MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Anita Bogdan
Organizowanie działalności przedsiębiorstwa
321[05].O1.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr in\
. Maria Majewska
mgr in\
. Anna Pietraszko
Opracowanie redakcyjne:
mgr in\
. Anita Bogdan
Konsultacja:
mgr Rafał Rzepkowski
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[05].O1.01,
 Organizowanie działalności przedsiębiorstwa , zawartego w programie nauczania dla
zawodu technik rolnik.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Rolnictwo jako ogniwo agrobiznesu 6
4.1.1. Materiał nauczania 6
4.1.2. Pytania sprawdzające 8
4.1.3. Ćwiczenia 9
4.1.4. Sprawdzian postępów 10
4.2. Przedsiębiorstwo rolne i jego otoczenie 11
4.2.1. Materiał nauczania 11
4.2.2. Pytania sprawdzające 31
4.2.3. Ćwiczenia 32
4.2.4. Sprawdzian postępów 35
4.3. Organizacja produkcji i pracy 36
4.3.1. Materiał nauczania 36
4.3.2. Pytania sprawdzające 44
4.3.3. Ćwiczenia 45
4.3.4. Sprawdzian postępów 46
5. Sprawdzian osiągnięć ucznia 47
6. Literatura 52
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy na temat organizowania
działalności gospodarczej.
W poradniku znajdziesz:
- wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć ju\
ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
- materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia zało\
onych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
- zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy ju\
opanowałeś określone treści,
- ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian postępów,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
- wykaz literatury uzupełniającej.
Je\
eli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po zrealizowaniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.
Moduł 321[05].O1
Podstawy działalności
przedsiębiorstwa
w agrobiznesie
321[05].O1.01
Organizowanie działalności
przedsiębiorstwa
321[05].O1.02 321[05].O1.03
Zarządzanie przedsiębiorstwem Prowadzenie działalności
marketingowej
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć:
- rozró\
niać podstawowe pojęcia ekonomiczne,
- rozró\
niać podstawowe pojęcia rolnicze,
- korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji,
- u\
ytkować komputer,
- współpracować w grupie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- posłu\
yć się podstawowymi kategoriami ekonomicznymi i rolniczymi,
- określić znaczenie rolnictwa w agrobiznesie i gospodarce,
- określić procesy integracyjne w agrobiznesie,
- zidentyfikować przedsiębiorstwa funkcjonujące w systemie agrobiznesu,
- sklasyfikować gospodarstwa rolne według określonych kryteriów,
- określić pozaprodukcyjne funkcje gospodarstw rolnych,
- określić kierunki przemian własnościowych w rolnictwie,
- scharakteryzować relacje gospodarstwa rolnego z mikro- i makrootoczeniem,
- skorzystać z usług instytucji i organizacji działających na rzecz wsi i rolnictwa,
- określić zadania instytucji wspomagających działalność gospodarczą,
- określić elementy składowe gospodarstwa rolnego,
- określić wpływ czynników zewnętrznych i wewnętrznych na organizację gospodarstwa
rolnego,
- scharakteryzować podstawowe czynniki produkcji,
- obliczyć wskaz
niki substytucji czynników produkcji,
- ocenić wyposa\
enie gospodarstwa w środki produkcji,
- scharakteryzować metody produkcji rolniczej,
- scharakteryzować mierniki efektywności produkcji rolniczej,
- obliczyć podatek rolny, wypełnić dokumenty podatkowe,
- obliczyć wysokość dopłat bezpośrednich,
- scharakteryzować rodzaje ubezpieczeń oraz dokonać analizy ofert ubezpieczeniowych
ró\
nych firm,
- określić warunki i mo\
liwości uzyskania kredytów,
- zinterpretować przepisy prawa regulujące działalność rolniczą,
- zorganizować proces pracy i produkcji w gospodarstwie rolnym zgodnie z Kodeksem
Dobrej Praktyki Rolniczej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Rolnictwo jako ogniwo agrobiznesu
4.1.1. Materiał nauczania
Agrobiznes to wszystkie jednostki i działania, które słu\
ą wytworzeniu, przetwórstwu
a następnie dostarczeniu do konsumenta ka\
dego rodzaju \
ywności [5, s. 11]. Zakres
produkcji \
ywności jest olbrzymi, obejmuje zarówno surowce nieprzetworzone (owoce,
warzywa, mleko), półprodukty typu śruty i otręby, moszcze, pulpy, półtusze, jak i w ró\
nym
stopniu przetworzone, takie jak: mąka, kasze, pieczywo, produkty cukiernicze, wyroby
mięsne, mleczarskie, soki i inne napoje, alkohole, przetwory owocowe i warzywne, wyroby
garma\
eryjne, produkty cateringowe oraz inne.
Ogniwa agrobiznesu:
- podmioty wytwarzające środki produkcji dla rolnictwa i świadczące usługi dla rolnictwa,
- podmioty wytwarzające środki produkcji i świadczące usługi dla przemysłu
spo\
ywczego,
- podmioty z sektora rolnictwo,
- podmioty z sektora rybołówstwo, leśnictwo i inne  nierolnicze, wytwarzające surowce
i świadczące usługi słu\
ące do produkcji \
ywności,
- podmioty z sektora przetwórstwa rolno-spo\
ywczego wraz ze świadczonymi przez nie
usługami,
- jednostki handlu surowcami rolniczymi i produktami \
ywnościowymi,
- podmioty świadczące usługi jednostkom agrobiznesu przez inne gałęzie gospodarki
narodowej (nauka, oświata, banki, transport, łączność i in.) [5, s. 11].
Rolnictwo w rozumieniu mikroekonomicznym  zorganizowana działalność ludzka
kierująca procesami biologicznymi w organizmach \
ywych (roślinnych i zwierzęcych),
mająca na celu wytwarzanie \
ywności, surowców \
ywnościowych i nie\
ywnościowych
surowców przemysłowych z wykorzystaniem powierzchni ziemi, pracy, zarządzania oraz
kapitałowych środków produkcji.
Rolnictwo w rozumieniu makroekonomicznym  wyodrębniony dział gospodarki
narodowej, składający się z trzech członów:
- wytwórczość rolnicza,
- usługi produkcyjne oraz infrastruktura techniczna rolnictwa,
- funkcjonowanie wsi jako wyodrębnionego organizmu, w tym głównie osadnictwa
wiejskiego i budownictwa, infrastruktury socjalnej, zagospodarowania przestrzeni
rolniczej [10, s. 34].
W miarę rozwoju społeczeństwa rolnictwo przestaje być dominującą gałęzią gospodarki,
jego udział zmniejsza się na korzyść innych działów gospodarki narodowej [10, s. 34].
Udział rolnictwa w PKB w Polsce i w poszczególnych latach wynosi:
1988  11,8%
1995  6,4%
1997  5,1%
2003  2,3%
Udział rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa w PKB w krajach wysoko rozwiniętych
wynosi (1995) średnio w UE  1,7%, Niemcy 0,8%, Belgia 1,3%, Austria, Francja 2%,
Holandia 3,2%, Dania 4% [10, s. 34].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
Zatrudnienie w rolnictwie w 2003 [12, s.672]:
- Unia (UE-15) 4,5%
- Unia (UE-25) 5,0%
- Belgia 2,5%
- Holandia 2,8%
- Niemcy 2,6%
- Dania 3,3%
- Austria 5,6%
- Francja 4,0%
- Wielka Brytania <2%
- Polska 15,9% (2005)
18,4% (2003)
26,0% (1995) [12, s. 40 41]
Przemiany w polskim rolnictwie
Rolnictwo staje się coraz bardziej gałęzią surowcową, wytwarza głównie surowce do
produkcji \
ywności. Udział surowców w produkcji końcowej wynosi 80%, pozostałe 20%
stanowią finalne produkty \
ywnościowe nadające się do bezpośredniego spo\
ycia, świe\
e
owoce, warzywa, jaja, ziemniaki. Zanika sektor rolnictwa państwowego. Sektor prywatny
podlega dywersyfikacji dwubiegunowej. Zwiększa się liczba gospodarstw mniejszych
obszarowo, tj. działek rolnych oraz gospodarstw o powierzchni 1 2 ha. Z drugiej strony
rośnie liczba i siła ekonomiczna gospodarstw o obszarze powy\
ej 10ha, w tym zwłaszcza
powy\
ej 50 ha. Dynamicznie zwiększa się liczba rodzin w sektorze rolnictwa socjalnego
i samowystarczalnego. Istnieje zagro\
enie, \
e tendencja ta będzie się pogłębiać. Sektor ten
będzie wzrastał liczebnie i słabł ekonomicznie, co utrwalać będzie obszary ubóstwa na wsi.
Umacnia się sektor rolnictwa prywatnego wielkoobszarowego, tj. powy\
ej 10 ha, a zwłaszcza
powy\
ej 50 ha. Jest prawdopodobne, \
e w roku 2010 w tym sektorze będzie 58% u\
ytków
rolnych kraju, w roku 2020 udział ten mo\
e wynieść 65%, wówczas mógłby on osiągnąć tzw.
standard europejski, taki jaki istnieje w najwy\
ej rozwiniętych krajach europejskich.
Nastąpiła zmiana struktury rodzin chłopskich według z
ródeł dochodów. W latach 70. 38,1%
rodzin chłopskich utrzymywało się z pracy w swoim gospodarstwie. Na skutek polityki
transformacji ustrojowej dochody z pracy w swoim gospodarstwie stanowią niespełna 21%
dochodów rodzin chłopskich. Zatem coraz większa liczba rodzin wiejskich utrzymuje się ze
z
ródeł socjalnych, a jednocześnie rośnie liczba osób utrzymywanych, a więc biernych
zawodowo, co jest wynikiem przekształceń demograficznych. Aktywność inwestycyjna
rolników jest bardzo mała, a poniesione nakłady inwestycyjne z trudem pokrywają naturalną
amortyzację technicznych środków produkcji. Oczywistą przyczyną jest trwała dekoniunktura
w rolnictwie. W ostatniej dekadzie znacząco wzrosła liczba działek rolnych do 1 ha, jest ich
obecnie ok. 1 mln. Są one podstawą zatrudnienia dla ok. 3 mln. osób. Są to tendencje
negatywne. Jakość rolniczej siły roboczej mierzona poziomem wykształcenia i przygotowania
do zawodu jest relatywnie niska. Prawie 45% tej ludności faktycznie wykształcenia ogólnego
i zawodowego. Mo\
na odnotować pewien paradoks. Z jednej strony maleje znaczenie i siła
ekonomiczna rolnictwa, rozumianego jako zawód i z
ródło dochodów, z drugiej rośnie
znaczenie działek i małych gospodarstw chłopskich, które są z
ródłem uzupełniających
dochodów. W obrazie ogólnym rolnictwa jest coraz mniej rolnictwa i coraz więcej wsi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Integracja w agrobiznesie
Integracja jest to łączenie się dwóch lub więcej organizacji w celu osiągnięcia korzyści
większych ni\
gdyby ka\
da działała osobno. Integracja w agrobiznesie mo\
e mieć postać
integracji poziomej, jeśli łączą się ze sobą podmioty znajdujące się na tym samym szczeblu
produkcji lub obrotu i integracji pionowej, jeśli łączą się ze sobą podmioty znajdujące się na
ro\
nych szczeblach działalności, zajmujących się kolejnymi fazami procesu produkcyjnego.
W rolnictwie du\
ą przyszłość ma forma integracji poziomej w postaci zespołów
producenckich np. hodowców trzody chlewnej, plantatorów truskawek. Rolnicy tworzą
zespoły w celu wspólnego zbytu swoich produktów, wspólnego zaopatrywania w środki
produkcji, wspólnego u\
ytkowania maszyn i urządzeń.
Przykładem integracji pionowej są powiązania między rolnikiem a producentami maszyn
rolniczych, rolnika  producenta mleka i mleczarni, rolnika z przetwórstwem mięsnym.
Integracja mo\
e mieć formę integracji kontraktowej, w której elementem łączącym jest
kontrakt (umowa określająca przedmiot kontraktu, ilość produktu, jego cenę, warunki dostaw,
itp.) i kapitałowej, w której następuje przepływ kapitału pomiędzy poszczególnymi
ogniwami. Zaletą integracji kontraktowej jest pewność zbytu i znana cena dla dostawcy,
natomiast dla odbiorcy zakupu określonego surowca. W przypadku integracji kapitałowej
zaletą mo\
e być większy zysk a z drugiej strony, w przypadku niepowodzenia poniesienie
większego ryzyka. Do integracji skłania większa konkurencja, postęp techniczny
i technologiczny, konieczność ponoszenia wydatków na kampanie reklamowe.
Organizacje producentów rolnych
Przesłanki tworzenia grup producentów:
- du\
e rozdrobnienie gospodarstw rolnych, uniemo\
liwiające produkcję jednolitych du\
ych
partii produktów,
- wysoka sezonowość poda\
y produktów rolnych,
- anonimowość produktów rolnych,
- słabość działań marketingowych.
Podstawą prawną jest ustawa o grupach producentów rolnych z dnia 15 września 2000 r.
(Dz.U. 2000.88.983), z póz
niejszymi zmianami.
Celem tworzenia grup producentów jest:
- wspólny zakup środków produkcji,
- wspólny zakup i u\
ytkowanie specjalistycznych maszyn, magazynów, przechowalni,
- organizowanie większych jednolitych jakościowo i odmianowo partii towarów
sprzedawanych dla odbiorców hurtowych,
- obni\
enie kosztów zaopatrzenia i zbytu przez lepsze wykorzystanie transportu,
- stworzenie mo\
liwości wprowadzania postępu technologicznego i biologicznego,
- oszczędność czasu pracy,
- tworzenie przez grupę własnej sieci odbiorców (supermarkety, zakłady przetwórcze).
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co rozumiesz pod pojęciem agrobiznes?
2. Jakie podmioty wchodzą w skład agrobiznesu?
3. Jak zmienia się struktura agrobiznesu wraz z rozwojem gospodarki?
4. Jakie zmiany zaszły w polskim agrobiznesie po urynkowieniu gospodarki?
5. Jaką funkcję pełni rolnictwo w gospodarce kraju?
6. Jakie są tendencje zmian w strukturze obszarowej gospodarstw rolniczych?
7. Co to jest integracja pionowa?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
8. Na czym polega integracja kapitałowa, a na czym kontraktowa?
9. Jaki jest cel działania grup producenckich?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Scharakteryzuj strukturę agrobiznesu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w roczniku statystycznym dane statystyczne dotyczące zatrudnienia, wielkości
produkcji w poszczególnych ogniwach agrobiznesu,
2) sporządzić wykresy obrazujące zmiany zatrudnienia w rolnictwie i innych ogniwach
agrobiznesu,
3) sformułować wnioski i zaprezentować je na forum grupy.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- Rocznik Statystyczny GUS,
- kartki papieru, flamastry,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Na podstawie danych statystycznych, określ miejsce rolnictwa w gospodarce polskiej,
europejskiej i światowej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w roczniku statystycznym dane statystyczne dotyczące zatrudnienia
w rolnictwie, wielkości produkcji rolnictwa, udziału rolnictwa w PKB w Polsce, Europie
i na świecie,
2) sporządzić wykresy obrazujące poziom zatrudnienia w rolnictwie w Polsce, w Europie,
na świecie,
3) sformułować wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- Rocznik Statystyczny GUS,
- kartki papieru, flamastry,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Porównaj formy integracji w agrobiznesie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w poradniku informacje na temat form integracji w agrobiznesie,
2) sporządzić wykaz wad i zalet poszczególnych form integracji,
3) ocenić koszty integracji,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
4) ocenić korzyści integracji,
5) określić mo\
liwości zastosowania poszczególnych form integracji w Polsce.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- przykładowe umowy kontraktacyjne,
- kartki papieru, flamastry,
- poradnik dla ucznia.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić miejsce rolnictwa w gospodarce polskiej, europejskiej,
światowej?
1
1

2) rozró\
nić ogniwa agrobiznesu?
1
1

3) określić przemiany w polskim rolnictwie po urynkowieniu
gospodarki?
1
1

4) określić zmiany w strukturze agrobiznesu wraz z rozwojem
gospodarki?
1
1

5) porównać funkcjonowanie agrobiznesu w Polsce i pozostałych
krajach Unii Europejskiej?
1
1

