolnika?
1
1

2) wymienić najczęściej występujące choroby odzwierzęce?
1
1

3) określić zagro\
enia dla układu oddechowego występujące
1
1

w gospodarstwie rolnym?
4) określić zagro\
enia dermatologiczne występujące w gospodarstwie
1
1

rolnym?
5) zdefiniować środki ochrony indywidualnej?
1
1

6) określić wymagania, jakie powinny spełniać środki ochrony
1
1

indywidualnej?
7) dokonać podziału środków ochrony indywidualnej na grupy?
1
1

8) dobrać odzie\
ochronnÄ…?
1
1

9) dobrać środki ochrony kończyn dolnych?
1
1

10) dobrać sprzętu ochrony głowy?
1
1

11) dobrać sprzęt ochrony twarzy i oczu?
1
1

12) dobrać sprzęt ochrony układu oddechowego?
1
1

13) określić, kiedy środki ochrony indywidualnej spełniają wymagania
1
1

ochronne?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4.4. Ochrona przeciwpo\
arowa
4.4.1. Materiał nauczania
Po\
ar jest to ka\
dy przypadek niekontrolowanego procesu spalania materiałów palnych.
Najczęściej spotykanymi przyczynami po\
arów jest ludzka nieostro\
ność, często
granicząca z bezmyślnością. Objawia się ona drastycznym lekcewa\
eniem podstawowych
zasad bezpieczeństwa oraz świadomym łamaniem przepisów przeciwpo\
arowych.
Szczególnie powszechne jest nieprzestrzeganie zakazu palenia tytoniu w miejscach
niedozwolonych, niewłaściwe zabezpieczenie prac określanych jako niebezpieczne po\
arowo
oraz lekcewa\
enie zagro\
eń związanych z u\
ywaniem cieczy palnych. Drugą pod względem
częstotliwości przyczyną występowania po\
arów są wady i nieprawidłowa eksploatacja
urządzeń elektrycznych. Objawia się to głównie nadmiernym obcią\
aniem obwodów
zasilających, eksploatowaniem urządzeń niesprawnych technicznie oraz u\
ytkowaniem
przenośnych urządzeń grzewczych w sposób niezgodny z przeznaczeniem i określonymi
zasadami u\
ytkowania.
Ogólne zasady ochrony przeciwpo\
arowej
W obiektach oraz na terenach przyległych do nich zabronione jest wykonywanie
czynności, które mogą spowodować po\
ar, jego rozprzestrzenianie siÄ™, utrudnienie
prowadzenia działania ratowniczego lub ewakuacji, a w szczególności:
1. u\
ywanie otwartego ognia, palenie tytoniu i stosowanie innych czynników mogących
zainicjować zapłon występujących materiałów:
 w strefie zagro\
enia wybuchem, z wyjątkiem wypadków określonych w odrębnych
przepisach,
 w miejscach występowania materiałów niebezpiecznych po\
arowo,
 w miejscach występowania innych materiałów palnych, określonych przez
właściciela lub u\
ytkownika i oznakowanych zgodnie z Polskimi Normami,
2. gara\
owanie pojazdów silnikowych w obiektach i pomieszczeniach nie przeznaczonych
do tego celu, je\
eli nie opró\
niono zbiornika paliwa pojazdu i nie odłączono na stałe
zasilania akumulatorowego pojazdu,
3. rozgrzewanie za pomocą otwartego ognia smoły i innych materiałów w odległości
mniejszej ni\
5 m od obiektu, przyległego do niego składowiska lub placu składowego
z materiałami palnymi, przy czym jest dopuszczalne wykonywanie tych czynności na
dachach o konstrukcji i pokryciu niepalnym w budowanych obiektach, a w pozostałych,
je\
eli zostanÄ… zastosowane odpowiednie, przeznaczone do tego celu podgrzewacze,
4. wysypywanie gorącego popiołu i \
u\
la lub spalanie śmieci i odpadków w miejscu
umo\
liwiającym zapalenie się sąsiednich obiektów lub materiałów palnych,
5. przechowywanie materiałów palnych w odległości mniejszej ni\
0,5 m od:
 urządzeń i instalacji, których powierzchnie zewnętrzne mogą nagrzewać się do
temperatury przekraczajÄ…cej 100°C,
 linii kablowych o napięciu powy\
ej 1 kV, przewodów uziemiających oraz
przewodów odprowadzających,
 instalacji odgromowej, je\
eli odrębne przepisy nie stanowią inaczej,
6. u\
ytkowanie elektrycznych urządzeń ogrzewczych ustawionych bezpośrednio na podło\
u
palnym, z wyjątkiem urządzeń eksploatowanych zgodnie z warunkami określonymi przez
producenta,
7. stosowanie na osłony punktów świetlnych materiałów palnych, z wyjątkiem materiałów
trudno zapalnych, je\
eli zostaną umieszczone w odległości co najmniej 0,05 m od
\
arówki,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
8. instalowanie opraw oświetleniowych oraz osprzętu instalacji elektrycznych, jak:
wyłączniki, przełączniki, gniazda wtyczkowe, bezpośrednio na podło\
u palnym, je\
eli
ich konstrukcja nie zabezpiecza podło\
a przed zapaleniem,
9. składowanie materiałów palnych na drogach komunikacji ogólnej słu\
Ä…cych ewakuacji,
10. ustawianie na klatkach schodowych jakichkolwiek przedmiotów utrudniających
ewakuacjÄ™,
11. zamykanie drzwi ewakuacyjnych w sposób uniemo\
liwiajÄ…cy ich natychmiastowe u\
ycie,
12. uniemo\
liwianie lub ograniczanie dostępu do:
 urządzeń przeciwpo\
arowych, takich jak stałe i półstałe urządzenia gaśnicze
i zabezpieczajÄ…ce, urzÄ…dzenia odciÄ…\
ajÄ…ce, instalacje sygnalizacyjno-alarmowe,
hydranty, zawory hydrantowe, suche piony, przeciwpo\
arowe zbiorniki wodne,
klapy przeciwpo\
arowe, urządzenia do usuwania dymów i gazów po\
arowych,
 urządzeń uruchamiających instalacje gaśnicze i sterujących takimi instalacjami oraz
innymi instalacjami wpływającymi na stan bezpieczeństwa po\
arowego obiektu,
 wyjść ewakuacyjnych,
 wyłączników i tablic rozdzielczych prądu elektrycznego oraz głównych zaworów
gazu.
Właściciele, budynków oraz placów składowych i wiat, z wyjątkiem budynków
mieszkalnych jednorodzinnych, oznakowujÄ… drogi ewakuacyjne znakami zgodnymi
z Polskimi Normami. Oznakowania wymagają pomieszczenia, w których w myśl przepisów
techniczno-budowlanych konieczne są co najmniej 2 wyjścia ewakuacyjne. Z ka\
dego
miejsca przeznaczonego na pobyt ludzi w obiekcie powinny być zapewnione odpowiednie
warunki ewakuacji, zapewniajÄ…ce mo\
liwość szybkiego i bezpiecznego opuszczenia strefy
zagro\
onej lub objętej po\
arem. Warunki ewakuacji powinny być dostosowane do liczby
i stanu sprawności osób przebywających w obiekcie, funkcji obiektu oraz jego konstrukcji
i wymiarów. Ponadto nale\
y zastosować techniczne środki zabezpieczenia
przeciwpo\
arowego, polegajÄ…ce na:
 zapewnieniu dostatecznej ilości i szerokości wyjść ewakuacyjnych,
 zachowaniu dopuszczalnej długości, szerokości i wysokości przejść oraz dojść
ewakuacyjnych,
 zapewnieniu bezpiecznej po\
arowo obudowy i wydzieleń dróg ewakuacyjnych oraz
pomieszczeń.
Prawidłowe wytyczenie dróg ewakuacyjnych jest tylko z pozoru sprawą prostą. Oprócz
wymogów w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich
usytuowanie, podczas ich wyznaczania nale\
y dokładnie obliczyć liczbę osób
przewidywanych do ewakuacji nie tylko z poszczególnych kondygnacji obiektu, ale równie\

