1299076104

184 Społeczny wymiar obrzędowości pogrzebowej

względem siebie równorzędne, przenikające się nawzajem, ale ze względu na różną jakość przeżywania śmierci przez poszczególne osoby — w różnym stopniu intensyfikowane. Taka, a nie inna potrzeba przeżycia śmierci ma wpływ na stopień uświadomienia sobie odpowiednich funkcji pogrzebu, toteż funkcje ukryte mogą stać się jawnymi i odwrotnie.

Do zachowań związanych bezpośrednio z pogrzebem należą czynności porządkujące rzeczy po zmarłym. Ma to takie same funkcje, co pochówek. W ten sposób uniemożliwia się zmarłemu powrót do miejsca, w którym żył i gromadzi! wszelkie dobra będące jego wyłączną własnością. Szczególnie skrupulatnie usuwa się przedmioty związane z jego chorobą i śmiercią. Spalenie rzeczy zamyka zmarłemu drogę powrotu „po coś”, natomiast rozdanie tych przedmiotów ma na celu zdezorientowanie zmarłego — miejsce powrotu staje się niejasne. Innym wytłumaczeniem na pozbywanie się przedmiotów zmarłego, najczęściej wskazywanym przez respondentów z różnych rodów, jest niechęć przed przechowywaniem rzeczy związanych z niemiłymi i bolesnymi wspomnieniami oraz bliżej nieokreślony strach przed tym wszystkim, co ma związek ze śmiercią.

U Jaglanów i Lesiaków oraz u spokrewnionych z nimi Berników:

...niektóre rzeczy są rozbierane przez członków rodziny — jeżeli chcą, a te których nie

chcą, to są oddawane gdzieś dla biednych ludzi lub palone, jeżeli się nie nadają... (Jag. 3)

Jeżeli zmarły ciężko chorował bądź ta choroba była w jakiś sposób nieprzyjemna (wysięki, opuchlizna, niekontrolowane wydalanie), pali się wszystkie rzeczy zmarłego. U Warmijaków pali się również te rzeczy, które nie nadają się do dalszego użytku na skutek ich zniszczenia (War. 1). Według Ficowskiego ogień ten miał ogrzewać duszę w jej wędrówce przez zimne obszary zaświatów⁵².

W tym co zmarła — wiadomo — trzeba spalić. (...) Tak trzeba, jak dziadek opowiadał. To

taka nieprzyjemna pamiątka... (Jag. 3)

U Pachowiaków rzeczy po zmarłym nie wyrzuca się od razu po śmierci (zgonie) ani nawet tuż po pogrzebie. Jest jednak regułą, że rzeczy po zmarłym należy się pozbyć, mimo że używanie ich nie jest zakazane. Syn może korzystać z rzeczy zmarłego ojca, a córka — po zmarłej matce (Pach. 2)⁵³.

Żałoba i obrzędowe pomana

Okres żałoby rozpoczyna się z chwilą uświadomienia sobie czyjejś śmierci. Na sposób jej przeżywania wpływają okoliczności zgonu, takie jak: dramatyzm sytuacji, czas zejścia, diagnoza oraz uwarunkowania psychiczne poszczególnych osób (rodzaj więzi łączącej ze zmarłym, antycypacja śmierci, cechy psychiczne osoby w żałobie — np. sposób radzenia sobie w trudnych sytuacjach stresowych). Nie bez znaczenia są oczywiście uwarunkowania społeczne, wszelkie wzory i normy za-

⁵²    J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach, op. cit., s. 311-312.

⁵³    Manusze pozbywają się wszelkich przedmiotów związanych ze śmiercią w 24 godziny po pogrzebie. Namiot i rzeczy osobiste zmarłego zostają spalone, biżuteria i wóz mieszkalny — sprzedane ga-dźom. A. Rao, op. cit., s. 158.