6) porównać integrację pionową i poziomą?
1
1

7) określić wady i zalety integracji kapitałowej i kontraktowej?
1
1

8) określić przesłanki i cel działania grup producenckich?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.2. Przedsiębiorstwo rolne i jego otoczenie
4.2.1. Materiał nauczania
Podstawowe pojęcia związane z działalnością gospodarczą
Działalność rolnicza to, w myśl przepisów ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku
rolnym (tj. Dz. U. z 1993 r. nr 94, poz. 431 z póz
n. zm.), produkcja roślinna i zwierzęca,
w tym równie\
produkcja materiału siewnego, szkółkarskiego, hodowlanego oraz
reprodukcyjnego, produkcja warzywnicza, roślin ozdobnych, grzybów uprawnych,
sadownictwa, hodowla i produkcja materiału zarodowego zwierząt, ptactwa i owadów
u\
ytkowych, produkcja zwierzęca typu przemysłowego fermowego oraz chów i hodowla ryb.
Działalność gospodarcza w rozumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej to:
zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie,
rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złó\
, a tak\
e działalność zawodowa, wykonywana
w sposób zorganizowany i ciągły.
Przepisów ustawy nie stosuje się do działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie
upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa
i rybactwa śródlądowego, a tak\
e wynajmowania przez rolników pokoi, sprzeda\
y posiłków
domowych i świadczenia w gospodarstwach rolnych innych usług związanych z pobytem
turystów.
Przepisy regulujące prowadzenie działalności gospodarczej i zasady jej ewidencjonowania to:
1) Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej z dnia 2 lipca 2004 r. (Dz. U. nr 173,
poz. 1807),
2) przepisy wprowadzające ustawę o Krajowym Rejestrze Sądowym z 20 sierpnia 1997 r.
(Dz. U. nr 121, poz. 769 z póz
niejszymi zmianami).
Zgodnie z obowiązującą ustawą przedsiębiorca mo\
e podjąć działalność gospodarczą po
uzyskaniu wpisu do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym albo do
Ewidencji Działalności Gospodarczej, zwanej dalej "ewidencją". Spółka kapitałowa
w organizacji mo\
e podjąć działalność gospodarczą przed uzyskaniem wpisu do rejestru
przedsiębiorców. Wpisowi do ewidencji podlegają przedsiębiorcy będący osobami
fizycznymi. Zasady wpisu do rejestru przedsiębiorców określają odrębne przepisy.
Gospodarstwo rolne  jednostka u\
ytkująca ziemię i wytwarzająca przy pomocy środków
produkcji artykuły \
ywnościowe, ewentualnie surowce pochodzenia rolniczego dla
przemysłu. W rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego, za gospodarstwo rolne uwa\
a się
grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami
i inwentarzem, stanowiących zorganizowaną całość gospodarstwa. Mo\
e być prowadzone
przez ka\
dego m.in. spółki prawa handlowego oraz spółdzielnie produkcji rolnej, a jego
powierzchnia nie mo\
e być mniejsza ni\
1 hektar u\
ytków rolnych.
Rolnik indywidualny  osoba fizyczna, będąca właścicielem lub dzier\
awcą nieruchomości
rolnych o łącznej powierzchni u\
ytków rolnych nieprzekraczającej 300 ha, prowadząca osobiście
gospodarstwo rolne, posiadająca kwalifikacje rolnicze, zamieszkała w gminie, na obszarze, której
poło\
ona jest jedna z nieruchomości rolnych wchodzących w skład tego gospodarstwa.
Przedsiębiorstwo rolne  jednostka gospodarcza, której aktywność jest skierowana na
zewnątrz, czyli jej produkcję przeznacza się głównie na sprzeda\
, zaś podstawowym celem
działalności jest uzyskanie mo\
liwie najwy\
szego zysku. Przedsiębiorstwo rolnicze, poza
wyodrębnieniem organizacyjnym i terytorialnym (charakterystycznym dla gospodarstw),
posiada wyodrębnienie ekonomiczne (dysponuje środkami produkcji) oraz prawne (jest osobą
prawną, więc posiada zdolność do czynności prawnych). Przedsiębiorstwo rolne oznacza
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
jednostkę, której celem jest uprawa roślin, hodowla, ogrodnictwo, podstawowe przetwarzanie
produktów rolnych przez producenta, bądz
ka\
dy inny rodzaj działalności rolniczej [5, s. 35].
Producent rolny  osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca
osobowości prawnej, będąca posiadaczem gospodarstwa rolnego lub posiadaczem zwierząt
gospodarskich. Właściciel lub u\
ytkownik przedsiębiorstwa rolnego.
Formy organizacyjno-prawne gospodarstw rolnych
W polskim rolnictwie wyró\
nia się formy własności gospodarstw rolnych:
- prywatną ( indywidualną i grupową),
- państwową (własność Skarbu Państwa).
Gospodarstwa prywatne to takie, w których zarówno ziemia jak i wszystkie środki
produkcji stanowią własność właściciela i jego rodziny. Gospodarstwa rolne w u\
ytkowaniu
indywidualnym są to:
- gospodarstwa indywidualne o powierzchni powy\
ej 1 ha u\
ytków rolnych, prowadzone
przez rolników na gruntach własnych i niewłasnych (określane do 2001 r. jako
indywidualne gospodarstwa rolne),
- gospodarstwa indywidualne o powierzchni do1ha u\
ytków rolnych (działki rolne, w tym
np. działki słu\
bowe) u\
ytkowane rolniczo przez osoby fizyczne (określane do 2001 r.
jako indywidualne działki rolne) oraz właścicieli zwierząt gospodarskich nie
posiadających u\
ytków rolnych.
Gospodarstwa rodzinne  w rozumieniu ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, są to
gospodarstwa rolne o obszarze UR zawartym w przedziale od 1 do 300 ha, prowadzone przez
rolnika indywidualnego. Powierzchnia jest określana niezale\
nie od formy władania, tzn.
uwzględnia się zarówno grunty własne jak i dzier\
awione.
Gospodarstwa farmerskie  oparte w całości na pracy najemnej. Ich wielkość to kilkaset,
nawet ponad tysiąc ha.
Grupy producentów rolnych  utworzone wg zasad określonych w ustawie o grupach
producentów rolnych i ich związkach z 2000 r. (Dz. U. 2000.88.983), przez osoby fizyczne
prowadzące działalność rolniczą w celu dostosowania produkcji rolnej do warunków
rynkowych, poprawy efektywności gospodarowania, planowania produkcji ze szczególnym
uwzględnieniem jej ilości i jakości, koncentracji poda\
y oraz organizowania sprzeda\
y
produktów rolnych, a tak\
e przestrzegania zasad ochrony środowiska naturalnego.
Wybór formy prawnej grupy producentów rolnych jest dość istotny i warunkuje działanie
grupy w przyszłości. Obecnie rolnicy zakładający grupę producentów mają szereg mo\
liwości
i mogą wybrać następującą formę organizacyjną i prawną wspólnego działania: spółkę,
spółdzielnię, zrzeszenie, stowarzyszenie.
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (Sp. z o.o.) działa na podstawie Kodeksu
Spółek Handlowych (ustawa z dnia 15 września 2000 r., Dz. U. Nr 94 poz. 1037). Spółka
z ograniczoną odpowiedzialnością mo\
e być tworzona przez jedną lub więcej osób.
Minimalny kapitał zakładowy spółki wynosi 50 000 złotych. Wybór tej
formy prawnej wydaje się być właściwy dla prowadzenia działalności gospodarczej
w średnim rozmiarze. Dla bardzo du\
ych organizacji gospodarczych bardziej odpowiednią
formą organizacyjno  prawną jest spółka akcyjna (S.A.)  minimalny kapitał zakładowy
spółki akcyjnej wynosi 500 000 złotych.
Spółdzielnia działa na podstawie ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo Spółdzielcze
(Dz. U. Nr 188 z 5 listopada 2003 r., poz. 1848). Spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem
nieograniczonej liczby osób. Skład osobowy spółdzielni i jej fundusz udziałowy mogą się
zmieniać. Majątek jest prywatną własnością członków. Zało\
yciele uchwalają statut
spółdzielni oraz dokonują wyboru organów spółdzielni. Prowadzi ona działalność
gospodarczą na zasadach rachunku ekonomicznego przy zapewnieniu korzyści członkom
spółdzielni. Spółdzielnia odpowiada za swoje zobowiązania całym swoim majątkiem. Zysk
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
spółdzielni, po pomniejszeniu o podatek dochodowy i inne obcią\
enia, stanowi nadwy\
kę
bilansową. Jest ona dzielona na podstawie uchwały walnego zgromadzenia.
Zrzeszenie działa na podstawie ustawy z dnia 8 paz
dziernika 1982 r. o społeczno-
zawodowych organizacjach rolników (Dz. U. Nr 32 z 1982 r. poz. 217 z póz
niejszymi
zmianami). Zrzeszenia mogą tworzyć dobrowolnie rolnicy indywidualni i członkowie ich
rodzin oraz inne osoby związane bezpośrednio charakterem swej pracy z rolnictwem.
Zrzeszenie mo\
e prowadzić działalność gospodarczą, a osobowość prawną uzyskuje
w wyniku rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym. Najwy\
szą władzą zrzeszenia jest
zjazd Walnego Zgromadzenia członków.
Stowarzyszenie (podstawa prawna: ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo
o stowarzyszeniach Dz. U. Nr 20, poz. 104 ze zm.) jest dobrowolnym, samorządnym,
trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych. Stowarzyszenie opiera swoją działalność na
pracy społecznej członków. Chcąc powołać stowarzyszenie członkowie grupy inicjatywnej
muszą wybrać spośród siebie Komitet Zało\
ycielski. Komitet ustala statut i dokonuje
rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym.
Gospodarstwa państwowe  ziemia i wszystkie środki produkcji są własnością Skarbu
Państwa. Wszyscy pracownicy są pracownikami najemnymi zatrudnionymi na podstawie
umowy o pracę. Nale\
ą do nich m.in.:
- gospodarstwa doświadczalne Polskiej Akademii Nauk,
- gospodarstwa doświadczalne akademii rolniczych,
- wojewódzkie ośrodki postępu rolniczego,
- gospodarstwa pomocnicze szkół rolniczych,
- gospodarstwa rybackie,
- ośrodki hodowli elitarnej,
- stacje hodowli i selekcji roślin,
- stacje oceny odmian.
Do urynkowienia gospodarki najliczniejszą grupę gospodarstw rolnych stanowiły
w Polsce PGR-y. W wyniku przekształceń strukturalnych polskiego rolnictwa po roku 1990,
zostały on praktycznie przejęte przez Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa (AWRSP)
obecnie Agencja NIeruchomości Rolnych (ANR). Część ziemi wykupili rolnicy indywidualni
powiększając swoje gospodarstwa rodzinne. Część została sprzedana w całości tworząc
gospodarstwa farmerskie. Znaczna część jest dzier\
awiona przez dotychczasową kadrę
kierowniczą, część została przejęta przez ró\
ne spółki, część nadal pozostaje w gestii Agencji
Nieruchomości Rolnych. Obecnie w u\
ytkowaniu gospodarstw państwowych znajduje się
niecałe 7% u\
ytków rolnych kraju.
Funkcje gospodarstwa rolnego
1. Produkcyjna  prowadzenie produkcji roślinnej i zwierzęcej, w której biorą udział
czynniki wytwórcze (ziemia, praca, kapitał). W wyniku tej działalności zostają
wytworzone dobra, zaspokajające określone potrzeby konsumpcyjne lub produkcyjne
(jabłka do bezpośredniej konsumpcji lub jako surowiec przy produkcji soków).
2. Usługowa  wykonywanie czynności mających na celu zaspokajanie bezpośrednich
potrzeb ludzkich, poprzez świadczenie własnym sprzętem usług dla innych rolników (np.
sprzęt zbó\
). Rolnicy korzystają równie\
z usług weterynaryjnych, telekomunikacyjnych,
transportowych, oświatowych, finansowych, ubezpieczeniowych itp.
3. Handlowa  sprzeda\
produktów bezpośrednio z gospodarstwa. W szczególności dotyczy
to gospodarstw prowadzących produkcję metodami ekologicznymi.
Funkcje pozaprodukcyjne gospodarstw rolniczych
1. Dochodowa  gospodarstwo ma dostarczyć środków na utrzymanie rodziny rolniczej.
2. Miejsce pracy dające zatrudnienie rolnikom i członkom ich rodzin.
3. Środek powiększania i przechowywania majątku rodziny dla następnych pokoleń.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Struktura organizacyjna gospodarstwa rolnego
Gospodarstwo rolne jest jednostką zorganizowaną. Jako jednostka produkcyjna składa się
z działów produkcji roślinnej i zwierzęcej.
Dział gospodarstwa to te rodzaje aktywności, które wykonuje się przy u\
yciu podobnych
metod i środków produkcji. Działy dzieli się na gałęzie, czyli zespoły roślin lub działalności
o podobnej technologii produkcji oraz grupy zwierząt tego samego gatunku.
Dział produkcji roślinnej  jest to dział wytwórczy, poniewa\
praca ludzka, oddziałując
na przyrodę, daje całkiem nowy produkt. Jest to podstawowy, surowcowy dział produkcji
rolniczej w gospodarstwie, którego specyficznymi czynnikami wytwórczymi są ziemia
i organizmy roślinne zdolne do fotosyntezy, czyli przetwarzania związków nieorganicznych
w organiczne.
Dział produkcji zwierzęcej  odbywa się w nim przetwarzanie przez organizmy
zwierzęce pasz wyprodukowanych w dziale produkcji roślinnej na bardziej uszlachetnione
produkty, takie jak: mięso, mleko, wełna, jaja.
Działalność  podstawowa jednostka składowa gospodarstwa rolnego mająca na celu
pozyskiwanie jednolitego produktu z zastosowaniem tej samej technologii produkcji. Jako
działalność w gałęzi okopowe mo\
na wyró\
nić buraki pastewne, buraki cukrowe, ziemniaki.
W gałęzi drób  produkcja \
ywca drobiowego i jaj.
Przy organizacji gospodarstwa rolniczego wa\
ne jest uwzględnienie powiązań naturalnie
występujących między gałęziami i działami.
1. Powiązanie przez obornik pomiędzy produkcją roślinną i zwierzęcą. W produkcji
zwierzęcej jako produkt uboczny uzyskuje się obornik, który jest wykorzystywany
w produkcji roślinnej jako nawóz zwiększający jej efektywność. W produkcji roślinnej
wykorzystywana jest słoma, która jest niezbędna do produkcji obornika.
2. Powiązanie przez bilans siły roboczej przejawiający się przede wszystkim
zró\
nicowanym rozkładem zapotrzebowania na pracę w ciągu roku, przy stałych
zasobach siły roboczej rodziny rolnika.
3. Powiązanie przez środki finansowe. Charakterystyczne jest przesunięcie wpływów
i wydatków poszczególnych działalności w czasie. W produkcji roślinnej wydatki
przewa\
ają w okresie wiosennym, wpływy po zbiorach. Produkcja mleka charakteryzuje
się dość regularnymi wpływami i wydatkami [5, s. 47].
Działy, gałęzie i działalności przedstawia poni\
szy schemat (tabela 1).
Tabela 1. Działy, gałęzie, działalności w przedsiębiorstwie rolniczym [5, s. 46]
Działy Gałęzie Działalności
śyto
Pszenica
Jęczmień
Zbo\
a
Owies
Mieszanka zbo\
owa
Kukurydza
Produkcja roślinna
Buraki pastewne
Buraki cukrowe
Okopowe
Ziemniaki
Rzepak
Przemysłowe Len
Konopie
Groch
Peluszka
Strączkowe
Bobik
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
 Lucerna
Koniczyna
Pastewne
Słonecznik
Kukurydza
Sałata
Ogórki
Warzywa
Pomidory
Wiśnie
Sad Grusze
Jabłonie
Jałówki cielne
śywiec wołowy
Bydło
Mleko
Knurki, loszki hodowlane,
śywiec wieprzowy
Trzoda chlewna
Warchlaki
Produkcja zwierzęca
Prosięta
śywiec barani
Owce
Wełna
śywiec drobiowy
Drób
Jaja
Ziemia jako specyficzny czynnik produkcji
W rolnictwie, w odró\
nieniu od innych gałęzi gospodarki narodowej, ziemia spełnia nie
tylko rolę miejsca ale tak\
e czynnika produkcji. Wynika to z jej szczególnych cech:
- stałości miejsca  nie mo\
na jej przenieść w inne miejsce,
- niepomna\
alności  występuje ograniczona ilość ziemi,
- niezniszczalności  przy prowadzeniu racjonalnej działalności rolniczej ziemia nie
zu\
ywa się, mo\
e to nastąpić na skutek działania sił przyrody,
- przestrzennego charakteru  konieczność dostosowania maszyn do ruchomego procesu
pracy [5, s. 48].
Gospodarstwo rolne stanowi wyodrębnioną jednostkę produkcyjno-ekonomiczną
o określonych zasobach, poło\
oną w określonym miejscu i funkcjonującą w określonych
warunkach ekonomicznych. Do określania powierzchni gospodarstwa stosuje się pojęcia:
- powierzchnia ogólna  obszar gospodarstwa rolniczego określony jego granicami,
- grunty rolne  u\
ytki rolne (UR) oraz grunty pod stawami rybnymi, budynkami
gospodarczymi, pasami wiatrochronnymi, ogródkami działkowymi, urządzeniami
przeciwerozyjnymi; są to grunty na których prowadzona jest produkcji rolnicza,
niezbędne do jej prowadzenia lub związane z prowadzeniem produkcji,
- u\
ytki rolne (UR)  grunty wykorzystywane do bezpośredniej produkcji rolniczej, w ich
skład wchodzą grunty orne, trwałe u\
ytki zielone oraz plantacje trwałe,
- grunty orne (GO)  powierzchnia uprawiana z okresowym przemieszczaniem gleby,