z ich części. Kolejnym problemem jest właściwe oznakowanie dróg ewakuacyjnych.
Generalną regułą jest stosowanie poszczególnych wymienionych w Polskiej Normie
PN-92-N-01256/02 pt.  Znaki Bezpieczeństwa. Ewakuacja znaków ściśle z ich
przeznaczeniem oraz takie ich rozmieszczanie, aby z ka\
dego miejsca drogi widoczny był, co
najmniej kolejny jeden znak. Szczegóły dotyczące prawidłowego rozmieszczania znaków
ewakuacyjnych określa natomiast Polska Norma PN-N-01256-5.
Drzwi ewakuacyjne Kierunki drogi ewakuacyjnej
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
 Ciągnąć, aby otworzyć Pchać, aby otworzyć
Przesunąć w celu otwarcia Stłuc, aby uzyskać dostęp
Kierunek wyjścia schodami w górę lub w dół
Kierunek wyjścia do drogi ewakuacyjnej
Rys. 6. Znaki ewakuacyjne [8]
Sprzęt i środki gaśnicze
Stałe urządzenia gaśnicze  instalacje i inne zamontowane na stałe w obiekcie urządzenia,
które w przypadku powstania po\
aru są w stanie natychmiast podać na jego ognisko środek
gaśniczy. Stałymi urządzeniami gaśniczymi są: wodne lub pianowe instalacje tryskaczowe
oraz instalacje wypełniające chronioną strefę dwutlenkiem węgla, gazem obojętnym (azot,
argon) lub gazowym środkiem o właściwościach antykatalitycznych (inhibicyjnych). Stałe
urządzenia gaśnicze mogą być uruchamiane samoczynnie na skutek wzrostu temperatury,
automatycznie przez impuls z instalacji wykrywajÄ…cej po\
ar lub ręcznie, np. przez otwarcie
zaworów.
Sprzęt gaśniczy  gaśnice, hydranty wewnętrzne, koce gaśnicze. Podręczny sprzęt
wykorzystywany jest do gaszenia po\
arów w zarodku. Przy doborze sprzętu gaśniczego
nale\
y brać pod uwagę następujące wskazania.
Tabela 5. Dobór podręcznego sprzętu gaśniczego do palącego się materiału [7]
Grupa Rodzaj palącego się materiału Rodzaj środka gaśniczego
Ciała stałe pochodzenia organicznego, woda, piana gaśnicza, proszek
przy spalaniu których występuje gaśniczy, dwutlenek węgla
A
zjawisko \
arzenia (drewno, papier itp.
materiały)
Ciecze palne i substancje stałe piana gaśnicza, proszek
topniejące wskutek ciepła gaśniczy, dwutlenek węgla,
B
(rozpuszczalniki, pasty do podłogi, halon
topiÄ…ce siÄ™ tworzywa sztuczne)
Gazy palne (gaz miejski, metan, proszek gaśniczy, dwutlenek
C
propan butan) węgla, halon
Po\
ary ABC występujące w obrębie proszek gaśniczy, dwutlenek
E
urządzeń pod napięciem węgla, halon
Symbolami literowymi oznakowane są gaśnice odpowiednio do gaszenia po\
arów danej
grupy. Przy gaszeniu nale\
y pamiętać o następujących zasadach:
 kierować strumień środka gaśniczego na palące się przedmioty lub obiektu od strony
zewnętrznej (skrajnej) w kierunku do środka,
 przedmioty ustawione pionowo nale\
y gasić od góry w dół,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
 nale\
y u\
ywać środków gaśniczych przeznaczonych do gaszenia danej grupy po\
arów.
Gaśnice są to przenośne urządzenia o masie brutto do 20 kg i masie środka gaśniczego do 12
kg, którego u\
ycie następuje pod wpływem uruchamianego ręcznie wyzwolenia ciśnienia
gazu.
Polska Norma wyró\
nia następujące typy gaśnic (w zale\
ności od zawartego w gaśnicy
środka gaśniczego): gaśnice wodne, gaśnice pianowe, gaśnice proszkowe, gaśnice śniegowe
CO2, gaśnice halonowe.
Hydrant wewnętrzny  to zawór zainstalowany na specjalnej sieci wodociągowej
obudowany szafkÄ… i wyposa\
ony w wÄ…\
po\
arniczy i prÄ…downice. Mo\
e być o średnicy 25 lub
52 mm. Ma on zastosowanie do lokalizacji po\
arów w zarodku wszędzie tam, gdzie jako
środek gaśniczy stosuje się wodę.
Koc gaśniczy  koc gaśniczy jest to płachta z tkaniny całkowicie niepalnej (włókna
szklanego) o powierzchni około 2 m2. Przechowuje się go w specjalnym futerale. Słu\
y do
tłumienia po\
aru w zarodku przez odcięcie dopływu powietrza do palącego się przedmiotu.
Instrukcja bezpieczeństwa po\
arowego
Instrukcja bezpieczeństwa po\
arowego jest specjalnym, opracowywanym indywidualnie
na potrzeby konkretnego obiektu dokumentem, w którym właściciel zarządca lub u\
ytkownik
obiektu zobowiązany jest szczegółowo określić obowiązujące w nim zasady ochrony
przeciwpo\
arowej. Opracowanie tego dokumentu najlepiej powierzyć jest doświadczonemu
specjaliście i po zatwierdzeniu go przez właściciela (administratora) wprowadzić w \