- plantacje trwałe  grunty obsadzone drzewami i krzewami owocowymi, wikliną i innymi
uprawnymi roślinami wieloletnimi (sady, chmielniki, winnice),
- trwałe u\
ytki zielone (TUZ)  łąki trwałe i pastwiska naturalne.
Procentowy udział wszystkich rodzajów gruntów w gospodarstwie to struktura
u\
ytkowania gruntów.
Procentowy udział wszystkich rodzajów u\
ytków rolnych  struktura u\
ytków rolnych.
Przykładowe gospodarstwo rolne ma 20 ha powierzchni ogólnej. Na powierzchnię składają
się w ha: grunty orne  16,0, łąki  1,6, pastwiska  1,2, sad z ogrodem  0,2, las  0,4,
staw  0,1, powierzchnia drogi pod drogami i zabudowaniami  0,2, nieu\
ytki  0,3. Struktura
u\
ytkowania gruntów wygląda następująco (tabela 2):
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Tabela 2. Struktura u\
ytkowania gruntów i struktura u\
ytków rolnych w gospodarstwie [9, s. 23]
Struktura
Struktura
u\
ytkowania
Powierzchnia
u\
ytków rolnych
Rodzaj u\
ytku
gruntów
[ha]
[%]
1 2 3 4
Grunty orne (GO) 16,0 84,2
A
ąki 1,6 8,4
Pastwiska 1,2 6,3
Sady i ogrody 0,2 1,1
Plantacje wieloletnie   
Inne   
Razem u\
ytki rolne (UR) 19,0 100,0 95,0
Lasy i parki 0,4 2,0
Stawy 0,1 0,5
Drogi i powierzchnie pod zabudowaniami 0,2 1,0
Nieu\
ytki 0,3 1,5
Razem grunty nie u\
ytkowane rolniczo 1,0 5,0
Ogólna powierzchnia gospodarstwa (OP) 20,0 100,0
Obliczając strukturę u\
ytkowania gruntów za podstawę, czyli 100% przyjmuje się 20 ha
(ogólna powierzchnia gospodarstwa  OP). Aby obliczyć udział u\
ytków rolnych, nale\
y
uło\
yć proporcje:
OP 100%
UR  x%
UR *100 19,0*100
x = = = 95,0%
OP 20,0
Natomiast przy obliczaniu struktury u\
ytków rolnych (UR), za podstawę, czyli 100%
przyjmuje się 19 ha (powierzchnia u\
ytków rolnych). Aby obliczyć udział gruntów ornych
(GO), korzystamy ze wzoru:
UR  100%
GO  x%, stąd
GO *100 16,0*100
x = = = 84,2%
UR 19,0
Organizacja terytorium gospodarstwa rolniczego
Terytorium gospodarstwa rolniczego obejmuje wszystkie rodzaje u\
ytków gruntowych
w jego granicach. W przeciętnym gospodarstwie rolniczym zdecydowana większość
terytorium słu\
y produkcji roślinnej.
Cechą decydującą o organizacji produkcji jest rozłóg gospodarstwa. Rozłóg jest to
rozło\
enie gospodarstwa, określa rozmieszczenie poszczególnych działek w stosunku do
siebie i w stosunku do ośrodka gospodarczego. Charakteryzując rozłóg nale\
y określić, czy
grunty są poło\
one w jednym kawałku, czy składają się z wielu działek, ile jest działek, jaki
mają kształt i jakiej są wielkości, w jakiej odległości znajdują się od siebie i ośrodka
gospodarczego. Najkorzystniejszy jest rozłóg zwarty, o regularnych, foremnych kształtach,
nie posiadający nieu\
ytecznych lub obcych enklaw. Szczególnie niekorzystny rozłóg
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
posiadają gospodarstwa składające się z kilku, kilkunastu działek oddalonych od ośrodka
gospodarczego.
Działka ewidencyjna  jednostka powierzchniowa podziału kraju dla celów ewidencji
gruntów i budynków. Działkę ewidencyjną stanowi ciągły obszar gruntu, poło\
ony
w granicach jednego obrębu, wydzielony z otoczenia za pomocą linii granicznych.
Działka rolna  zwarty obszar gruntu, na którym jeden rolnik prowadzi jedną grupę upraw.
Pole  wydzielona część gruntów ornych obsiana zazwyczaj tą samą rośliną.
A
an  część pola, na której maszyny mogą poruszać się bez przeszkód od początku do końca,
bez konieczności nawracania w trakcie przejazdu.
Wskaz
niki wartości ziemi rolniczej
Jakość gleb w gospodarstwach jest ró\
na. Jest kilka sposobów określania ich
przydatności rolniczej. Jednym ze sposobów jest podział gleb na klasy. Grunty orne dzieli się
na 6 klas, przy czym klasy III i IV dzieli się na a i b, u\
ytki zielone dzieli się tylko na 6 klas,
bez dalszego podziału. Innym sposobem klasyfikacji jest podział gruntów na kompleksy
glebowo-rolnicze, na podstawie przydatności do uprawy ró\
nych grup roślin [9, s. 25].
Oprócz kompleksów glebowo-uprawowych i klas bonitacyjnych, określających jakość gleb
poszczególnych gospodarstwach, w praktyce rolniczej wykorzystuje się tzw. hektar
przeliczeniowy.
Hektar przeliczeniowy  jeden z mierników umo\
liwiających porównywanie gospodarstw
o ró\
nej jakości gleby i ró\
nym poło\
eniu, wykorzystywany głównie do obliczenia wysokości
podatku rolnego (tabela 3).
Tabela 3. Przeliczniki hektarów fizycznych na hektary przeliczeniowe do wymiaru podatku rolnego [5, s. 91]
Okręgi podatkowe
Klasy
bonitacyjne Grunty orne Trwałe u\
ytki zielone
gleb
I II III IV I II III IV
I 1,95 1,80 1,65 1,45 1,75 1,60 1,45 1,35
II 1,80 1,65 1,50 1,35 1,45 1,35 1,25 1,10
IIIa 1,65 1,50 1,40 1,25
III 1,25 1,15 1,05 0,95
IIIb 1,35 1,25 1,15 1,00
IVa 1,10 1,00 0,90 0,80
IV 0,75 0,70 0,60 0,55
IVb 0,80 0,75 0,65 0,60
V 0,35 0,30 0,25 0,20 0,20 0,20 0,15 0,15
VI 0,20 0,15 0,10 0,05 0,15 0,15 0,10 0,05
Wskaz
nik bonitacji gleb  umo\
liwia określenie jakości oraz porównanie jakości gleb
w ró\
nych gospodarstwach (tabela 4). Oblicza się go dzieląc sumę hektarów
przeliczeniowych przez sumę hektarów fizycznych w danym gospodarstwie. Po
wprowadzeniu okręgów podatkowych, mo\
na porównywać gospodarstwa z tych samych
okręgów podatkowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Tabela 4. Obliczenie powierzchni przeliczeniowej i wskaz
nika bonitacji gleb dla przykładowego gospodarstwa
rolnego dla II okręgu podatkowego [9, s. 28]
Klasa Powierzchnia
Powierzchnia [ha] Współczynnik bonitacji
bonitacyjna przeliczeniowa
Grunty orne
II 2,80 1,65 4,62
IIIa 3,20 1,50 4,80
IIIb 4,10 1,25 5,12
IVa 2,40 1,00 2,40
IVb 2,70 0,75 2,03
V 0,80 0,30 0,24
VI 0,20 0,15 0,03
Razem 16,20 x 19,24
Wskaz
nik bonitacji = 19,24:16,20 = 1,20
U\
ytki zielone
III 1,60 1,15 1,84
IV 1,20 0,70 0,84
Razem 2,80 x 2,68
Wskaz
nik bonitacji = 2,68:2,80 = 0,96
Do łącznej oceny stopnia przydatności do produkcji rolniczej obliczany jest wskaz
nik
waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Ujmowane są w nim łącznie cztery cechy:
- jakość i przydatność rolnicza gleb (klasy glebowe i kompleksy przydatności rolniczej
gleb),
- agroklimat, czyli rodzaj klimatu z punktu widzenia warunków do produkcji rolniczej,
- stosunki wodne,
- rzez
ba terenu, czyli jego ukształtowanie (równina, teren pagórkowaty) [5, s. 52].
Komplementarność i substytucyjność czynników produkcji
Prowadzenie działalności rolniczej, tak jak i działalności gospodarczej, wymaga dokonywania
wyborów, po to aby z posiadanych zasobów (ziemi, siły roboczej i kapitału) uzyskać jak najlepszy
efekt końcowy. Ka\
de działanie wymaga podejmowania decyzji, w jaki sposób rozdysponować
posiadane ograniczone zasoby czynników produkcji  dokonać ich alokacji.
Ka\
dy przedsiębiorca a tak\
e rolnik, musi odpowiedzieć sobie na pytania co produkować,
jak produkować, gdzie produkować i dla kogo produkować? Ka\
dy produkt mo\
na otrzymać
za pomocą ró\
nych czynników, ale tak\
e ten sam czynnik mo\
e mieć ró\
ne zastosowania.
Gdy u\
ycie jednego czynnika produkcji zwiększa skuteczność działania drugiego, mówimy
o komplementarności czynników produkcji, jeśli zastosowanie jednego wią\
e się
nierozerwalnie z u\
yciem innych, określamy je jako czynniki sprzę\
one, jeśli natomiast
u\
ycie jednego czynnika umo\
liwia zmniejszenie drugiego, mówi się o substytucyjności
czynników produkcji. Cały czas zakłada się, \
e efekt końcowy pozostaje taki sam.
Stopa substytucji czynników produkcji określa ile, jednostek jednego czynnika jest
zastępowane przez drugi czynnik.
Oblicza się ją ze wzoru:
- "N1
SN1N2 = ,
+ "N 2
gdzie: N1  czynnik zastępowany, N2  czynnik zastępujący,  "N1  zmniejszenie ilości
jednostek czynnika zastępowanego, +"N2  wzrost ilości jednostek czynnika zastępującego
[4, s. 85].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Przeciętna stopa substytucji informuje, ile jednostek ubytku czynnika zastępowanego
przypada przeciętnie na jedną jednostkę czynnika zastępującego.
Krańcowa stopa substytucji określa, o ile jednostek trzeba zwiększyć zu\
ycie jednego
czynnika, aby zmniejszyć zu\
ycie drugiego o jedną jednostkę.
Pojęcie, klasyfikacja i struktura trwałych środków produkcji
Środki trwałe  wielokrotnie u\
ywane w procesach produkcji, zu\
ywające się stopniowo,
przez wiele lat, przenoszące część wartości, na wytwarzany produkt. Mo\
na je podzielić na
bezpośrednio produkcyjne, uczestniczące procesie produkcyjnym oraz pomocnicze,
tj. umo\
liwiające prowadzenie produkcji.
Do środków trwałych zalicza się:
- ziemię,
- budynki (produkcyjne, inwentarskie, budynki do przechowywania środków produkcji
i płodów rolnych, mieszkalne),
- budowle (ogrodzenia, silosy, studnie, wiaty),
- urządzenia melioracyjne,
- urządzenia techniczne, maszyny, narzędzia,
- inwentarz \
ywy (tylko stado podstawowe i konie pociągowe),
- plantacje trwałe,
- ciągniki i inne maszyny samobie\
ne.
W ramach środków trwałych wyró\
nia się następujące grupy:
- produkcyjne  ciągniki, kombajny, stodoły, obory,
- nieprodukcyjne  słu\
ą do zaspokajania potrzeb ludności, np. budynki mieszkalne,
socjalne, związane z ochroną zdrowia.
Wyposa\
enie gospodarstwa w trwałe środki produkcji  z jednej strony ułatwia jego
prowadzenie, ale jednocześnie wią\
e się z koniecznością ponoszenia kosztów. Budowa
i nabywanie powinno być uzasadnione przeprowadzonym rachunkiem ekonomicznym
dotyczącym racjonalnego ich wykorzystania. Niezagospodarowane budynki i budowle, mało
efektywnie wykorzystane maszyny generują koszty. Nadmiar trwałych środków produkcji
pogarsza wyniki ekonomiczne. Podejmując ewentualne decyzje o zakupie środków trwałych,
nale\
y pamiętać o kosztach związanych z ich eksploatacją. Będą to zarówno koszty
o charakterze stałym (amortyzacja, koszty pomieszczeń gara\
owych) oraz koszty bie\
ącej
eksploatacji (paliwo, oleje, części zamienne, remonty). Efektywniejsze wykorzystanie mo\
na
uzyskać przy grupowym ich wykorzystaniu. Do oceny wyposa\
enia gospodarstwa w trwałe
środki produkcji mogą słu\
yć normatywy dotyczące zapotrzebowania na budynki i budowle
gospodarcze (tabela 5).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Tabela 5. Normatywy dotyczące zapotrzebowania na budynki i budowle gospodarcze [9, s. 168, 169]
Budynki dla trzody chlewnej (w m2 na 1szt.)
Maciora:
prośna do 2 mies. 1,75 2,50
prośna do 3 mies. 2,75 3,75
prośna do 4 mies. 5,5 7,5
karmiąca (z prosiętami) 7,0 9,5
Warchlak 2 4 mies. 0,5 0,7
Loszka, hodowlana:
4 6 mies. 1,2
6 9 mies. 1,5
Knur 7,0 8,0
Knurek hodowlany:
4 6 mies. 1,6 2,0
6 8 mies. 3,0 4,0
Tuczniki:
4 6 mies. 0,43 0,70
6 8 mies. 0,53 0,90
8 10 mies. 0,64 1,10
10 12 mies. 0,70 1,20
Przy \
ywieniu automatycznym stosujemy dolne normatywy
Budynki dla bydła (w m2 na 1szt.)
Krowa dojna:
w systemie wolnowybiegowym 3,5 4,5
w systemie wolnostanowiskowym 5,5
w systemie alkierzowym (z pomieszczeniami pomocniczymi) 9,0
Jałowizna w systemie wolnowybiegowym i wolnostanowiskowym 4,0
Cielęta i bukaty 4,0
Budynki dla owiec (w m2 na 1 szt.)
Maciorka lub skop roczny 1,0
Owca z jagniętami 2,0
Jagnię do 8 miesięcy 0,5
Tryk rozpłodowy 3,0
Tryczek roczny 1,5
Budynki dla koni (w m2 na 1szt.)
Koń roboczy 9,0
y
rebak 5,0
Budynki dla drobiu (w m2 na 100szt.)
Kury nioski 25
Pisklęta 5
Okólniki i wybiegi
Bydło (m2 na 1szt.)
Krowa:
Chów alkierzowy 20
Chów wolnowybiegowym 20 (w tym 6 m2 utwardzone)
Jałówka 18 20 (w tym 4 m2 utwardzone)
Cielę do 1 roku 10 ( w tym 3 m2 utwardzone)
Buhajek do 1,5 roku 40 50
Buhaj 30 50
Trzoda chlewna (w m2 na sztukę dorosłą) 30
Owce (w m2 na 1szt.)
Maciorka 2,5
Jagnię 1,2
Tryk 7,5
Drób ( wybiegi w m2 na szt.)
Kura 10 20
Indyczka 12 15
Gęś 1,0
Kaczka 1,5 3,0
(plus przestrzeń do wychowu młodzie\
y)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Stodoły
Na 1ha zasiewów roślin składanych w stodole potrzeba 60 90 m2 zale\
nie od wysokości plonów
Magazyny zbo\
owe
Na 1m2 podłogi mo\
na zmagazynować 250 300 kg suchego ziarna
Zbiorniki na gnojówkę
Dla zmagazynowania półrocznej produkcji gnojówki potrzebna jest następująca pojemność zbiornika (m3)
na 1 krowę 1,5 2,0
na 1 konia 0,8 1,2
na 1 świnię 0,3 0,4
przeciętnie na 1 sztukę du\
ą 2,0
Gnojownie
Do zmagazynowania półrocznej produkcji obornika od 1 krowy lub 1 konia, 10 owiec,
4 dorosłych świń, przy składowaniu obornika na wysokość 1,5 m, wystarcza 3,5 4,0 m2 powierzchni
gnojowni.
Zu\
ycie i amortyzacja środków trwałych
Amortyzacja  stopniowe zu\
ywanie się środków trwałych w trakcie u\
ytkowania i związana
z tym, utrata ich wartości.
Metoda liniowa amortyzacji zakłada, \
e środek trwały zu\
ywa się równomiernie w trakcie
eksploatacji. W metodzie tej ratę amortyzacyjną (Ra) oblicza się według wzoru:
Wp -Wk
Ra= ,
n
gdzie: Ra  rata amortyzacyjna, Wp  wartość początkowa środka trwałego (cena zakupu),
Wk  wartość końcowa środka trwałego, n  ilość lat u\
ytkowania.
Wartość końcowa środka trwałego, to ta część jego wartości, która nie uległa zu\
yciu i mo\
e
być wykorzystana do innych celów.
Stopa amortyzacyjna (Sa)  wielkość zu\
ycia środka trwałego w ciągu roku, wyra\
ona
w procentach. Informuje ona, o jaki procent zu\
ywa się środek trwały w ciągu roku.
100
Sa= [%]
n
Stopa amortyzacyjna dla budynków i budowli zawiera się w przedziale 1,0 3,0%, dla
ciągników i maszyn 8 12% [5, s. 59].
Amortyzacja degresywna  zakłada, \
e zu\
ycie środków trwałych przebiega ró\
nie
w ró\
nych okresach jego u\
ytkowania. Metoda ta nie jest obowiązkowa. Przyjmuje się tutaj
zało\
enie polegające na tym, \
e w miarę upływu czasu wydajność środka maleje,
a jednocześnie rośnie koszt eksploatacji. W związku z tym stawki amortyzacyjne powinny
być coraz ni\
sze. Metoda ta pozwala na szybsze gromadzenie środków pienię\
nych na
odtworzenie środka trwałego
Inwestycje w rolnictwie
Inwestowanie to proces, najczęściej długotrwały, wymagający zgromadzenia kapitału do
sfinansowania początkowych nakładów, przynoszący efekt w póz
niejszym czasie. Inwestycje
w rolnictwie mogą dotyczyć:
- zmian wielkości lub jakości produkcji,
- zmian struktury asortymentowej produkcji,
- obni\
ki kosztów,
- zmiany kierunków zbytu,
- powiązań z innymi przedsiębiorstwami,
- inwestycji wspólnych, np. w grupach producenckich,
- lokowania nadwy\
ek kapitału poza przedsiębiorstwem,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
- innych form działania.
Przedsięwzięcia inwestycyjne mogą przynosić zarówno bezpośrednie jak i pośrednie
korzyści finansowe. Wyró\
niamy inwestycje:
- odtworzeniowe, polegające na zastępowaniu zu\
ytych lub przestarzałych maszyn
nowymi, ich celem jest zapobieganie wzrostowi kosztów związanych z procesem
starzenia się majątku,
- modernizacyjne, nastawione na zmniejszenie kosztów wytwarzania produktów,
- innowacyjne, słu\
ące modyfikacji wytwarzanych dotychczas produktów,
- rozwojowe, mające na celu zwiększenie potencjału produkcyjnego lub słu\
ące do
wdra\
ania do produkcji nowych produktów,
- strategiczne, zmierzające do ochrony przedsiębiorstwa przed działaniem konkurencji
(defensywne), słu\
ące umocnieniu pozycji przedsiębiorstwa na rynku (ofensywne) lub
polegające na finansowaniu prac badawczych (defensywno-ofensywne),
- dotyczące potencjału społecznego, słu\
ące zapewnieniu mo\
liwe najlepszych warunków
pracy i rozwoju personelu przedsiębiorstwa,
- dotyczące potencjału publicznego, obejmujące m.in. wydatki na ochronę środowiska,
tworzenie funduszy słu\
ących finansowaniu badań naukowych, mecenat w dziedzinie
kultury, edukacji.
Składniki i funkcje majątku obrotowego
Do majątku obrotowego nale\
ą przedmioty pracy (z wyjątkiem ziemi uprawnej, która jest
środkiem trwałym), produkty przeznaczone do sprzeda\
y oraz ró\
ne składniki (wartości)
finansowe. Składniki majątku obrotowego zu\
ywają się całkowicie w ciągu 1 roku lub
w jednym cyklu produkcyjnym, przenosząc swoją wartość na wytwarzany produkt.
W rolnictwie nale\
ą do nich przede wszystkim: nawozy mineralne, środki ochrony roślin,
materiał siewny, sadzeniaki, lekarstwa, pasze treściwe i inne materiały zu\
ywane do
produkcji. Obrotowe środki produkcji najczęściej wpływają bezpośrednio na poziom
uzyskiwanych efektów. O ich ilości powinny decydować wymagania produkcyjne
agrotechniczne lub zootechniczne.
Mikro- i makrootoczenie gospodarstwa rolnego
Gospodarstwo rolne funkcjonuje w określonym środowisku, które stanowią inne
gospodarstwa rolne, przedsiębiorstwa i organizacje mające wpływ na jego działanie
i realizację zało\
onych celów. Wyró\
nia się tzw. otoczenie bli\
sze (mikrootoczenie) i dalsze
(makrootoczenie).
Na otoczenie bli\
sze składają się podmioty wchodzące w bezpośrednie relacje
z gospodarstwem lub w specyficzny sposób na nie oddziałujące:
a) dostawcy  przedsiębiorstwa zajmujące się dystrybucją środków do produkcji (pasze
treściwe, nawozy mineralne, środki ochrony roślin,
b) przedsiębiorstwa rolnicze wytwarzające produkty rolnicze, stanowiące konkurencję,
c) odbiorcy produktów rolniczych, będących dla nich surowcami do produkcji (np.
mleczarnie, zakłady przetwórstwa owocowo-warzywnego, zakłady mięsne, cukrownie),
d) regulatorzy (urzędy gminne, zakłady ubezpieczeniowe, KRUS, agencje rządowe  ARR,
ARiMR, ANR, banki, instytucje doradcze),
e) organizacje społeczno-polityczne i inne (rys. 1).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Dostawcy:
Odbiorcy:
hurt,
mleczarnie,
Konkurenci  inne
detal,
zakłady mięsne,
przedsiębiorstwa
inni
cukrownie,
rolnicze
olejarnie.
Przedsiębiorstwo rolnicze
Banki
Regulatorzy:
ARR, ARiMR,
KRUS, Urzędy Gmin,
Firmy
Inne: Organizacje
ubezpieczeniowe
instytucje doradcze, społeczno-
polityczne
Rys. 1. Otoczenie bli\
sze agrobiznesu [opracowanie własne]
Otoczenie dalsze stanowią czynniki, które oddziałują nie tylko na konkretne
gospodarstwo rolnicze, ale tak\
e na inne przedsiębiorstwa poło\
one na tym terytorium. Tak,
więc otoczenie dalsze tworzy ogólne warunki funkcjonowania nie tylko gospodarstw rolnych,
ale tak\
e pozostałych jednostek organizacyjnych w gospodarce narodowej (rys. 2).
Na makrootoczenie składa się otoczenie:
a) naturalne (przyrodnicze),
b) makroekonomiczne (faza cyklu koniunkturalnego, popyt, poda\
),
c) socjokulturowe (tradycje, zwyczaje, religia)
d) polityczno-prawne (obowiązujące przepisy prawne),
e) technologiczne (postęp techniczny i technologiczny),
f) ekologiczne (zagadnienia związane z ochroną środowiska, utylizacją odpadów,
ska\
eniem wód, recyclingiem),
g) międzynarodowe (polityka państwa w zakresie importu, eksportu, ceny na rynkach
światowych, systemy ceł).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Otoczenie
ekologiczne
Otoczenie Otoczenie
naturalne makroekonomiczne
Otoczenie
Przedsiębiorstwo rolnicze
Otoczenie
bli\
sze
polityczno prawne
Otoczenie
międzynarodowe
Otoczenie
Otoczenie
socjokulturowe
techniczne
Rys. 2. Otoczenie dalsze agrobiznesu [opracowanie własne]
Instytucje rządowe, samorządowe i pozarządowe
Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa jest instytucją rządową. Wspiera
działania słu\
ące rozwojowi rolnictwa i obszarów wiejskich. Agencja powstała w 1994 roku.
Wspomaga finansowo:
- inwestycje w rolnictwie i związanych z nim usługach oraz w przetwórstwie
rolno-spo\
ywczym,
- przedsięwzięcia tworzące dla mieszkańców wsi stałe miejsca pracy poza rolnictwem,
- rozwój infrastruktury wiejskiej,
- poprawy struktury agrarnej,
- inwestycje związane z budową giełd i rynków hurtowych,
- oświatę i doradztwo rolnicze oraz upowszechnianie i wdra\
anie rachunkowości
w gospodarstwach.
Po wejściu Polski do Unii Europejskiej, ARiMR pełni funkcję agencji płatniczej, poprzez
którą realizowane są programy pomocowe, m.in. dopłaty bezpośrednie [16].
Agencja Rynku Rolnego jest instytucją rządową, powołaną na podstawie ustawy z dnia
7 czerwca 1990 r. Celem jej działania jest stabilizacja rynku rolnego i ochrona dochodów
producentów rolnych. Szczegółowe zadania dotyczą:
- interwencyjnego skupu nadwy\
ek produkcyjnych,
- interwencyjnej sprzeda\
y,
- gromadzenia rezerw produktów rolnych i ich przetworów,
- prowadzenia monitoringu gospodarki \
ywnościowej i formułowania propozycji dla rządu
dotyczących konkretnych rynków [16].
Agencja Nieruchomości Rolnych jest następcą prawnym Agencji Własności Rolnej Skarbu
Państwa (powołana w paz
dzierniku mocą ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami
rolnymi Skarbu Państwa). Kontynuuje ona od 2004 roku, pod nową nazwą, dotychczasową
działalność AWRSP, z uwzględnieniem regulacji zawartych w ustawie o kształtowaniu
ustroju rolnego. Zadaniem ANR jest wykonywanie prawa własności i innych praw
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
rzeczowych w stosunku do nieruchomości rolnych Skarbu Państwa  w imieniu i na rzecz
Skarbu Państwa, w szczególności:
- obrót,
- restrukturyzacja,
- racjonalne wykorzystanie,
- administrowanie [14].
Struktura doradztwa rolniczego w Polsce
- Centrum Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Brwinowie (powołane 1 stycznia 2005 r.
w drodze przekształcenia Krajowego Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa
i Obszarów Wiejskich),
- Oddziały CDR w Krakowie, Poznaniu, Radomiu,
- 16 wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego,
- powiatowe ośrodki doradztwa rolniczego.
Ośrodki doradztwa rolniczego pełnią następujące funkcje:
- doradczą  pomoc rolnikom i grupom producentów oraz rodzinom rolniczym w zakresie
przezwycię\
ania problemów dotyczących gospodarowania i innych występujących
w środowisku wiejskim,
- wdro\
eniową  udostępnianie informacji o innowacjach w zakresie rolnictwa,
wprowadzanie nowych technologii w produkcji rolniczej, promowanie nowych
rozwiązań technicznych, technologicznych, ekonomicznych i organizacyjnych,
- informacyjną  zbieranie, przetwarzanie i upowszechnianie informacji o rynkach rolnych,
sytuacji ekonomicznej w rolnictwie i jego otoczeniu,
- oświatową  uzupełnianie i podnoszenie informacji o rynkach rolnych poprzez
organizowanie ró\
norodnych kursów, seminariów , szkoleń, wykładów itd. [10, s. 103].
Prawny wymiar otoczenia dalszego w zakresie rozwoju wsi jest realizowany przez
administrację rządową w następujących obszarach [5, s. 67]:
- kształtowanie ustroju rolnego państwa (ANR),
- ochrona gruntów przeznaczonych na cele rolne,
- scalanie i wymiana gruntów, klasyfikacja gruntów oraz podział i rozgraniczeni
nieruchomości n obszarze wsi,
- infrastruktura wsi w zakresie melioracji, zaopatrzenia wsi i rolnictwa w wodę,
oczyszczania ścieków gospodarki odpadami, elektryfikacji i gospodarki odpadami,
elektryfikacji i gazyfikacji oraz telefonizacji obszarów wiejskich,
- ubezpieczenie społeczne rolników (KRUS),
- wspieranie tworzenia miejsc pracy związku z restrukturyzacją państwowej gospodarki
rolnej,
- wspieranie działań mających na celu udzielanie pomocy byłym pracownikom
państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej i członkom ich rodzin
w przezwycię\
aniu trudnych sytuacji \
yciowych,
- rozwoju przedsiębiorczości, podnoszenie kwalifikacji zawodowych, wspomaganie
pozarolniczych form aktywności zawodowej i gospodarczej mieszkańców wsi.
Bankowość w agrobiznesie
Banki odgrywają coraz większą rolę w systemie agrobiznesu. Umo\
liwiają pozyskiwanie
środków finansowych na prowadzenie działalności inwestycyjnej (budowa lub zakup
środków trwałych). Prowadzą rachunki oszczędnościowo-rozliczeniowe rolników, realizują
płatności dla gospodarstw korzystających ze środków pomocowych w ramach Wspólnej
Polityki Rolnej np. płatności obszarowe program PROW 2007 2013 (Program Rozwoju
Obszarów Wiejskich).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
 Kredyt jest to czynność polegająca na postawieniu do dyspozycji kredytobiorcy środków
pienię\
nych przez kredytodawcę. Kredytobiorca ma obowiązek określić przeznaczenie tych
środków i umo\
liwić kontrolę ich wykorzystania przez kredytodawcę.
Warunki uzyskania kredytu:
- posiadanie zdolności kredytowej,
- zło\
enie wniosku kredytowego przez kredytobiorcę,
- przedstawienie odpowiednich dokumentów i informacji, potwierdzających mo\
liwości
spłaty zaciągniętego kredytu,
- zawarcie umowy pomiędzy kredytodawcą a kredytobiorcą.
Klasyfikacja kredytów:
- obrotowe i inwestycyjne,
- krótkoterminowe, średnioterminowe, długoterminowe,
- w rachunku bie\
ącym, w rachunku kredytowym,
- lombardowe, hipoteczne, wekslowe,
- preferencyjne,
- inne.
Dla zapewnienia zwrotu kredytu, banki wymagają od kredytobiorców zabezpieczenia
przewidzianego prawem. Zabezpieczenia te dzielą się na osobiste i rzeczowe. Zabezpieczenia
osobiste charakteryzuje odpowiedzialność osobista kredytobiorcy całym swoim majątkiem.
Zabezpieczenia rzeczowe ograniczają odpowiedzialność kredytobiorcy tylko do określonych
składników jego majątku.
Płatności bezpośrednie przysługują producentom rolnym posiadającym grunty rolne
o powierzchni powy\
ej 1 ha z tym, \
e powierzchnia działek rolnych (zwarty obszar gruntu
rolnego, na którym prowadzona jest jedna grupa upraw), wchodzących w skład gospodarstwa
nie mo\
e być mniejsza ni\
0,1 ha. Grunty te muszą być utrzymane w dobrej kulturze rolnej
z zachowaniem wymogów ochrony środowiska. Płatności bezpośrednie obejmują tzw.
jednolitą płatność obszarową (inaczej płatność podstawową) do 1 ha gruntów rolnych oraz
płatność uzupełniającą (dopłatę), której wysokość uzale\
niona jest od rodzaju upraw (wykaz
tych roślin corocznie określony jest Rozporządzeniem Rady Ministrów).
Działka rolna nie musi i najczęściej nie jest identyczna z działką ewidencyjną, czyli tą,
która znajduje się w urzędowym rejestrze gruntów i budynków prowadzonych przez
Powiatowe Ośrodki Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej.
Wybrane zagadnienia prawa rolnego w Polsce
Prawo rolne mo\
na określić jako całokształt norm prawnych regulujących stosunki społeczne
związane z kształtowaniem ustroju rolnego, w tym tak\
e produkcji rolnej i rynku rolnego.
Przez ustrój rolny nale\
y rozumieć układ stosunków własnościowych i form organizacji
produkcji w rolnictwie, jak równie\
form organizacyjnych rynku rolnego. Nale\
y zwrócić
uwagę na fakt, \
e wiele istotnych dla prawa rolnego przepisów zawartych jest w aktach
prawnych ni\
szego rzędu (nie mających charakteru ustawy), publikowanych w zbiorach
urzędowych mało dostępnych albo nie publikowanych urzędowo. Wa\
ną rolę odgrywają
równie\
statuty lub zasady statutowe organizacji rolniczych. Teoretycznie mają one charakter
wewnątrzorganizacyjny (lex contractus), wią\
ący jedynie członków, w praktyce jednak, ze
względu na masowy charakter wspomnianych organizacji i du\
y stopień ujednolicenia,
odgrywają wa\
ną rolę kształtującą, nie mniejszą ni\
ustawy.
Regulacje z zakresu prawa rolnego dotyczą:
- pozycji producentów rolnych,
- zasad działania rynku rolnego,
- finansowania rolnictwa,
- kształtowania jakości i szczególnych rodzajów produkcji,
- ochrony gruntów rolnych i leśnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Ustrój rolny w Polsce opiera się na gospodarstwach prywatnych. Zgodnie
z Konstytucją RP, podstawę ustroju rolnego państwa tworzą gospodarstwa rodzinne, czyli
prowadzone przez rolnika indywidualnego, w którym łączna powierzchnia u\
ytków rolnych
jest nie większa ni\
300 ha.
Szczegółowe prawne zasady kształtowania ustroju rolnego w Polsce określa ustawa z dnia
11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz. U. 2003.64.592). Zasady te to:
- poprawa struktury obszarowej gospodarstw rolnych,
- przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji nieruchomości rolnych,
- zapewnienie prowadzenia działalności rolniczej w gospodarstwach rolnych przez osoby
o odpowiednich kwalifikacjach.
y
ródła prawa rolnego w Polsce i Unii Europejskiej
Prawo wspólnotowe, prawo Wspólnot Europejskich jest specyficznym typem prawa
w Europie. Tworzony od lat system prawny jest zło\
ony i rozbudowywany i włączany do
praw krajowych państw członkowskich. Podstawowe pisane z
ródła prawne to:
- pierwotne z
ródła prawne (Traktat Paryski, Traktat Rzymski, Jednolity Akt Europejski,
Traktat z Maastricht, Układ z Schengen, Traktat Amsterdamski, Traktat Nicejski),
- wtórne z
ródła prawne, czyli rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie
organów Unii Europejskiej,
- umowy międzynarodowe zawierane państwami trzecimi i organizacjami
międzynarodowymi,
- porozumienia zawierane między krajami członkowskimi.
W Polsce nadrzędnym aktem prawnym jest Konstytucja RP. Zawiera ona zbiór norm 
zasad, będących fundamentem politycznego, społecznego i gospodarczego porządku
w państwie. Określa zasady ustroju państwa, kompetencje i wzajemne relacje naczelnych
organów w państwie oraz podstawowe wolności, prawa i obowiązki obywateli.
Ustawa to akt prawodawczy uchwalany w Polsce przez Sejm za zgodą Senatu. Treść ustawy
musi być zgodna z Konstytucją i mieścić się w jej granicach.
Kodeks normuje obszerne dziedziny \
ycia społecznego, często zastępując rozproszone akty
normatywne.
Umowa międzynarodowa to zgodne oświadczenie woli (porozumienie) co najmniej dwóch
podmiotów prawa międzynarodowego (przede wszystkim: państw lub organizacji
międzynarodowych, które tworzy prawa i obowiązki stron umowy.
Rozporządzenie to akt normatywny wydawany na podstawie ustaw, w celu ich wykonania.
Biuro notarialne jest to biuro, w którym urzędnicy państwowi (notariusze) wykonują takie
czynności prawne, którym zainteresowani chcą lub są zobowiązani nadać formę notarialną.
Notariusz jest osobą zaufania publicznego i korzysta z ochrony przysługującej
funkcjonariuszom publicznym, zaś czynności przez niego wykonywane mają charakter
dokumentu urzędowego. W kancelariach notarialnych wykonywane są następujące czynności:
- sporządzanie aktów notarialnych,
- sporządzanie poświadczeń,
- doręczanie oświadczeń,
- spisywanie protokołów,
- sporządzanie protestów weksli, czeków i innych dokumentów,
- przyjmowanie na przechowywanie dokumentów, pieniędzy i papierów wartościowych,
- wykonywanie w postępowaniu spadkowym odpowiednich czynności prawnych,
- sporządzanie wypisów, odpisów, wyciągów,
- dokonywanie innych czynności zleconych przez prawo.
Księgę wieczystą prowadzi się w celu ustalenia stanu prawnego nieruchomości lub
własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego, spółdzielczego prawa do
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
lokalu u\
ytkowego, prawa do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej. Księgi
wieczyste są jawne a na podstawie dokonanych zapisów domniemywa się, \
e zapisy są
zgodne z rzeczywistym stanem prawnym.
Księga wieczysta zawiera cztery działy:
- pierwszy obejmuje oznaczenia nieruchomości oraz wpisy praw związanych z jej
własnością,
- drugi obejmuje wpisy dotyczące własności i u\
ytkowania wieczystego,
- trzeci przeznaczony jest na wpisy dotyczące ograniczonych praw rzeczowych,
z wyjątkiem hipotek, na wpisy ograniczeń w rozporządzaniu nieruchomością lub
u\
ytkowaniu wieczystym oraz na wpisy innych praw lub roszczeń,
- czwarty przeznaczony na wpisy dotyczące hipotek.
Podatki i opłaty w rolnictwie
Podatek jest to świadczenie pienię\
ne na rzecz bud\
etu o charakterze przymusowym,
bezzwrotnym, nieodpłatnym i niezawinionym.
Podatki pełnią funkcje:
- dochodową  zasilają bud\
et państwa,
- stymulującą  oddziałują na jednostki gospodarcze zachęcając lub zniechęcając do
określonych działań,
- regulacyjną  oddziałują na podział dochodów.
Wyró\
nia się podatki:
1. bezpośrednie, czyli:
- podatek dochodowy od osób fizycznych,
- podatek dochodowy od osób prawnych,
- podatek od spadków i darowizn,
- podatek od czynności cywilnoprawnych,
- podatek rolny,
- podatek leśny,
- podatek od nieruchomości,
- podatek od środków transportowych,
- podatek od posiadania psów,
2. pośrednie:
- podatek od towarów i usług VAT i podatek akcyzowy,
- podatek od gier.