ycie
stosownym zarządzeniem wewnętrznym.
Instrukcja bezpieczeństwa po\
arowego dla obiektów u\
yteczności publicznej lub
zamieszkania zbiorowego powinna zawierać:
1. potencjalne z
ródła powstania po\
aru i drogi jego rozprzestrzeniania,
2. zasady zapobiegania mo\
liwości powstania po\
aru,
3. zasady zabezpieczania prac niebezpiecznych po\
arowo,
4. rozmieszczenie podręcznego sprzętu gaśniczego,
5. obecność stałych i półstałych urządzeń gaśniczych oraz instalacji sygnalizacyjno-
alarmowej w obiekcie oraz związany z tym wymagany sposób zachowania się ludzi na
wypadek ich uruchomienia,
6. organizację i warunki ewakuacji z uwzględnieniem:
 środków i sposobów ogłaszania alarmu o niebezpieczeństwie,
 warunków ewakuacji przy wykorzystaniu dróg komunikacji ogólnej, w tym
korytarzy i klatek schodowych oraz drabin i zewnętrznych schodów ewakuacyjnych,
sąsiednich tarasów, pomieszczeń, okien (parter),
 sposobów prowadzenia ewakuacji,
7. zasady postępowania na wypadek po\
aru, w tym:
 zasady postępowania pracowników w przypadku powstania po\
aru do czasu
przybycia jednostek ratowniczo-gaśniczych oraz współdziałania z kierującym akcją
ratowniczÄ….
Przepisy z zakresu ochrony przeciwpo\
arowej i bezpieczeństwa po\
arowego. Wszystkie
przepisy z tej dziedziny majÄ… charakter jawny i sÄ… publikowane w Dziennikach Ustaw RP.
Niemniej jednak, z uwagi na ciągłe zmiany w obowiązującym prawie, pierwotne teksty tych
przepisów stosunkowo szybko stają się nieaktualne. Dlatego najbardziej miarodajnym
z
ródłem są cyklicznie aktualizowane, specjalistyczne elektroniczne programy prawnicze
zawierajÄ…ce jednolite (wraz z bie\
ącymi zmianami) teksty wszystkich aktów prawnych
publikowanych w Dzienniku Ustaw i resortowych Dziennikach Urzędowych. Elektroniczne
zbiory i katalogi przepisów mają dodatkową zaletę w postaci aktywnych odnośników
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
pozwalających błyskawicznie wyszukiwać i przechodzić do przepisów wykonawczych
wydanych na podstawie przeglÄ…danego aktu prawnego.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest po\
ar?
2. Jakie sÄ… zasady ochrony przeciwpo\
arowej?
3. Co powinien zawierać plan ewakuacji?
4. Co to są stałe urządzenia gaśnicze?
5. Co zaliczamy do sprzętu gaśniczego?
6. O czym nale\
y pamiętać przy gaszeniu po\
arów?
7. Co to jest gaśnica i jakie mo\
na wyró\
nić typy gaśnic?
8. Co to jest hydrant wewnętrzny?
9. Co to jest koc gaśniczy i do czego słu\
y?
10. Co to jest instrukcja bezpieczeństwa po\
arowego i co powinna zawierać?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobierz podręczny sprzęt i środki gaśnicze do gaszenia zarzewia po\
aru.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) opracować scenariusz inscenizacji  wybuchu po\
aru
2) zaplanować rodzaje palących się materiałów,
3) dobrać podręczne środki gaśnicze i  ugasić po\
ar,
4) dokonać analizy wykonanego ćwiczenia,
5) dokonać oceny efektów wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 ró\
ne rodzaje łatwopalnych materiałów: drewno, papier, rozpuszczalnik,
 podręczny sprzęt gaśniczy,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj zamieszczone ni\
ej znaki ochrony przeciwpo\
arowej.
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wyszukać znaki w wykazie znaków przeciw po\
arowych lub w Internecie,
3) wpisać nazwę znaku,
4) dokonać oceny wykonania ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 wykaz znaków przeciwpo\
arowych,
 komputer z dostępem do Internetu,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Opracuj instrukcję bezpieczeństwa po\
arowego, posługując się planem ewakuacji
znajdujÄ…cym siÄ™ w szkole.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) przeanalizować plan ewakuacji szkoły,
3) wypisać punkty, jakie powinna zawierać ka\
da instrukcja bezpieczeństwa po\
arowego,
4) uzupełnić punkty, dostosowując instrukcję do warunków szkoły,
5) zaprezentować efekty swojej pracy,
6) dokonać oceny wykonania ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 plan ewakuacji szkoły,
 przykładowa instrukcja bezpieczeństwa po\
arowego,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować po\
ar?
1
1