Jednostki prowadzące działalność rolniczą objęte są najczęściej następującymi podatkami:
- rolnym,
- dochodowym od osób fizycznych prowadzących działy specjalne produkcji rolnej,
- od towarów i usług VAT,
- od nieruchomości.
Podstawę prawną podatku rolnego stanowi ustawa z 15 listopada 1984 r. o podatku
rolnym (Dz. U. 1993.94.431 z póz
n. zm.). Wymiar podatku rolnego dotyczy gospodarstw
rolnych o łącznej powierzchni przekraczającej 1 ha fizyczny lub 1 ha przeliczeniowy.
Podstawą do wyliczenia podatku rolnego jest powierzchnia gruntów wynikająca z ewidencji
gruntów i budynków. Zgodnie z art. 1 ustawy o podatku rolnym chodzi o grunty
sklasyfikowane w tej ewidencji jako u\
ytki rolne lub jako grunty zadrzewione i zakrzewione
na u\
ytkach rolnych, z wyjątkiem zajętych na prowadzenie działalności innej ni\
rolnicza.
W rezultacie tak\
e u\
ytki rolne nie spełniające normy obszarowej gospodarstwa rolnego
objęto podatkiem rolnym. Do gospodarstwa rolnego nale\
ą u\
ytki rolne, grunty zadrzewione
i zakrzewione na u\
ytkach rolnych, grunty rolne zabudowane, grunty pod stawami oraz rowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Maksymalna stawka podatku od gruntów rolnych nale\
ących do gospodarstw wynosi
równowartość 2,5 dt \
yta od 1 ha przeliczeniowego (ustalonego na podstawie powierzchni,
rodzajów i klas u\
ytków rolnych wynikających z ewidencji gruntów oraz zaliczenia do
okręgu podatkowego), natomiast dla pozostałych gruntów jest to maksymalnie równowartość
5 dt \
yta od 1 ha fizycznego.
Podatek od działów specjalnych produkcji rolnej obejmuje m.in.: uprawy w szklarniach
i ogrzewanych tunelach foliowych, uprawy grzybów i ich grzybni, uprawy roślin  in vitro ,
fermową hodowlę i chów drobiu rzez
nego i nieśnego, wylęgarnie drobiu, fermową hodowlę
i chów zwierząt futerkowych, hodowlę d\
d\
ownic. Podstawą opodatkowania jest dochód
osiągany z działalności. Dla podatników będących osobami fizycznymi określenie wielkości
dochodu mo\
e być dokonane na podstawie:
- norm szacunkowych dochodu rocznego,
- uproszczonej ewidencji polegającej na prowadzeniu podatkowej księgi przychodów
i rozchodów,
- pełnej ewidencji księgowej w podmiotach prowadzących księgi rachunkowe.
Normy szacunkowe dochodu ustalane są dla ka\
dego działu specjalnego produkcji rolnej
przez Ministra Finansów w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi
i obowiązują na terenie całego kraju.
Podatek od towarów i usług (VAT) w Polsce został wprowadzony w 1993 roku i zastąpił
podatek obrotowy. Podstawę prawną i zasady stosowania VAT określa ustawa z dnia
11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. 2004.54.535), obowiązująca od dnia
wejścia Polski do UE. Podatnikami podatku VAT są osoby fizyczne i prawne, wykonujące we
własnym imieniu i na własny rachunek czynności polegające na sprzeda\
y towarów i usług.
Zgodnie z ustawą obowiązują cztery stawki podatku:
- 22%  stawka podstawowa, obowiązuje na większość towarów i usług,
- 7%  stawka obni\
ona (publikowany wykaz towarów i usług),
- 3%  stawka obni\
ona, dotyczy głównie nieprzetworzonych produktów i surowców
rolniczych (obowiązuje do 30 kwietnia 2008 roku),
- 0%  stawka specjalna.
Do urzędu skarbowego za dany okres rozliczeniowy odprowadza się ró\
nicę pomiędzy
podatkiem VAT nale\
nym, obliczonym od wartości sprzedanych towarów i usług i podatkiem
naliczonym, wykazanym w fakturach od dostawców, dokumentach odpraw celnych, który
nabywca materiałów, towarów i usług zapłacił przy ich nabywaniu.
Rolnicy mogą na podstawie ustawy o rachunkowości prowadzić rozliczenia na zasadach
ogólnych. Wówczas rozliczający się rolnicy muszą składać deklaracje podatkowe podatku od
towarów i usług za okresy miesięczne lub kwartalne odpowiednio do 25 dnia miesiąca
następującego po miesiącu lub kwartale, w którym powstał obowiązek podatkowy. Rozliczenie
kwartalne dotyczy rolników sprzedających wyłącznie produkty rolne. Decyzja o rozliczeniu
kwartalnym wymaga pisemnego zgłoszenia w urzędzie skarbowym. System VAT w rolnictwie
polega na uproszczonym rozliczaniu podatku VAT od sprzeda\
y produktów rolnych. Tzw.
rolnicy ryczałtowi są zwolnieni z wystawiania faktur, prowadzenia ewidencji sprzeda\
y,
składania w urzędach skarbowych deklaracji VAT, dokonania zgłoszenia rejestracyjnego.
Zryczałtowany zwrot podatku VAT polega na tym, \
e kwota ryczałtu (5% ceny sprzeda\
y
netto) jest wypłacana rolnikowi przez nabywcę produktów rolnych.
Nabywca produktów rolnych, podatnik podatku VAT, wystawia rolnikowi, od którego
nabył produkty rolnicze fakturę VAT RR, a wypłacony rolnikowi ryczałt podatkowy rozlicza
z urzędem skarbowym jako podatek naliczony, pomniejszając swoje zobowiązanie z tytułu
podatku nale\
nego od sprzeda\
y o kwotę wypłaconą rolnikowi ryczałtowemu.
Rolnik ryczałtowy ma obowiązek przechowywać otrzymane od nabywców jego produktów
faktury VAT RR, oraz oświadczenia o statusie rolnika ryczałtowego przez okres 5 lat.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Podatek od nieruchomości nale\
y do podatków płaconych na rzecz gminy. Płacą go osoby
fizyczne, prawne oraz jednostki organizacyjne, w tym spółki nie posiadające osobowości
prawnej, które są:
- właścicielami lub samoistnymi posiadaczami nieruchomości albo obiektów
budowlanych,
- u\
ytkownikami wieczystymi gruntów,
- posiadaczami nieruchomości lub ich części, albo obiektów budowlanych lub ich części,
stanowiącymi własność skarbu państwa lub jednostki samorządu terytorialnego, je\
eli
posiadanie wynika z umowy zawartej z właścicielem, z ANR lub innego tytułu
prawnego, z wyjątkiem posiadania przez osoby fizyczne lokali mieszkalnych nie
stanowiących odrębności,
- posiadaczami bez tytułu prawnego nieruchomości lub ich części, albo obiektów
budowlanych lub ich części stanowiące własność skarbu państwa lub jednostki
samorządu terytorialnego.
Podstawę opodatkowania stanowi dla:
- budynków lub ich części  powierzchnia u\
ytkowa,
- budowli  2% ich wartości ustalonej na dzień 1 stycznia roku podatkowego stanowiącej
podstawę obliczania amortyzacji, a w przypadku budowli całkowicie zamortyzowanych,
ich wartość z dnia 1 stycznia roku, w którym dokonano ostatniego odpisu
amortyzacyjnego.
Podatek od nieruchomości odprowadza się na rachunek bankowy urzędu miasta lub gminy
w ustawowych terminach: 15 marca, 15 maja, 15 września, 15 listopada roku podatkowego.
Ubezpieczenia społeczne i majątkowe w agrobiznesie
Ubezpieczenie jest umową, w której ubezpieczony za wnoszone opłaty pienię\
ne na rzecz
ubezpieczyciela, otrzymuje w zamian określone świadczenia w przypadku zdarzeń losowych.
Ubezpieczyciel przejmuje ryzyko od ubezpieczającego się i jest zobowiązany do wypełnienia
świadczeń wynikających z umowy w przypadku wystąpienia zdarzenia nią objętego.
W rolnictwie wyró\
nia się ubezpieczenia gospodarcze i społeczne. Mogą być
realizowane w dwóch formach: obowiązkowej i dobrowolnej.
Ubezpieczenia gospodarcze związane są z prowadzeniem przedsiębiorstwa i jego
majątkiem, mogą być majątkowe i osobowe. Do obowiązkowych ubezpieczeń
gospodarczych, w których wzajemne prawa i obowiązki stron określają przepisy państwowe,
a składki traktowane są tak, jak inne opłaty finansowe, zalicza się:
- ubezpieczenia budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego, od ognia i innych
zdarzeń losowych,
- ubezpieczenie komunikacyjne OC,
- ubezpieczenie OC rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego (odpowiedzialność
rolnika za szkody wyrządzone w związku z prowadzeniem gospodarstwa będące
następstwem śmierci, uszkodzenia ciała, utraty lub uszkodzenia mienia).
Ubezpieczenia społeczne zawiązane są z osobą prowadzącą działalność gospodarczą.
Wyró\
nia się ubezpieczenia:
- wypadkowe, chorobowe, macierzyńskie,
- emerytalno-rentowe.
Ubezpieczeniu obowiązkowemu  z mocy ustawy  podlegają rolnicy zamieszkujący
i prowadzący na terytorium Polski osobiście i na własny rachunek działalność rolniczą
w pozostającym w jego posiadaniu gospodarstwie rolnym, o powierzchni powy\
ej 1ha
przeliczeniowego UR lub dział specjalny produkcji rolnej, tak\
e w ramach grupy
producentów rolnych, a tak\
e mał\
onek rolnika oraz domownik stale pracujący w tym
gospodarstwie, jeśli nie podlegają innemu ubezpieczeniu i nie mają ustalonego prawa do
emerytury lub renty albo nie mają ustalonego prawa do świadczeń z ubezpieczeń
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
społecznych. Ubezpieczenie z mocy ustawy istnieje niezale\
nie od woli osoby spełniającej
warunki do podlegania temu ubezpieczeniu lub woli płatnika i nie ma ona mo\
liwości
rezygnacji z tego ubezpieczenia.
Ubezpieczenia dobrowolne dotyczą skutków chorób, padnięć, nieszczęśliwych
wypadków, ognia, huraganu i oddziaływania innych \
ywiołów.
Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS), powołana na podstawie ustawy
z dnia 20 grudnia 1990 r., o ubezpieczeniu społecznym rolników, odpowiada za realizację
systemu ubezpieczenia społecznego, którym objęci są rolnicy indywidualni i pracujący wraz z
nimi domownicy oraz emeryci i renciści. Do podstawowych zadań KRUS nale\
ą [17]:
- obsługa ubezpieczonych rolników i świadczeniobiorców Kasy (emerytów i rencistów)
w sprawach dotyczących obejmowania ubezpieczeniem społecznym rolników i opłacania
składek na to ubezpieczenie;
- przyznawanie i wypłaty świadczeń emerytalno-rentowych oraz wypadkowych,
chorobowych i macierzyńskich oraz świadczeń pozaubezpieczeniowych,
- realizacja własnego, dwuinstancyjnego systemu orzecznictwa lekarskiego,
- działalność prewencyjna na rzecz zapobiegania wypadkom przy pracy rolniczej
i chorobom zawodowym,
- prowadzenie nieodpłatnej, dobrowolnej rehabilitacji leczniczej dla osób uprawnionych do
świadczeń w KRUS,
- wspieranie ubezpieczeń wzajemnych,
- obsługa ubezpieczenia zdrowotnego, zgodnie z Ustawą z dnia 27 sierpnia 2004 r.
o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych
(Dz. U. nr 210, poz. 2135).
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie przedsiębiorstwa funkcjonują w sferze agrobiznesu w Polsce?
2. Jakie znasz podstawowe działy i gałęzie w produkcji rolniczej?
3. Jakie funkcje pełni gospodarstwo rolne?
4. Czym charakteryzuje się ziemia jako czynnik produkcji w rolnictwie?
5. Na czym polega substytucja czynników produkcji?
6. Co to jest krańcowa stopa substytucji?
7. Jakie środki zaliczamy do środków trwałych a jakie do obrotowych?
8. Co to jest amortyzacja i do czego słu\
y?
9. Na czym polega amortyzacja liniowa?
10. Jakie znasz rodzaje inwestycji w rolnictwie?
11. Co stanowi otoczenie bli\
sze gospodarstwa rolnego?
12. W jaki sposób oddziałują na gospodarstwo elementy otoczenia dalszego?
13. Co to jest hektar przeliczeniowy?
14. Do czego słu\
y wskaz
nik bonitacji gleb?
15. Jakie zadania realizują ANR, ARiMR, ARR?
16. Co to jest wskaz
nik wartości ziemi rolniczej?
17. Jakie są rodzaje kredytów?
18. Jakie warunki nale\
y spełnić, aby uzyskać kredyt?
19. Co to jest prawo rolne?
20. Jakie są z
ródła prawa w Unii Europejskiej i w Polsce?
21. Jakie są rodzaje podatków?
22. Jakie ubezpieczenia zalicza się do ubezpieczeń społecznych?
23. Jakie zadania realizuje KRUS?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Scharakteryzuj formy własności w rolnictwie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić formy własności w rolnictwie,
2) odszukać w roczniku statystycznym lub innych z
ródłach (Internet) dane na temat
gospodarstw prywatnych, spółdzielczych, państwowych,
3) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- rocznik statystyczny,
- stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,
- arkusz do ćwiczenia,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Przeanalizuj strukturę organizacyjną oraz oceń kierunki działania określonego
gospodarstwa rolnego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać opis gospodarstwa,
2) określić strukturą organizacyjną gospodarstwa,
3) przyporządkować określone działy, gałęzie i działalności,
4) narysować schemat działów, gałęzi i działalności analizowanego gospodarstwa,
5) przeanalizować opracowany schemat,
6) sformułować wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- opis gospodarstwa,
- arkusze papieru formatu A4, flamastry,
- arkusz do ćwiczenia,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Określ elementy składowe przykładowego gospodarstwa rolnego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać opis gospodarstwa,
2) określić powierzchnię ogólną, powierzchnię gruntów ornych, u\
ytków rolnych, plantacji
trwałych, trwałych u\
ytków zielonych,
3) przeanalizować otrzymane wyniki,
4) obliczyć strukturę u\
ytkowania gruntów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- opis gospodarstwa lub mapka gospodarstwa,
- arkusze papieru formatu A4, flamastry,
- kalkulator,
- arkusz do ćwiczenia,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 4
Oceń jakość gleb w gospodarstwie rolnym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obliczyć powierzchnię gospodarstwa w ha przeliczeniowych,
2) obliczyć wskaz
nik bonitacji,
3) ocenić jakość gleb w gospodarstwie,
4) zaprezentować otrzymane wyniki.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- opis gospodarstwa,
- tabela do przeliczania hektarów fizycznych na przeliczeniowe,
- arkusze papieru formatu A4, flamastry,
- arkusz do ćwiczenia,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 5
Oblicz ratę amortyzacyjną środków trwałych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obliczyć ratę amortyzacyjną dla poszczególnych środków trwałych,
2) przeanalizować otrzymane wyniki,
3) uzasadnić celowość amortyzacji.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- arkusze papieru formatu A4,
- kalkulator,
- arkusz do ćwiczenia,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 6
Oceń wyposa\
enie gospodarstwa w trwałe środki produkcji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyszukać w podanym opisie gospodarstwa rolnego (np. gospodarstwo pomocnicze,
gospodarstwo rodziców) środki trwałe,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
2) określić ich ilość i stan,
3) obliczyć ich wartość bie\
ącą,
4) ocenić ich przydatność i stopień ich wykorzystania,
5) przeanalizować otrzymane wyniki,
6) zaproponować niezbędne inwestycje.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- opis gospodarstwa,
- arkusze papieru formatu A4,
- arkusz do ćwiczenia,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 7
Oblicz wysokość podatku rolnego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obliczyć ilość hektarów przeliczeniowych,
2) obliczyć wysokość podatku rolnego,
3) przeanalizować otrzymane wyniki.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- opis gospodarstwa rolnego,
- wartość średniej ceny skupu \
yta, będącej podstawą do ustalania wymiaru podatku
rolnego,
- tabela przeliczników hektarów fizycznych na przeliczeniowe do wymiaru podatku
rolnego,
- arkusze papieru formatu A4,
- arkusz do ćwiczenia,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 8
Wybierz ofertę ubezpieczeniową.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyszukać oferty ubezpieczeniowe firm działających na rynku lokalnym lub regionalnym,
2) ocenić oferty pod kątem wysokości składek i zakresu ubezpieczeń,
3) wyszukać dodatkowe korzyści oferowane przez firmy,
4) ocenić ich pewność i stabilność poprzez zebranie informacji rynkowych (np. od osób
korzystających z ich usług, informacje prasowe),
5) przeanalizować otrzymane wyniki,
6) dokonać wyboru najlepszej w danych warunkach oferty.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- oferty ubezpieczeniowe firm,
- arkusz do ćwiczenia,
- poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozró\
nić podstawowe pojęcia: działalność gospodarcza, działalność
rolnicza, gospodarstwo rolne, rodzinne, rolnik, producent rolny?
1
1