2) wymienić zasady ochrony przeciwpo\
arowej?
1
1

3) wskazać elementy planu ewakuacji?
1
1

4) dobrać typ gaśnicy do rodzaju palącego się materiału?
1
1

5) zastosować koc gaśniczy?
1
1

6) rozpoznać znaki ewakuacyjne i znaki przeciwpo\
arowe?
1
1

7) wymienić zasady, o których nale\
y pamiętać przy gaszeniu po\
arów?
1
1

8) przygotować instrukcję bezpieczeństwa po\
arowego?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
4.5. Wypadki i pierwsza pomoc
4.5.1. Materiał nauczania
Wypadek  nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące śmierć lub
uszczerbek na zdrowiu.
Rodzaje wypadków
Wypadki pozazawodowe
Urazy przy czynnościach niepozostających w związku z pracą zawodową, np. podczas
wypoczynku, przy pracach domowych.
Wypadki zawodowe:
 wypadek przy pracy,
 wypadek traktowany na równi z wypadkiem przy pracy,
 wypadek przy innych czynnościach, w tym wypadek przy pracy świadczonej na innej
podstawie ni\
umowa o pracę, np. umowa zlecenie, umowa agencyjna, umowa o dzieło,
 wypadek w drodze do pracy i z pracy,
 wypadek przy pracy rolniczej.
Za wypadek przy pracy uwa\
a się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną
powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą:
1. podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub
poleceń przeło\
onych,
2. podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz
pracodawcy, nawet bez polecenia,
3. w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą
pracodawcy a miejscem wykonywania obowiÄ…zku wynikajÄ…cego ze stosunku pracy.
Na równi z wypadkiem przy pracy, w zakresie uprawnienia do świadczeń określonych
w ustawie, traktuje się wypadek, któremu pracownik uległ:
1. w czasie podró\
y słu\
bowej w okolicznościach innych ni\
wykonywanie pracy, chyba \
e
wypadek spowodowany został postępowaniem pracownika, które nie pozostaje
w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań,
2. podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony,
3. przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje
zwiÄ…zkowe.
Za wypadek w drodze do pracy lub z pracy uwa\
a się nagłe zdarzenie wywołane
przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w drodze do lub z miejsca wykonywania zatrudnienia
lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego, je\
eli droga ta była
najkrótsza i nie została przerwana. Jednak\
e uwa\
a siÄ™, \
e wypadek nastąpił w drodze do
pracy lub z pracy, mimo \
e droga została przerwana, je\
eli przerwa była \
yciowo uzasadniona
i jej czas nie przekraczał granic potrzeby, a tak\
e wówczas, gdy droga, nie będąc drogą
najkrótszą, była dla ubezpieczonego, ze względów komunikacyjnych najdogodniejsza.
Za drogÄ™ do pracy lub z pracy uwa\
a się oprócz drogi z domu do pracy lub z pracy do
domu równie\
drogÄ™ do miejsca lub z miejsca:
1. innego zatrudnienia lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego,
2. zwykłego wykonywania funkcji lub zadań zawodowych albo społecznych,
3. zwykłego spo\
ywania posiłków,
4. odbywania nauki lub studiów.
Za wypadek przy pracy rolniczej uwa\
a się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną
zewnętrzną, które nastąpiło podczas wykonywania czynności związanych z prowadzeniem
działalności rolniczej albo pozostających w związku z wykonywaniem tych czynności:
1. na terenie gospodarstwa rolnego, które rolnik prowadzi, lub w którym stale pracuje, albo na
terenie gospodarstwa domowego bezpośrednio związanego z tym gospodarstwem rolnym,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
2. w drodze z mieszkania do gospodarstwa rolnego, albo w drodze powrotnej,
3. podczas wykonywania poza terenem gospodarstwa rolnego, zwykłych czynności
związanych z prowadzeniem działalności rolniczej, albo w związku z wykonywaniem
tych czynności,
4. w drodze do miejsca wykonywania tych czynności, o których mowa w pkt 3, albo
w drodze powrotnej.
Dochodzenie powypadkowe
Wypadek przy pracy:
 zgłoszenie wypadku,
 zabezpieczenie miejsca wypadku,
 zawiadomienie o wypadku,
 powołanie zespołu powypadkowego,
 postępowanie zespołu powypadkowego,
 sporzÄ…dzenie dokumentacji powypadkowej,
 zatwierdzenie protokołu powypadkowego,
 zarejestrowanie wypadku,
 sporzÄ…dzenie karty statystycznej GUS.
Wypadek w drodze do pracy
 zgłoszenie wypadku,
 sporzÄ…dzenie dokumentacji powypadkowej.
Pierwsza pomoc
 Kto człowiekowi znajdującemu się w poło\
eniu gro\
ącym bezpośrednim
niebezpieczeństwem utraty \
ycia albo ciÄ™\
kiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy,
mogąc jej udzielić bez nara\
enia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty \
ycia
albo ciÄ™\
kiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3
(art. 162 ż 1. Kodeksu karnego).
 Nie popełnia przestępstwa, kto nie udziela pomocy, do której jest konieczne poddanie
się zabiegowi lekarskiemu albo w warunkach, w których mo\
liwa jest niezwłoczna pomoc ze
strony instytucji lub osoby do tego powołanej (art. 162 ż 2. Kodeksu karnego).
Reanimacja a resuscytacja
Terminów reanimacja i resuscytacja u\
ywa się często w języku potocznym zamiennie,
jako równoznacznych określeń zabiegów ratunkowych mających na celu przywrócenie
funkcji \
yciowych. Tymczasem czynnikiem ró\
nicującym te pojęcia jest stan świadomości
chorego. Je\
eli w wyniku czynności ratowniczych oprócz przywrócenia krą\
enia, oddychania
i czynności układu nerwowego, choremu wraca świadomość, to jest to stan reanimacji. Je\
eli
uzyskamy tylko przywrócenie podstawowych funkcji \
yciowych bez powrotu świadomości,
to jest to stan resuscytacji. Występuje on wtedy, gdy czynności ratownicze zostały podjęte po
upływie dłu\
szego okresu czasu od momentu zaniknięcia objawów \
ycia.
Pierwsza pomoc na miejscu wypadku ratuje \
ycie, gdy u poszkodowanego wystÄ…piÄ…:
zaburzenia w oddychaniu (bezdech), zatrzymanie krÄ…\
enia, krwotok, wstrzÄ…s pourazowy.
W zale\
ności od wyniku tej oceny nale\
y przystąpić do udzielenia pierwszej pomocy
w zakresie:
 podjęcia sztucznego oddychania,
 zewnętrznego masa\
u serca,
 zatamowania krwotoku,
 uło\
enia poszkodowanego w pozycji bocznej ustalonej,
 zabezpieczenia poszkodowanego przed pogłębieniem wstrząsu,
 wezwania pogotowia ratunkowego,
 wezwania policji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
I. Instrukcja udzielania pierwszej pomocy
Podstawowym zadaniem ratownika (osoby udzielajÄ…cej pierwszej pomocy) jest ocena
stanu zdrowia osoby poszkodowanej w wyniku wypadku lub nagłego zachorowania.
Najwa\
niejszym zadaniem jest ustalenie, czy zachowane są procesy decydujące bezpośrednio
o \
yciu ofiary:
- wyczuwalne tętno, oddech, dro\
ne drogi oddechowe, przytomność.
1 Badanie tętnicy szyjnej 2 Badanie tętna na tętnicy promieniowej 3 Sprawdzanie słuchem, czy
ratowany oddycha.
Rys 7. Postępowanie z osobą poszkodowaną [11]
Kolejność czynności
1. Ustalenie stanu przytomności:
- wydanie choremu wyraz
nych poleceń typu: otwórz oczy, poruszaj stopą,
- delikatne potrzÄ…sanie lub szczypanie badanej osoby w celu stwierdzenia reakcji na
ból (grymas twarzy, drgnięcie powiek itp.).
Brak reakcji na polecenia słowne lub dotyk pozwala stwierdzić, ze chory jest
nieprzytomny.
2. Ustalenie przyczyny utraty przytomności:
- doznane urazy,
- występowanie drgawek,
- wyczuwalny zapach alkoholu z ust,
- posiadanie przedmiotów świadczących o istniejącej cukrzycy.
3. UÅ‚o\
enie w pozycji bocznej ustalonej.
Rys. 8. Pozycja boczna ustalona [11]
4. Pozycja boczna ustalona zapewnia choremu dro\
ności dróg oddechowych.
5. Ustawienie rąk i zgięte kolana umo\
liwiajÄ… choremu zachowanie pozycji nawet podczas
transportu.
6. Obserwacja chorego.
7. Zwrócenie uwagi na oddech i tętno, by w razie potrzeby rozpocząć akcję reanimacyjną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
II. Zaburzenia w oddychaniu
Zaburzenia w oddychaniu ściśle wią\
ą się z zaburzeniami czynności krą\
enia. Aby
uratować \
ycie poszkodowanego nale\
y przywrócić czynność obu układów.
Jeśli jako pierwszy wystąpi zanik czynności oddechowej, krą\
enie mo\
e trwać jeszcze
przez krótki czas, ale jest ono wtedy coraz mniej wydolne i dochodzi do jego zatrzymania.
Najczęstszą i bezpośrednią przyczyną zgonu po wypadkach jest bezdech. Do zgonu dochodzi
po kilku minutach od jego wystÄ…pienia. Bezdech przewa\
nie spowodowany jest
uszkodzeniem mózgu, uszkodzeniem dróg oddechowych lub ich niedro\
nością.
W przewa\
ającej części wypadków oddech mo\
na przywrócić za pomocą prostych czynności,
ratujÄ…c \
ycie poszkodowanemu, pod warunkiem, \
e przystÄ…pi siÄ™ natychmiast do udzielenia
pierwszej pomocy.
Brak ruchów oddechowych klatki piersiowej oraz niemo\
ność wyczucia na własnym
policzku wydychanego przez poszkodowanego powietrza, świadczą o bezdechu. Wówczas
przystępujemy do udro\
nienia dróg oddechowych i sztucznego oddychania.
Udro\
nienie dróg oddechowych
U osób nieprzytomnych, le\
ących na plecach, najczęstszą przyczyną niedro\
ności dróg
oddechowych jest zapadnięty język (rys. 10) lub ciało obce tkwiące i zatykające drogi
oddechowe (rys. 11). Ciałami obcymi mogą być: krew, wymiociny, szczątki ubrania, złamana
proteza zębowa, itp.
Rys. 9. Zapadnięty język [9] Rys. 10. Ciało obce [9]
Z zapadniętym językiem radzimy sobie w prosty sposób, odchylając głowę
poszkodowanego do tyłu. Wówczas język przesuwa się do góry i drogi oddechowe udra\
niajÄ…
siÄ™.
Rys. 11. Usuwanie zapadniętego języka [9]
Czynność tą wykonujemy następująco: podkładamy jedną rękę pod szyję ratowanego
i unosimy ją do góry, jednocześnie drugą rękę układając na czole, po czym odchylamy głowę
do tyłu. Staramy się głowę odchylić maksymalnie, wykonując tę czynność ostro\