2) określić celowość działania grup producentów rolnych?
1
1

3) rozró\
nić formy organizacyjno-prawne gospodarstw rolnych?
1
1

4) określić funkcje gospodarstwa rolnego?
1
1

5) rozró\
nić działy, gałęzie produkcji i działalności oraz ich
powiązania?
1
1

6) określić specyficzne cechy ziemi jako czynnika produkcji?
1
1

7) rozró\
nić pojęcia grunty orne, grunty rolne, u\
ytki rolne, plantacje
trwałe, trwałe u\
ytki zielone?
1
1

8) obliczyć powierzchnię przeliczeniową gospodarstwa?
1
1

9) zdefiniować wskaz
nik bonitacji gleb?
1
1

10) zdefiniować wskaz
nik waloryzacji rolniczej przestrzeni
produkcyjnej?
1
1

11) sklasyfikować środki trwałe i obrotowe?
1
1

12) rozró\
nić amortyzację liniową i degresywną?
1
1

13) obliczyć amortyzację wybranego środka trwałego?
1
1

14) sklasyfikować inwestycje w rolnictwie?
1
1

15) rozró\
nić otoczenie dalsze i bli\
sze gospodarstwa rolnego?
1
1

16) porównać zadania ARR, ARiMR, ANR?
1
1

17) porównać z
ródła prawa w Polsce i UE?
1
1

18) rozró\
nić podatki występujące w rolnictwie?
1
1

19) obliczyć podatek rolny?
1
1

20) zdefiniować podatek VAT nale\
ny i naliczony
1
1

21) rozró\
nić ubezpieczenia gospodarcze i społeczne?
1
1

22) określić zadania KRUS?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
4.3. Organizacja produkcji i pracy
4.3.1. Materiał nauczania
Proces produkcji jest to zespół działań mających na celu przekształcenie surowców
w określony wyrób gotowy, przy u\
yciu odpowiednich maszyn, urządzeń, technologii, energii.
Praca to celowa działalność człowieka, polegająca na przekształcaniu dóbr przyrody
i przystosowaniu ich do zaspokajania potrzeb ludzkich.
Proces pracy jest elementem procesu produkcyjnego obejmującym aktywność człowieka
wraz z jego zdolnościami i środkami pracy.
Operacja jest to wyodrębniona, stanowiąca pewna spójną całość część procesu pracy,
wykonywana w określonym sezonie, wyznaczonym przez warunki przyrodnicze i specyficzny
charakter produkcji rolniczej. Poszczególne operacje muszą być wykonywane w określonej
kolejności (przedsiewna uprawa roli, siew, pielęgnacja wiosenna, sianokosy, zbiory zbó\
).
Zabieg jest to wykonywana odpowiednimi narzędziami część operacji, którą mo\
na
wyodrębnić i oddzielnie nazwać (podorywka, orka, bronowanie, kultywatorowanie).
Czynność jest to zespół prostych i zło\
onych ruchów roboczych wykonywanych przez
człowieka w czasie realizacji zabiegów produkcyjnych (zaczepianie przyczepy, napełnianie
zbiornika opryskiwacza, mieszanie paszy).
Ruch roboczy to dający się wyodrębnić najmniejszy i niepodzielny element procesu pracy
(wciśnięcie sprzęgła, podniesienie wideł, wciśnięcie ich w wiązkę siana czy słomy) [5, s. 139].
Rolnictwo wykazuje odrębność w stosunku do produkcji i pracy w innych działach
gospodarki narodowej. Specyfika procesów produkcyjnych w rolnictwie wynika m.in.
z ró\
nic w zakresie:
- charakteru procesów produkcyjnych,
- roli zaanga\
owanych czynników wytwórczych,
- warunków i charakteru pracy.
Charakterystyczne cechy produkcji rolniczej to:
- w rolnictwie proces pracy nie pokrywa się z procesem produkcyjnym z uwagi na udział
organizmów \
ywych w wytwarzaniu oraz wykonywanie prac przygotowawczych do
produkcji,
- rolnik sam nie produkuje, ale stwarza warunki do produkcji dla roślin i zwierząt,
- ze względu na bardzo skomplikowane i nie do końca rozpoznane procesy biologiczne
zachodzące organizmach \
ywych oraz wpływ sił przyrody, rolnik mo\
e uzyskać efekty
odmienne od zamierzonych.
- znaczna część procesu produkcyjnego odbywa się pod gołym niebem, tak więc procesy
produkcyjne są silniej uzale\
nione od warunków przyrodniczo-klimatycznych ni\

w działach produkcji pozarolniczej,
- produkcja rolnicza jest stale nara\
ona na niszczenie przez ró\
nego rodzaju agrofagi,
rolnik musi więc zwalczać chwasty, szkodniki, czynniki chorobotwórcze, zapobiegać
wyleganiu roślin, powoduje to wzrost pracochłonności produkcji, z drugiej strony
pominięcie tych zabiegów grozi poniesieniem strat,
- cechą produkcji rolniczej jest relatywnie długi czas produkcji, wpływa to na niską
elastyczność i wolną reakcję na zmiany rynkowe,
- znaczna część produkcji ma charakter cykliczny, dotyczy to zwłaszcza produkcji roślinnej,
- rolnictwo jest w znacznej mierze producentem surowców do własnej produkcji finalnej
(nasiona, sadzeniaki, pasze własne, zwierzęta do odchowu, ściółka),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
- istnieje równie\
znaczny zakres samozaopatrzenia, czyli spo\
ycie własne (wykorzystanie
produktów z własnego gospodarstwa rolniczego w gospodarstwie domowym),
- w wielu działalnościach rolniczych istnieje zjawisko produkcji sprzę\
onej, czyli
jednoczesnego uzyskiwania dwóch lub więcej produktów w tym samym procesie
produkcyjnym (mleko krowie, \
ywiec wołowy i obornik, korzenie buraków i liście).
Klasyfikacja gospodarstw rolniczych
Przy porównywaniu gospodarstw rolniczych stosuje się ró\
ne kryteria, np. systemów
gospodarczych lub kierunków gospodarczych.
System gospodarczy określa główny dział gospodarstwa rolniczego. Mo\
na więc wyró\
nić
następujące systemy [5, s. 108]:
- roślinny (ponad 65% przewagi produkcji roślinnej),
- roślinno-zwierzęcy (produkcja globalna roślinna stanowi 60 65% całej produkcji),
- zwierzęco-roślinny (55 60% produkcji roślinnej),
- zwierzęcy (ponad 45% produkcji globalnej stanowi produkcja zwierzęca).
Kierunek gospodarczy określany jest przez obliczenie struktury produkcji końcowej lub
towarowej brutto. Wyró\
niamy więc następujące grupy gospodarstw [5, s. 108]:
- jednokierunkowe  z jednej gałęzi ponad 40% wartości produkcji końcowej, z pozostałych
po mniej ni\
30%, są to gospodarstwa o wyraz
nie określonym kierunku produkcji,
- dwukierunkowe  dwie gałęzie dają po więcej ni\
30% wartości produkcji końcowej,
ka\
da z pozostałych po mniej ni\
30%,
- gospodarstwa wielostronne z wyró\
niająca się gałęzią główną (gałąz
ta daje więcej ni\