nie (rys. 12).
W przypadkach podejrzanych o złamanie kręgosłupa szyjnego, zatkane językiem drogi
oddechowe udra\
niamy poprzez uniesienie \
uchwy lub wyciągnięcie języka.
Rys. 12. Unoszenie \
uchwy [9]
Uniesienie \
uchwy polega na wysunięciu jej w kierunku pionowym u poszkodowanego,
le\
Ä…cego na wznak. Mo\
na to uzyskać, naciskając do przodu obu kciukami kąty \
uchwy lub
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
przez pociągnięcie za zęby dolne tak, aby wysunęły się one przed zęby górne (rys. 13).
W przypadku, gdy nie osiÄ…gniemy udro\
nienia dróg oddechowych za pomocą wy\
ej
wymienionych metod, nale\
y dokonać tego poprzez wyciągnięcie języka. Po wymuszonym
otwarciu ust chwytamy język między kciuk i palec wskazujący, po czym wyciągamy go na
brodÄ™.
Ciała obce usuwamy z ust i gardzieli po odwróceniu poszkodowanego na bok
i otworzeniu jego ust. Podczas usuwania ciał obcych z jamy ustnej wkładamy między zęby
poszkodowanego przedmiot, który zabezpiecza nasz palec przed odgryzieniem na wypadek
szczękościsku.
Sztuczne oddychanie
Przy przywracaniu czynności oddechowych najskuteczniejszą metodą jest sztuczne
oddychanie  usta usta , przy której ratujący wdmuchuje swoje powietrze wydechowe
bezpośrednio do ust ratowanego.
Rys. 13. Sztuczne oddychanie usta usta [9]
Przed przystÄ…pieniem do sztucznego oddychania nale\
y głowę poszkodowanego odchylić
do tyłu, zatkać palcami jego nos i po wykonaniu głębokiego wdechu własnymi ustami
wdmuchiwać powietrze do ust poszkodowanego (rys. 14). U noszenie się ściany klatki
piersiowej ratowanego świadczy o skuteczności sztucznego oddechu. Odjęcie ust od
ratowanego umo\
liwia bierny wydech. Ratujący musi mieć pewność, \
e w czasie wydechu
powietrze wydostaje siÄ™ na zewnÄ…trz, bowiem inaczej oddech nie jest skuteczny.
Czynność wdmuchiwania powietrza do płuc wykonujemy z częstotliwością od 16 do 20
razy na minutę, do czasu powrotu samoistnego wydolnego oddechu lub przejęcia
poszkodowanego przez personel karetki reanimacyjnej.
Jeśli pod ręką mamy maseczkę, wówczas powietrze wdmuchujemy przez nią. Zapobiega
ona bezpośredniemu kontaktowi ratownika z ustami poszkodowanego. Maseczka taka
znajduje siÄ™ w Ratunkowym Zestawie Opatrunkowym PCK oraz w innych zestawach
ratunkowych. Nie nale\
y jednak tracić czasu na jej szukanie, gdy\
zwłoka w przystąpieniu do
sztucznego oddychania zmniejsza szansÄ™ uratowania poszkodowanego.
W przypadku wystąpienia trudności w przeprowadzeniu oddychania metodą  usta usta
(spowodowanych np. szczękościskiem), równie skuteczne jest zastosowanie oddychania
metodą  usta nos . Przy tej metodzie ratownik ręką zatyka szczelnie usta, a powietrze
wdmuchuje przez nos z większą siłą ni\
w metodzie  usta usta , ze względu na większy opór
podczas wdmuchiwania i przepływu powietrza. Podczas wydechu usta ratowanego odsłania się.
U dzieci i niemowlÄ…t oddech mo\
na prowadzić metodą  usta usta, nos . Wówczas
ratujący obejmuje swoim ustami, zarówno usta, jak i nos ratowanego dziecka.
Gdy poszkodowany odzyska własny oddech, nale\
y uło\
yć go w pozycji bocznej
ustalonej.
III. Zatrzymanie czynności serca
Zatrzymanie czynności serca powoduje zatrzymanie krą\
enia krwi w ustroju. Objawia siÄ™
ono nagłą utratą przytomności, bezdechem pojawiającym się po kilku sekundach od
zatrzymania krÄ…\
enia krwi, brakiem tętna na du\
ych tętnicach w okolicy szyi i pachwin (brak
tętna na tętnicach promieniowych nie świadczy o zatrzymaniu krą\
enia), poszerzonymi
i niereagującymi na światło z
renicami oraz bladosinym wyglÄ…dem chorego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Zatrzymanie krÄ…\
enia krwi wymaga natychmiastowego przystÄ…pienia do masa\
u
zewnętrznego serca (nazywanego często masa\
em pośrednim serca) i równocześnie
sztucznego oddychania.
Zewnętrzny masa\
serca
Zewnętrzny masa\
serca polega na rytmicznym uciskaniu mostka w kierunku kręgosłupa
tak, aby wymiar  mostek kręgosłup ulegał, zmniejszeniu o 3 5 cm (rys. 14). Serce le\
Ä…ce
między mostkiem a kręgosłupem zostaje uciśnięte, co powoduje wyciśnięcie krwi z komór do
małego i du\
ego krwioobiegu.
Po zaprzestaniu ucisku na mostek następuje powtórne odkształcenie się ściany klatki
piersiowej, co pozwala na napełnienie się krwią komór serca. Sytuacja powtarza się przy
następnym ucisku mostka i jego zwolnieniu. Dostateczne krą\
enie krwi i ciśnienie tętnicze
uzyskuje siÄ™ wykonujÄ…c masa\
z szybkością 80 uciśnięć na minutę.
Rys. 14. Masa\
serca [9]
Technika masa\
u
Chorego układa się na plecach na twardym podło\
u. Ucisk mostka powinien być silny,
szybki i krótki. Dokonywany jest nadgarstkami ratownika uło\
onymi jeden na drugim
(rys. 15).
Rys. 15. Technika masa\
u serca [9]
Miejscem ucisku jest linia środkowa ciała tu\
poni\
ej połowy długości mostka. Masa\

serca mo\
e być skuteczny tylko w połączeniu ze sztucznym oddychaniem. Je\
eli akcjÄ™
ratowniczą prowadzi jeden ratownik, musi wykonać zarówno sztuczne oddychanie, jak
i masa\
serca. Po ka\
dych dwóch wdmuchnięciach powietrza do płuc dokonuje się
15 uciśnięć na mostek. Liczba sztucznych oddechów powinna wynosić 16 20 na minutę.
Znacznie Å‚atwiejsze jest wykonywanie reanimacji (o\
ywiania) przez dwóch ratowników
Wówczas jeden ratownik wykonuje sztuczne oddychanie, a drugi zewnętrzny masa\
serca.
Ratujące osoby powinny współdziałać tak, aby liczba wdmuchnięć powietrza do płuc
w stosunku do uciśnięć mostka wynosiła 1:5.
Pojawienie się samoistnego tętna na du\
ych tętnicach szyjnych lub udowych, a potem na
tętnicach obwodowych, świadczy o powrocie czynności serca.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
IV. Oparzenia
Oparzenie polega na uszkodzeniu skóry i tkanek pod nią le\
ących na skutek działania
wysokiej temperatury, substancji chemicznych, a tak\
e prÄ…du elektrycznego i promieniowania
jonizujÄ…cego.
Wyró\
niamy trzy stopnie oparzeń:
 stopień I  zaczerwienienie skóry, obrzęk i uczucie pieczenia,
 stopień II  na zaczerwienionej i obrzękniętej skórze pojawiają się pęcherze wypełnione
płynem surowiczym, ostry ból,
 stopień III  dochodzi do martwicy skóry na całej jej grubości, z towarzyszącym
uszkodzeniem głębiej poło\
onych tkanek jak tkanka podskórna, mięśnie i ścięgna.
Krańcową formą oparzenia III stopnia jest zwęglenie tkanek.
Pierwsza pomoc w oparzeniach polega na schładzaniu czystą, zimną wodą miejsca oparzenia
przez okres 15 20 minut. Je\
eli odzie\
przylgnęła do ciała nie wolno jej odrywać. Następnie
ranę osłania się jałowym opatrunkiem, nie mo\
e on jednak wywierać ucisku na miejsce
oparzenia.
V. Zranienia
Ka\
demu zranieniu przekraczającemu powierzchowne otarcie naskórka towarzyszy
mniejsze lub większe krwawienie. Rozmiary krwawienia są uwarunkowane wielkością
i głębokością rany oraz liczbą i przekrojem uszkodzonych naczyń. Silne krwawienia mogą
zagrozić \
yciu rannego, jednak nawet nieznaczne mogą same w lub w połączeniu z bólem
spowodować zaburzenia w krą\
eniu, tzw. wstrzÄ…s. Przy zranieniach mamy tak\
e do czynienia
z niebezpieczeństwem zaka\
enia.
Lekkie krwawienie ustępuje samoistnie, nale\
y tylko zało\
yć jałowy opatrunek. Silne 
nale\
y zatamować miejscowym uciśnięciem rany. Mo\
na ucisnąć równie\
tętnicę
doprowadzającą krew. Ta metoda stosowana jest głównie w przypadku krwawienia na
kończynach i polega na:
 uniesieniu kończyny do góry, powy\
ej serca, dzięki czemu zmniejsza się ukrwienie,
 uciśnięciu odpowiednich tętnic powy\
ej krwawiÄ…cego miejsca.
Samo uciskanie tętnicy nie jest wystarczające. Na krwawiącą ranę nale\
y nało\
yć opatrunek
uciskowy. Ranę nakrywamy jałową gazą, jałowy opatrunek umocowujemy kilkoma
okrÄ…\
eniami opaski, na ranę nakładamy poduszeczkę np. drugi, nierozwinięty banda\
,
wszystko przyciskamy następnymi okreceniami mocno naciągniętej opaski.
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to sÄ… wypadki pozazawodowe i wypadki zawodowe?
2. Jakie zdarzenie uwa\
a siÄ™ za wypadek przy pracy?
3. Jakie zdarzenie uwa\
a siÄ™ za wypadek w drodze do pracy lub z pracy?
4. Jak nale\
y postępować z osobą poszkodowaną?
5. Jaka jest ró\
nica pomiędzy reanimacją a resuscytacją?
6. W jaki sposób mo\
na udro\
nić drogi oddechowe?
7. Jak wykonuje siÄ™ sztuczne oddychanie metodÄ…  usta usta ?
8. Jak wykonuje siÄ™ sztuczne oddychanie metodÄ…  usta nos ?
9. Na czym polega zewnętrzny masa\
serca?
10. Na czym polega udzielenie pierwszej pomocy w przypadku oparzenia?
11. Na czym polega udzielenie pierwszej pomocy w przypadku zranienia?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wypełnij kartę wypadku w drodze do pracy lub z pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zainscenizować z kolegą wypadek w drodze do pracy lub z pracy,
2) wyszukać, np. w Internecie formularz  Karta wypadku w drodze do pracy lub z pracy ,
3) przeprowadzić wywiad z poszkodowanym,
4) wypełnić kartę wypadku,
5) przekazać kartę wypadku do odpowiedniej osoby,
6) ocenić efekty wykonania ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- komputer z dostępem do Internetu,
- kartki papieru i przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Wykonaj sztuczne oddychanie na fantomie zgodnie z obowiÄ…zujÄ…cymi zasadami.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) głowę poszkodowanego odchylić do tyłu,
2) zatkać palcami nos,
3) wykonać głęboki wdech własnymi ustami i wdmuchiwać powietrze do ust
poszkodowanego,
4) wdmuchiwać powietrze do płuc z częstotliwością od 16 do 20 razy na minutę,
5) sprawdzić, czy poszkodowany odzyskał własny oddech,
6) dokonać samooceny.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- fantom   poszkodowany ,
- instrukcja wykonywania sztucznego oddychania,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie3
Wykonaj masa\
zewnętrzny serca na fantomie zgodnie z zasadami udzielania pierwszej
pomocy w stanach zagro\
enia \
ycia i zdrowia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uło\
yć poszkodowanego na plecach na twardym podło\
u,
2) wyznaczyć miejsce ucisku  linia środkowa ciała tu\
poni\
ej połowy długości mostka,
3) po ka\
dych dwóch wdmuchnięciach powietrza do płuc, wykonać 15 uciśnięć na mostek 
liczba sztucznych oddechów powinna wynosić 16 20 na minutę,
4) sprawdzić powrót czynności serca  pojawienie się samoistnego tętna na du\
ych
tętnicach szyjnych lub udowych, a potem na tętnicach obwodowych,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
5) dokonać samooceny.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- fantom   poszkodowany ,
- instrukcja wykonywania zewnętrznego masa\
u serca,
- literatura z rozdziału 6.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) odró\
nić wypadek pozazawodowy od wypadku zawodowego?
1
1