30 40% wartości produkcji końcowej, pozostałe po mniej ni\
30%),
- gospodarstwa wielostronne  udział ka\
dej z gałęzi jest mniejszy ni\
30% w tym:
- gospodarstwa wielostronne roślinne, wszystkie gałęzie produkcji roślinnej dają
ponad 50%wartości produkcji końcowej,
- gospodarstwa wielostronne zwierzęce,
- gospodarstwa trójkierunkowe, w których trzy gałęzie dają po więcej ni\
30% wartości
produkcji końcowej.
Specjalizacja jest to wyraz
ne ukierunkowanie gospodarstwa na jedną gałąz
lub działalność
mo\
e być wyodrębniona na podstawie kryteriów: ekonomicznego (udział w wartości
produkcji) lub przyrodniczo-technicznego (rozmiary i wielkość produkcji, wyra\
ona w t, ha).
Uproszczenie mo\
e dotyczyć organizacji gospodarstwa, np. zmniejszenie liczby działalności
oraz organizacji produkcji.
Organizacja produkcji roślinnej
Produkcja roślinna jest podstawowym, surowcowym działem produkcji rolniczej. Jej
specyficznymi czynnikami wytwórczymi są ziemia i organizmy roślinne zdolne do
fotosyntezy, czyli przekształcania związków nieorganicznych w organiczne.
Cechy produkcji roślinnej:
- zró\
nicowanie roślin pod względem wymagań glebowych, klimatycznych,
zapotrzebowania na kapitał i pracę,
- sezonowość produkcji,
- nie mo\
e być prowadzona w monokulturze, musi występować zmienność roślin,
- zró\
nicowane cechy produktów  trwałość, odporność na transport,
- mechanizacja prac łatwiejsza ni\
w zwierzęcej,
- nieregularność dopływu gotówki z tytułu sprzeda\
y.
Pojęcia związane z produkcją roślinną:
- \
yzność gleby  potencjalna zdolność do zaspokajania potrzeb roślin,
- następstwo roślin  kolejność roślin uprawianych po sobie na tym samym polu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
- zmianowanie  racjonalne następstwo roślin, z uwzględnieniem wymagań co do
stanowiska oraz jakości stanowiska, jakie pozostawiają po sobie,
- płodozmian  zmianowanie dostosowane do warunków i potrzeb konkretnego gospodarstwa.
Rozmiary produkcji roślinnej mo\
na określać na podstawie poziomu plonów oraz wielkości
zbiorów.
Plon  masa produktów uzyskanych lub przeznaczonych do zebrania z 1 ha uprawy rośliny.
Zbiór  masa zebrana lub planowana do zebrania z całej powierzchni uprawy danej rośliny
w gospodarstwie lub innej jednostce terytorialnej czy administracyjnej.
Organizacja produkcji zwierzęcej
Produkcja zwierzęca jest działem gospodarstwa rolniczego, mającym na celu
wytwarzanie produktów zwierzęcych. Cechy produkcji zwierzęcej:
- uszlachetnia produkty roślinne,
- umo\
liwia wykorzystanie posiadanych zasobów ziemi, siły roboczej, środków trwałych,
- dostarcza nawozów organicznych niezbędnych do utrzymywania \
yzności gleby,
- umo\
liwia wykorzystanie pasz bezwzględnych, czyli takich, które mogą być
wykorzystane wyłącznie w produkcji zwierzęcej,
- jest bardziej stabilna, wahania w produkcji zwierzęcej są mniejsze ni\
w produkcji
roślinnej, mniejsze więc jest ryzyko gospodarowania,
- zapewnia częstszy i bardziej regularny dopływ gotówki do gospodarstwa,
- dostarcza wielu artykułów do gospodarstwa domowego (mleko, mięso, wełna).
Pojęcia związane z produkcją zwierzęcą
Pogłowie zwierząt to liczba sztuk poszczególnych gatunków oraz liczebność grup w obrębie
gatunków.
Du\
e jednostki przeliczeniowe DJP są to sztuki przeliczeniowe, w których za jednostkę
przyjęto zwierzę o masie około 500 kg. Podstawą do określenia DJP jest przeciętna masa
dorosłej krowy. Dla innych grup i gatunków zwierząt opracowano współczynniki
przeliczeniowe (tabela 5).
Sztuki obornikowe SO są to jednostki inwentarza \
ywego, dające około 10 ton
przefermentowanego obornika (pod odliczeniu 25% strat) lub 20 ton gnojowicy rocznie.
Podstawą jest równie\
krowa mleczna.
Sztuki \
ywieniowe Sś są to sztuki wymagające rocznie około 3500 jednostek owsianych
(podstawa krowa o masie 500 kg i wydajności mleka rocznie 3000 l).
Jednostka owsiana to jednostka przeliczeniowa stosowana w przygotowaniu dawek
\
ywieniowych, której podstawą jest wartość pokarmowa 1 kg owsa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Tabela 5. Współczynniki przeliczeniowe sztuk zwierząt gospodarskich na jednostki przeliczeniowe [9, s. 172]
1 sztuka fizyczna średniego stanu rocznego
Liczba dni
Przeciętna
stanowi
Grupa zwierząt \
ywienia
masa ciała
w roku SO Sś SD/DJP
Konie robocze 600 365 0,70 1,10 1,20
y
rebaki 2 3 lata 400 365 0,60 0,81 0,80
y
rebaki 1 2 lata 300 365 0,45 0,71 0,60
Krowy dojne (2700 l
mleka rocznie, 3,5% 500 365 1,00 1,00 1,00
tłuszczu)
dodatek za ka\
de
 
1000l mleka 365 0,10 0,15
dodatek za 50kg
masy ciała 50 365 0,13 0,03 0,10
Jałówki cielne 450 275 1,00 0,83 0,90
Jałówki 0,5 1,5 r. 250 365 0,60 0,50 0,60
Jałówki do 0,5 r. 110 183 0,20 0,34 0,20
Buhajki 0,5 1,5 r. 380 365 0,65 0,66 0,75
Buhajki do 0,5 r. 120 183 0,20 0,38 0.24
Bukaty 0,5 1,5 r. 330 365 0,60 0,56 0,60
Cielęta do 2 tyg. 40 14 0,03 0,18 0,08
Knury 300 365 0,25 0,43 0,40
Maciory łącznie
180 365 0,25 0,51 0,36
z prosiętami
Warchlaki 2 4 mies. 25 60 0,12 0,18 0,05
Tuczniki 5 8 mies.
65 120 0,18 0,30 0,12
(do 90 kg)
Tuczniki do 120 kg 80 150 0,29 0,43 0,17
Tryki 80 365 0,12 0,18 0,16
Maciorki (owce) 60 365 0,10 0,16 0,12
Obsada inwentarza \
ywego to pogłowie zwierząt w sztukach du\
ych w przeliczeniu na
jednostkę powierzchni, zwykle na 100 ha UR. W zale\
ności od wielkości mo\
emy wyró\
nić
poziom:
- niski  do 60,
- średni  60 80,
- wysoki  80 100,
- bardzo wysoki  powy\
ej 100 DJP/100 ha.
Mierniki efektywności produkcji rolniczej
Produkcja roślinna:
- plon z hektara fizycznego (dt/ha),
- plon przeliczeniowy, wyra\
ający plony zbó\
, ziemniaków i buraków cukrowych
(niekiedy tak\
e rzepaku i roślin strączkowych). Oblicza się go ze wzoru [5, s. 125]:
Zbc Zziem
Zzb + +
12 7
Pp =
Pzb + Pbc + Pziem
gdzie:
- Z  zbiory w dt lub w t
- P  powierzchnia zbiorów w ha,
- zb  zbo\
a,
- ziem  ziemniaki,
- bc  buraki cukrowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
- jednostka zbo\
owa  jednostka umowna, która odpowiada zawartości białka i skrobi
w 100 kg zbó\
.
Przykładowe współczynniki do przeliczania produktów rolniczych (100 kg) na jednostki
zbo\
owe (wg Instytutu Ekonomiki Rolnej) zawiera tabela 6.
Tabela 6. Współczynniki do przeliczania produktów rolniczych (100 kg) na jednostki zbo\
owe [9, s. 194]
Zbo\
owe:
ziarno:
zbo\
a, mieszanki zbó\
, kukurydza, gryka 1,00
słoma 0,13
Strączkowe:
nasiona:
groch, fasola, wyka, łubin 1,20
soja, 1,50
Oleiste:
nasiona:
rzepak, słonecznik, ró\
ne nasiona oleiste, 2,00
mak, len, 2,50
gorczyca, 1,50
konopie, 1,40
Okopowe:
bulwy, korzenie:
ziemniaki, buraki cukrowe, 0,25
buraki pastewne, 0,10
marchew 0,15
nasiona:
buraków cukrowych, pastewnych, szpinaku, 3,00
marchwi i cykorii, 10,00
Warzywa i owoce:
kapusta biała, czerwona, włoska, rzodkiew, rzodkiewka, rzepa, buraki ćwikłowe, 0,15
selery, korniszony, sałata, cykoria, brukselka, kalafiory, cebula, ogórki, 0,25
fasola konserwowa, szparagi, 0,30
kalarepa, 0,20
agrest 0,50
maliny 0,75
śywiec (100 kg masy ciała)
konie, 7,00
bydło, owce, drób \
ywy, ryby, 6,00
trzoda chlewna 5,50
Produkty zwierzęce:
mleko pełne (100 l  3,3%), 0,90
jaja (100 szt.) 0,25
obornik, 0,10
Produkcja zwierzęca:
- wskaz
nik wycieleń  liczba \
ywych urodzeń w stosunku do stada krów (w %),
- wskaz
nik odchowu  procentowy stosunek liczby zwierząt odchowanych do określonego
wieku do liczby sztuk stada podstawowego,
- wydajność mleczna  roczna produkcja mleka od jednej krowy,
- przyrosty dzienne zwierząt młodych i rzez
nych,
- wydajność wełny od owcy w ciągu roku,
- liczba miotów od 1 maciory rocznie oraz liczba urodzonych i odchowanych prosiąt
w miocie i od maciory rocznie,
- liczba jagniąt uzyskanych przeciętnie od 100 owiec matek ciągu roku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Techniki wytwórcze w ujęciu makroekonomicznym:
- pracochłonne  wymagają du\
ych nakładów pracy (w krajach lub regionach nisko
zaawansowanych),
- ziemiochłonne  wymagające du\
ych obszarów ziemi (wypas zwierząt w warunkach
ekstensywnych),
- kapitałochłonne  wymagają du\
ych inwestycji w środki trwałe i obrotowe, przy
relatywnie niskich nakładach pracy.
Techniki wytwórcze w ujęciu mikroekonomicznym:
- ręczne  gdy prawie wszystkie prace są wykonywane ręcznie,
- wykorzystujące zwierzęcą siłę roboczą wołów, osłów, koni,
- wykorzystujące mechaniczną siłę pociągową.
Wpływ obszaru gospodarstwa na wybór techniki wytwarzania produktów rolnych
- gospodarstwa wielkoobszarowe, z najemną siłą roboczą  dą\
enie do mechanizacji prac,
do zastępowania pracy ludzi pracą maszyn,
- gospodarstwa rodzinne  im mniejsze gospodarstwo, tym większe zasoby siły roboczej
na jednostkę ha, nie opłaca się zatem kupować maszyn i urządzeń do gospodarstwa,
poniewa\
istnieje niewykorzystana siła robocza. Przy zwiększeniu prac korzysta się
z najemnej siły roboczej.
Metody produkcji rolniczej
Rolnictwo konwencjonalne to takie metody gospodarowania, w których zu\
ywane są du\
e
ilości nawozów mineralnych i chemicznych środków ochrony roślin, a tak\
e stosowane są
środki techniczne. Maleje rola nawozów organicznych na rzecz nawozów mineralnych.
Powoduje to spadek \
yzności gleby, pogorszenie jakości \
ywności, wzrost zanieczyszczenia
wód, zmniejszenie odporności roślin, wzrost energo- i materiałochłonności produkcji.
Rolnictwo alternatywne inaczej ekologiczne, biologiczne, niskonakładowe, cechuje
harmonia ze środowiskiem, zamknięty obieg substancji gospodarstwie, wykorzystanie
obornika, kompostu, nawozów zielonych oraz stosowanie roślin strączkowych
i motylkowych. Cechą charakterystyczną jest stosowanie mechanicznych, profilaktycznych
i biotechnicznych metod zwalczania agrofagów, ograniczenie liczby zabiegów uprawowych
oraz dostosowanie rozmiarów produkcji zwierzęcej do mo\
liwości własnej bazy paszowej
i dbałość o atrakcyjny i zró\
nicowany krajobraz.
Rolnictwo integrowane, zwane równie\
zrównowa\
onym, jest systemem pośrednim między
rolnictwem przemysłowym i ekologicznym. Celem jest zapewnienie równowagi
ekonomicznej gospodarstwa przy zachowaniu równowagi w środowisku naturalnym oraz
wysokiej jakości i bezpieczeństwa uzyskanych produktów. Integrowana produkcja rolnicza
obejmuje działy: produkcję sadownicza, warzywniczą i rolniczą. Warunkiem wydania
producentowi certyfikatu jest ukończenie szkolenia z zakresu integrowanej produkcji.
Rolnictwo ekologiczne to system gospodarowania o zrównowa\
onej produkcji roślinnej
i zwierzęcej w obrębie gospodarstwa, oparty na środkach pochodzenia biologicznego
i mineralnego, nieprzetworzonych technologicznie. Podstawową zasadą jest odrzucenie
w procesie produkcji \
ywności środków chemii rolnej, weterynaryjnej, spo\
ywczej.
Rolnictwo precyzyjne polega na takim stosowaniu środków, aby u\
yć je w minimalnej,
wystarczającej ilości i tylko tam, gdzie są potrzebne. Dotyczy to zarówno dawkowania
nawozów, jak i środków ochrony roślin.
Organizacja pracy to zespół metod i sposobów łączenia całokształtu sił i uzdolnień
ludzi z przedmiotami i środkami pracy. Składa się na nią: organizacja pracy poszczególnych
ludzi, organizacja wykonania poszczególnych robót, organizacja zespołów ludzkich
(organizacja siły roboczej).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
 Organizacja pracy mo\
e być naturalna:
- oparta na doświadczeniach, tradycji, obserwacji, intuicji,
- naukowa  zespół metod logicznych i technicznych umo\
liwiających w danych
warunkach osiągnięcie najlepszych efektów pracy przy najni\
szych nakładach czasu,
środków i wysiłku.
Aby właściwie zorganizować pracę nale\
y:
- sformułować jasno i ściśle cel, jaki ma być osiągnięty w wyniku danej pracy (cel),
- zbadać warunki i środki umo\
liwiające osiągnięcie danego celu (analiza),
- stworzyć niezbędne warunki i przygotować środki do osiągnięcia wytyczonego celu
(plan),
- działać zgodnie z poprzednio przyjętym planem (wykonanie),
- sprawdzić wyniki i wyciągnąć odpowiednie wnioski (kontrola).
Tak więc zasady właściwej organizacji pracy są następujące:
- jasno określony cel,
- zdrowy rozsądek,
- kompetentna rada,
- dyscyplina,
- sprawiedliwe i uczciwe postępowanie,
- niezawodne, natychmiastowe, dokładne i nieustanne sprawozdania,
- porządek przebiegu działania,
- wzorce i normy,
- warunki przystosowania,
- instrukcja dla pracy normalnej,
- nagroda za wydajność.
Normowanie pracy
Normowanie pracy to działanie mające na celu ustalenie norm i normatywów zu\
ycia
robocizny i nakładów siły pociągowej na wykonanie określonych prac lub uzyskanie
określonej produkcji w danych warunkach i przy normalnym wysiłku pracowników.
Normy czasu określają ilość czasu potrzebną do wykonania jednostki pracy lub produkcji,
podawane są w minutach, godzinach (na wykonanie orki pługiem 2-skibowym i ciągnikiem
Ursus C-330 na powierzchni 1 ha potrzeba 4 godziny).
Normy ilościowe określają ilość produkcji lub pracy do wykonania w jednostce czasu
(w ciągu 1 godziny pracy ciągnikiem Ursus C-330 z broną talerzową o szerokości 2 m
powinno się wykonać zabieg na powierzchni 1 ha).
Normatyw  nakład pracy niezbędny do wykonania zadania produkcyjnego w określonych
warunkach technicznych i organizacyjnych (tabela 7).
Tabela 7. Orientacyjne normatywy pracochłonności w produkcji zwierzęcej dla prac bezpośrednich w okresie
prac polowych (26 III  25 X) wg WOPR Sielinko w rbg na 1szt. [9, s.189, 190]
Stopień mechanizacji
Liczba sztuk
Gatunek zwierząt
Częściowa Pełna
w stadzie
Praca ręczna
mechanizacja mechanizacja
Krowy + jałowizna na 5 140 105 70
reprodukcję 10 123 93 61
15 117 88 58
20 111 80 55
Bukaty 5 23 18 12
10 20 15 10
20 19 14 9
35 18 13 9
50 16 12 8
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Maciory + prosięta 5 82 61 41
10 70 53 35
15 58 44 39
20 53 39 26
Maciory + warchlaki 5 123 92 61
10 105 79 52
15 91 68 46
20 82 61 41
Maciory + tuczniki 5 163 123 82
10 142 107 71
15 132 99 66
20 123 92 61
Tuczniki 10 12 9 6
30 11 8 5
50 9 7 5
100 8 6 4
200 6 4 2
Owce matki + przychówek 30 9 8 6
60 7 6 5
100 6 5 4
Bezpieczeństwo i higiena pracy
Największymi zagro\
eniami przy pracy rolnictwie są:
- maszyny, urządzenia, narzędzia,
- energia elektryczna, wyładowania elektryczne,
- zbiorniki ciśnieniowe,
- mikroklimat zimny i gorący,
- hałas,
- drgania mechaniczne,
- pyły mechaniczne i roślinne,
- związki chemiczne organiczne i nieorganiczne,
- promieniowanie,
- choroby odzwierzęce,
- agresywne zachowanie zwierząt,
- czynniki klimatyczne (wichury, grad).
W związku z tym, i\
zagro\
enie wypadkami w rolnictwie jest szczególnie wysokie, wa\
ne
jest przestrzeganie zaleceń dotyczących stosowania osłon wirujących części, zakładania ubrań
ochronnych przy pracy z preparatami chemicznymi, właściwa obsługa urządzeń
elektrycznych, ostro\
ność w obsłudze zwierząt.
Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej
Rolnictwo ostatnich lat charakteryzowało się dą\
eniem do maksymalnego zwiększania
produkcji \
ywności i aby ten cel osiągnąć, powiększało zu\
ycie środków produkcji, głównie
nawozów i środków ochrony roślin, nie bacząc na degradację środowiska, jaką taka
gospodarka stwarza. Problem ochrony środowiska stał się w świecie i w Polsce tak powa\
ny,
\
e doprowadził do zmiany celu prowadzonej dotąd gospodarki rolnej. Tym nowym celem
stało się dą\
enie do:
- osiągania ekonomicznej efektywności gospodarowania (nie plony za wszelką cenę, ale
plony ekonomicznie uzasadnione),
- uzyskiwanie produkcji zdrowej i wysokiej jakości (opartej o racjonalną uprawę,
nawo\
enie i ochronę chemiczną),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
- objęcie ochroną rolniczej przestrzeni produkcyjnej (bo gospodarstwo jest jednostką
ekologiczną i niewłaściwe w nim gospodarowanie odbija się ujemnie na krajobrazie
rolnym w którym egzystujemy).
Wybór wy\
ej wymienionych celów znalazł odbicie z niemal równolegle opracowanej
(przez kraje Unii Europejskiej w 1991 r.) Dyrektywie azotanowej, traktującej o ochronie wód
powierzchniowych i podziemnych przed zanieczyszczaniem ich związkami azotu i fosforu,
pochodzącymi z rolnictwa. Dyrektywa ta, łącznie z Kodeksem Dobrych Praktyk Rolniczych
(opracowanym w 1991 r.) są podstawowymi instrumentami Unii Europejskiej w dziedzinie
ochrony środowiska i stanowią integralną całość Konwencji Helsińskiej, która za
podstawowy cel przyjęła ochronę wód Bałtyku przed zanieczyszczaniem pochodzącym
z rolnictwa.
Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej składa się z dwóch części.
I. Część ogólna traktuje o:
- ekologii i społeczno-ekologicznych uwarunkowaniach polskiego rolnictwa;
zanieczyszczaniu wód związkami azotu i fosforu spowodowane działalnością
rolniczą.
II. Część szczegółowa  jest zbiorem zasad przeznaczonych dla gospodarstwa rolnego,
których przestrzeganie ograniczy mo\
liwości zanieczyszczenia wód i zapewni ochronę
gleby (łączy elementy gospodarcze z elementami ochrony środowiska).
Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej (dalej określony jako KDPR) nie jest jednolitym
modelem organizacji produkcji pasującym do ka\
dego gospodarstwa, jest tylko zbiorem
zasad, które w organizacji produkcji nale\
y stosować, w zale\
ności od warunków danego,
konkretnego gospodarstwa. Korzystanie z zasad kodeksu zmusza rolników do stałego
aktualizowania wiedzy, dzięki której uczą się łączenia celów ekonomicznych
z ekologicznymi. Gospodarowanie zgodne z KDPR zapewnia:
- ograniczenie zanieczyszczeń pochodzących z działalności rolniczej,
- strukturę u\
ytkowania ziemi dostosowaną do danego gospodarstwa,
- zrównowa\
enie bilansu składników pokarmowych i substancji organicznych,
- ochronę gleb przed erozją,
- integrowaną ochronę roślin,
- ró\
norodność krajobrazową,
- systemy produkcji przyjazne dla środowiska.
Rolnicy powinni samodzielnie tworzyć ekonomikę efektywnego gospodarowania w swoim
gospodarstwie i poszerzać swoją wiedzę i umiejętności.
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega specyfika procesów produkcji w rolnictwie?
2. Czym ró\
ni się operacja od zabiegu i czynności?
3. Jakie są systemy gospodarcze?
4. Co to jest gospodarstwo jednokierunkowe?
5. Czym charakteryzuje się produkcja roślinna?
6. Co oznaczają skróty DJP, SO, Sś?
7. Jakie są zasady właściwej organizacji pracy?
8. Na czym polega rolnictwo ekologiczne?
9. Co to jest rolnictwo precyzyjne?
10. Jakie są z
ródła zagro\
enia wypadkowego w rolnictwie?
11. Jaki jest cel stosowania zasad Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oblicz wielkość produkcji poszczególnych produktów przykładowego gospodarstwa
rolnego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać przeciętne plony roślin w Polsce,
2) obliczyć wielkość produkcji w przykładowym gospodarstwie,
3) przeanalizować otrzymane wyniki.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- opis gospodarstwa rolnego,
- plany sytuacyjne gospodarstw,
- roczniki inne wydawnictwa statystyczne,
- tabele zwierające dane o plonach roślin w Polsce,
- kalkulator,
- arkusz do ćwiczenia,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Opracuj schemat cyklu produkcyjnego wybranego produktu \
ywnościowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyszukać informacje na temat produkcji wybranego artykułu \
ywnościowego,
2) zaplanować proces produkcji z podziałem na poszczególne etapy produkcji,
3) wyodrębnić operacje, zabiegi, czynności,
4) przedstawić proces w postaci schematu, zaznaczając wzajemne zale\
ności i powiązania.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- przykładowe schematy technologiczne,
- arkusze papieru formatu A4, flamastry,
- arkusz do ćwiczenia,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Przelicz sztuki zwierząt gospodarskich na DJP, Sś i SO.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w tabelach określone grupy zwierząt,
2) przeliczyć sztuki fizyczne na przeliczeniowe,
3) przeanalizować otrzymane wyniki,
4) uzasadnić przydatność jednostek przeliczeniowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- opis gospodarstwa,
- tabele do przeliczania sztuk fizycznych na jednostki przeliczeniowe,
- kalkulatory,
- arkusze papieru formatu A4,
- arkusz do ćwiczenia,
- poradnik dla ucznia.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić specyfikę procesów produkcyjnych w rolnictwie?
1
1