2) wymienić rodzaje wypadków przy pracy?
1
1

3) określić, co uwa\
a siÄ™ za wypadek w drodze do pracy lub z pracy?
1
1

4) rozró\
nić reanimację i resuscytację?
1
1

5) udro\
nić drogi oddechowe?
1
1

6) wykonać sztuczne oddychanie metodą  usta usta ?
1
1

1
1

7) wykonać sztuczne oddychanie metodą  usta nos ?
8) wykonać zewnętrzny masa\
serca?
1
1

9) udzielić pierwszej pomocy w przypadku oparzenia?
1
1

10) udzielić pierwszej pomocy osobie zranionej?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Zadania wymagają prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed wskazaniem
poprawnego wyniku. Tylko wskazanie odpowiedzi nawet poprawnej bez uzasadnienia,
nie będzie uznane.
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiÄ…zanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
9. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 min.
Powodzenia!
Materiały dla ucznia:
- instrukcja,
-
-
-
- zestaw zadań testowych,
-
-
-
- karta odpowiedzi.
-
-
-
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Najwa\
niejszym aktem prawnym regulującym kwestie bezpieczeństwa i higieny pracy
jest
a) Kodeks pracy.
b) regulamin pracy.
c) statut przedsiębiorstwa.
d) Kodeks cywilny.
2. Kodeks pracy definiuje młodocianego, jako osobę, która ukończyła
a) 15 lat.
b) 18 lat.
c) 16 lat, a nie przekroczyła 18 roku \
ycia.
d) 17 lat, a nie przekroczyła 18 roku \
ycia.
3. Ergonomia jest nauką, która zajmuje się dostosowaniem
a) zjawisk fizycznych i chemicznych do wyprodukowania zdrowej \
ywności.
b) innych nauk technicznych do higieny produkcji \
ywności.
c) praw mikrobiologii do wymagań przemysłu spo\
ywczego.
d) narzędzi, maszyn i warunków pracy do potrzeb i mo\
liwości człowieka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
4. Zagro\
enia biologiczne w rolnictwie nie sÄ… powodowane przez
a) czynniki zakaz
ne pochodzenia zwierzęcego, czyli wirusy, bakterie, grzyby
i pierwotniaki.
b) alergeny i toksyny wytwarzane przez rośliny uprawne, np : selery, pasternak.
c) alergeny i toksyny wytwarzane przez drobnoustroje (bakterie, promieniowce,
grzyby), rośliny i zwierzęta.
d) promieniowanie słoneczne.
5. Przedstawiony na rysunku znak nale\
y do grupy znaków
a) zakazu.
b) ostrzegawczych.
c) Informacyjnych.
d) nakazu.
6. Przedstawiony na rysunku znak oznacza
a) ostrze\
enie przed ska\
eniem biologicznym.
b) substancjÄ™ szkodliwÄ… dra\
niÄ…cÄ….
c) ostrze\
enie przed gorÄ…cÄ… powierzchniÄ….
d) zakaz uruchamiania urzÄ…dzenia.
7. Pracodawca jest zobowiązany dostarczyć pracownikowi środki ochrony indywidualnej,
które uzyskały
a) wymagany certyfikat na znak bezpieczeństwa.
b) wymagany certyfikat na znak bezpieczeństwa lub posiadają deklarację zgodności.
c) wymagany certyfikat na znak bezpieczeństwa oraz posiadają deklarację zgodności.
d) deklarację zgodności.
8. Instrukcję bezpiecznej obsługi powinny mieć
a) wszystkie maszyny i urzÄ…dzenia.
b) wyłącznie maszyny i urządzenia w du\
ych zakładach produkcyjnych.
c) wyłącznie maszyny i urządzenia stanowiące największe zagro\
enie wypadkowe.
d) wyłącznie maszyny i urządzenia w małych zakładach produkcyjnych.
9. Grupa środków ochrony indywidualnej, oznaczona literą G, to sprzęt
a) ochrony głowy.
b) ochrony twarzy i oczu.
c) ochrony układu oddechowego.
d) ochrony słuchu.
10. Do środków ochrony zbiorowej nale\
Ä…
a) maski przeciwpyłowe, wydawane pracownikom pracującym w warunkach
przekroczenia zapylenia.
b) kaski chroniące pracowników przed upadkiem przedmiotów z wysokości.
c) stanowiskowe wyciÄ…gi wentylacyjne.
d) odzie\
ochronna.
11. Przedstawiony na rysunku znak ewakuacyjny oznacza
a) kierunek wyjścia do drogi ewakuacyjnej.
b) drzwi ewakuacyjne.
c) kierunki drogi ewakuacyjnej.
d) przesunąć w celu otwarcia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
12. Do grupy B po\
arów nale\
Ä… palÄ…ce siÄ™
a) ciała stałe pochodzenia organicznego, przy spalaniu których występuje zjawisko
\
arzenia.
b) ciecze palne i substancje stałe topniejące wskutek ciepła.
c) gazy palne.
d) po\
ary występujące w obrębie urządzeń pod napięciem.
13. W przypadku zapalenia się silnika elektrycznego będącego pod napięciem nale\
y go
gasić
a) gaśnicą pianową.
b) wodÄ… z hydrantu.
c) gaśnicą proszkową.
d) wodÄ….
14. Instrukcję bezpieczeństwa po\
arowego opracowuje siÄ™ dla
a) indywidualnie dla ka\
dego obiektu.
b) wszystkich zakładów produkcyjnych z danej bran\
y.
c) zakładów, gdzie występują środki łatwopalne.
d) du\
ych zakładów produkcyjnych.
15. Gaśnice są to przenośne urządzenia o masie brutto
a) do 20 kg i masie środka gaśniczego do 12 kg.
b) do 40 kg i masie środka gaśniczego do 15 kg.
c) do 30 kg i masie środka gaśniczego do 20 kg.
d) do 35 kg i masie środka gaśniczego do 25 kg.
16. Przedstawiony na rysunku znak przeciwpo\
arowy oznacza
a) materiały utleniające.
b) niebezpieczeństwo po\
aru  materiały łatwopalne.
c) niebezpieczeństwo wybuchu  materiały wybuchowe.
d) uruchamianie klap dymnych.
17. Reanimacja są to czynności ratownicze, które przywracają
a) krÄ…\
enie, oddychanie i czynności układu nerwowego.
b) krÄ…\
enie, oddychanie i czynności układu nerwowego, choremu wraca świadomość.
c) krÄ…\
enie i oddychanie.
d) krÄ…\
enie i czynności układu nerwowego.
18. Udro\
nienie dróg oddechowych wykonujemy następująco
a) podkładamy ręce pod szyję ratowanego i unosimy ją do góry.
b) podkładamy jedną rękę pod szyję ratowanego i unosimy ją do góry, jednocześnie
drugą rękę układając na czole, po czym odchylamy głowę do przodu.
c) podkładamy jedną rękę pod szyję ratowanego i unosimy ją do góry, jednocześnie
drugą rękę układając na czole, po czym odchylamy głowę do tyłu.
d) przewracamy ratowanego na bok.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
19. Dostateczne krÄ…\
enie krwi i ciśnienie tętnicze uzyskuje się wykonując masa\
serca
z szybkością
a) 80 uciśnięć na minutę.
b) 60 uciśnięć na minutę.
c) 50 uciśnięć na minutę.
d) 40 uciśnięć na minutę.
20. Je\
eli akcję ratowniczą prowadzi jeden ratownik, musi wykonać zarówno sztuczne
oddychanie, jak i masa\
serca, czyli
a) po ka\
dych trzech wdmuchnięciach powietrza do płuc dokonuje 10 uciśnięć na
mostek.
b) po ka\
dych czterech wdmuchnięciach powietrza do płuc dokonuje 20 uciśnięć na
mostek.
c) po ka\
dych dwóch wdmuchnięciach powietrza do płuc dokonuje 25 uciśnięć na
mostek.
d) po ka\
dych dwóch wdmuchnięciach powietrza do płuc dokonuje 15 uciśnięć na
mostek.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony
przeciwpo\
arowej oraz ochrony środowiska
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr zadania Odpowiedz
Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
6. LITERATURA
1. Buchfelder M. A.: Podręcznik pierwszej pomocy. PZWL, Warszawa 2004
2. Dołęgowski B., Janczała S.: Co ka\
dy pracownik o ochronie przeciwpo\
arowej wiedzieć
powinien. ODDK, Gdańsk 2004
3. Dołęgowski B., Janczała S.: Co pracownik powinien wiedzieć o BHP. ODDK, Gdańsk 2004
4. Hansen A.: Bezpieczeństwo i higiena pracy. WSiP, Warszawa 1998
5. Kodeks Pracy 2005 r.
6. RÄ…czkowski B.: BHP w praktyce. ODDK, Warszawa 2003
7. www.ciop.pl
8. www.komers-bhp.pl
9. www.kryzys.kielce.uw.gov.pl/pomoc
10. www.ochronapracy.pl
11. www.us.edu.pl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49