2) rozró\
nić pojęcia operacja, zabieg, czynność?
1
1

3) przeliczyć sztuki fizyczne na przeliczeniowe?
1
1

4) określić wpływ obszaru gospodarstwa na wybór techniki
gospodarowania?
1
1

5) określić specyfikę produkcji roślinnej?
1
1

6) określić specyfikę i rolę produkcji zwierzęcej?
1
1

7) obliczyć plon przeliczeniowy?
1
1

8) porównać techniki praco-, ziemio- i kapitałochłonne?
1
1

9) scharakteryzować rolnictwo alternatywne i ekologiczne?
1
1

10) wyjaśnić pojęcie: organizacja pracy?
1
1

11) określić zasady właściwej organizacji pracy?
1
1

12) porównać normy czasu i ilościowe?
1
1

13) określić najczęstsze przyczyny wypadków w rolnictwie?
1
1

14) zorganizować proces pracy i produkcji w gospodarstwie rolnym
zgodnie z zasadami Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć UCZNIA
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak x. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Niektóre zadania wymagają prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed
wskazaniem poprawnego wyniku. Wskazanie samej odpowiedzi, nawet poprawnej, bez
uzasadnienia nie będzie uznane.
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
9. Na rozwiązanie testu masz 45 min.
Powodzenia!
Materiały dla ucznia:
- instrukcja,
-
-
-
- zestaw zadań testowych,
-
-
-
- karta odpowiedzi.
-
-
-
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. W skład agrobiznesu wchodzi sektor
a) rolnictwa właściwego, przetwórczo-dystrybucyjny, organizacyjno-zarządczy.
b) rolnictwa właściwego, zaopatrujący w środki do produkcji rolnej,
przetwórczo-dystrybucyjny.
c) rolnictwa właściwego, zaopatrujący w środki do produkcji rolnej,
organizacyjno-zarządczy.
d) przetwórczo-dystrybucyjny, organizacyjno-zarządczy, zaopatrujący w środki
do produkcji rolnej.
2. Do sektora przetwórczo-dystrybucyjnego zalicza się między innymi
a) banki i giełdy rolne.
b) masarnie i punkty skupu.
c) piekarnie i stawy hodowlane.
d) gospodarstwa rolne i ogrodnicze.
3. Przykładem integracji pionowej są
a) umowy między młynem a piekarnią na dostawę mąki.
b) wspólna sprzeda\
trzody chlewnej przez grupę rolników.
c) umowy między sadownikami o wspólne u\
ytkowanie maszyn.
d) wspólny zakup nawozów przez rolników uprawiających pszenicę.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
4. W nowoczesnych gospodarkach udział pozarolniczych działów agrobiznesu
a) systematycznie się zmniejsza.
b) systematycznie się zwiększa.
c) nie zmienia się.
d) trudno ocenić.
5. Jeśli ilość hektarów fizycznych wynosi 15 ha, a hektarów przeliczeniowych 16,5, to
wskaz
nik bonitacji gleb wynosi
a) 0,91.
b) 0,11.
c) 9,1.
d) 1,1.
6. Do środków trwałych w gospodarstwie zalicza się
a) zapasy.
b) gotówkę w banku.
c) stado obrotowe.
d) sady.
7. Do środków obrotowych w gospodarstwie zalicza się
a) inwentarz \
ywy.
b) ciągniki.
c) kosiarki rotacyjne.
d) konie pociągowe.
8. Wartość początkowa obory wynosi 450 000 zł. Przewiduje się, \
e będzie eksploatowana
przez 80 lat. Roczna rata amortyzacyjna wynosi odpowiednio
a) 4525 zł.
b) 3600 zł.
c) 8550 zł.
d) 5625 zł
9. Techniczna wydajność pracy to
a) zbiór 1 ha zbo\
a kombajnem w ciągu godziny.
b) wartość produkcji na godzinę pracy.
c) wartość produkcji czystej na jedną osobę zatrudnioną w gospodarstwie.
d) zbiór zbo\
a kombajnem w czasie \
niw.
10. Podorywka, orka, bronowanie, kultywatorowanie to
a) operacje.
b) zabiegi.
c) czynności.
d) ruchy robocze.
11. Operacją jest
a) mieszanie paszy.
b) bronowanie.
c) sianokosy.
d) wciśnięcie sprzęgła.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
12. Zbieranie, przetwarzanie informacji o rynkach rolnych, sytuacji ekonomicznej
w rolnictwie i jego otoczeniu to funkcja ośrodków doradztwa rolniczego
a) doradcza.
b) wdro\
eniowa.
c) informacyjna.
d) oświatowa.
13. Zastąpienie jednego czynnika drugim, niepowodujące pogorszenie efektu końcowego
określa się jako
a) komplementarność czynników produkcji.
b) sprzę\
enie czynników produkcji.
c) wzajemne uzupełnianie czynników produkcji.
d) substytucyjność czynników produkcji.
14. Sztuka wymagająca rocznie około 3500 jednostek owsianych to
a) S.D.
b) S.ś.
c) S.O.
d) J.O.
15. Obsada inwentarza dla gospodarstwa posiadającego 25 ha UR i utrzymującego 14 SD
bydła, 3 SD trzody i 2,5 SD owiec wynosi
a) 19,5.
b) 25.
c) 78.
d) 56.
16. Do gałęzi okopowych zalicza się działalności
a) jęczmień.
b) koniczyna.
c) łubin.
d) buraki.
17. Rolnik posiada 10 ha klasy II, 5 ha klasy I gruntów ornych i 5 ha TUZ w klasie III. Jego
gospodarstwo znajduje się w III okręgu podatkowym.
Klasy Okręgi podatkowe
bonitacyjne
Grunty orne Trwałe u\
ytki zielone
gleb
I II III IV I II III IV
I 1,95 1,80 1,65 1,45 1,75 1,60 1,45 1,35
II 1,80 1,65 1,50 1,35 1,45 1,35 1,25 1,10
IIIa 1,65 1,50 1,40 1,25
III 1,25 1,15 1,05 0,95
IIIb 1,35 1,25 1,15 1,00
IVa 1,10 1,00 0,90 0,80
IV 0,75 0,70 0,60 0,55
IVb 0,80 0,75 0,65 0,60
V 0,35 0,30 0,25 0,20 0,20 0,20 0,15 0,15
VI 0,20 0,15 0,10 0,05 0,15 0,15 0,10 0,05
y
ródło: [5, s. 91]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
Średnia cena skupu \
yta za okres pierwszych trzech kwartałów 2006 r. wyniosła 35,52 zł za
1 dt. Podatek rolny na 2007 rok wynosi
a) 1012,32 zł.
b) 2530,80 zł.
c) 1776 zł.
d) 1332 zł.
18. Najwa\
niejszym aktem prawnym w Polsce jest
a) Prawo wspólnotowe.
b) Konstytucja RP.
c) Traktat Nicejski.
d) Rozporządzenie Rady Ministrów
19. Kształtowanie ustroju rolnego państwa jest głównym zadaniem
a) ARR.
b) AWRSP.
c) ARiMR.
d) ANR.
20. Jeśli podatek VAT nale\
ny wynosi 2500 zł, a podatek VAT naliczony 2250 zł, to do
urzędu skarbowego nale\
y odprowadzić kwotę w wysokości
a) 250 zł.
b) 2250 zł.
c) 250 zł.
d) 0 zł, powstała nadpłata.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ...............................................................................
Organizowanie działalności przedsiębiorstwa
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr zadania Odpowiedzi Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
6. LITERATURA
1. Agrobiznes. Wybrane zagadnienia prawne. WSiP, Warszawa 1999
2. Duczkowska-Piasecka M. (red): Marketing w agrobiznesie. Format-AB, Warszawa 1996
3. Grontkowska A.: Organizacja gospodarstw rolniczych. Cz. 1. WSiP, Warszawa 1997
4. Grontkowska A.: Podstawy ekonomiki agrobiznesu. Cz. 2. WSiP, Warszawa 2000
5. Grontkowska A., Klepacki B.: Ekonomika i zarządzanie przedsiębiorstwem w agrobiznesie.
Format AB, Warszawa 2006
6. Klepacki B. (red.): Przedsiębiorstwo w gospodarce rynkowej. Format AB, Warszawa 1999
7. Klepacki B.: Ekonomika i organizacja rolnictwa. WSiP, Warszawa 1998
8. Komosa A.: Szkolny słownik ekonomiczny. Ekonomik, Warszawa 2002
9. Kowalak Z.: Ekonomika i organizacja rolnictwa. Część 1. eMPi2, Poznań 1997
10. Ko\
uch A., Mirończuk A.: Podstawy ekonomiki agrobiznesu. Cz. 1. WSiP, Warszawa 2000
11. Ko\
uch A.: Ekonomika i organizacja obrotu rolnego. WSiP, Warszawa 1998
12. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej GUS, 2003, 2006,
13. Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007 2013 (z elementami
prognozy do roku 2020). MRiRW, Warszawa 2005, www.minrol.gov.pl
14. www.anr.gov.pl
15. www.arimr.gov.pl
16. www.arr.gov.pl
17. www.krus.gov.pl
18. www.mos.gov.pl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52