1299076068

Społeczny wymiar obrzędowości pogrzebowej 161

dziewcząt czy chłopców, szczególnie wtedy, gdy zmarły był wzorem osobowym. Zazwyczaj rolę zmarłego rodzica przejmują dziadkowie łub jego rodzeństwo¹. Dochodzi również do małżeństw powtórnych.

Niezwykle istotne dla danej społeczności jest zachowanie ciągłości tradycji. W przypadku śmierci członka grupy panujący dotąd porządek społeczny ulega re-konfiguracji, ale role społeczne zmarłej osoby zostają przejęte przez jej następcę. Może to w rezultacie sprowokować ciąg kolejnych awansów społecznych dotyczących innych członków grupy.

Równie ważna jest transmisja wartości tradycyjnych, jaka ma miejsce w czasie uroczystości pogrzebowych. Okazywanie szacunku temu, kto na to zasługuje lub zasługiwał, rozróżnianie sytuacji kalających i ochrona przed skalaniem — to przecież podstawowe zasady współżycia społecznego Romów, które młody człowiek powinien sobie przyswoić. Ważna jest zatem właściwa komunikacja, ponieważ to dzięki niej utrzymana zostaje równowaga w rodzinie (rodzie). Możliwe są dwa typy komunikacji wewnątrzrodzinnej, związanej z sytuacją śmierci członka grupy: wolność ekspresji w wyrażaniu komunikatów oraz komunikacja ograniczona przez tabu językowe i autocenzurę (coś wypada lub nie wypada powiedzieć, okazać zachowaniem itp.)².

Jakkolwiek oba rodzaje komunikacji określone są normami utrzymywania stosunków interpersonalnych, to jednak możliwa jest obecność ich obu w codziennym funkcjonowaniu rodziny, czy nawet szerszej społeczności. Jeżeli komunikowanie się przebiega na forum społeczności większej niż mała rodzina, co związane jest z kolei z systemem kontroli społecznej, większe znaczenie ma komunikacja ograniczona.

Obyczaje związane ze śmiercią są oparte na wierze w siły nadprzyrodzone, co jest przyczyną odczuwania strachu i praktykowania nawet takich zachowań, które często przez samych Romów są uznawane za przesądy. Wiara w siły nadprzyrodzone, które przez cały czas nas otaczają, jest powszechna we wszystkich ugrupowaniach romskich. Przed tymi siłami trzeba się bardzo dobrze bronić łub nawet walczyć z nimi za pomocą klątw i zaklęć. Śmierć dla Roma jest zjawiskiem ponad-naturalnym, w którym siły nadprzyrodzone są wyjątkowo aktywne. Rom obawia się nie tylko rozdzielenia z ukochaną osobą, ale jej ewentualnej zemsty zza grobu lub nawet tęsknoty odczuwanej przez zmarłego. Istnieją pewne oznaki zbliżania się śmierci, jest nim na przykład krzyk sowy, która jest uważana za ptaka zmarłych (mulikano ćiriklo)³. Manusze również wierzą, że sowa jest ptakiem związanym z mulo⁴. Oczywistym znakiem jest długotrwała, ciężka choroba i diagnoza lekarska. Kiedy staje się oczywiste, że ktoś z Romów staje na granicy życia, wysyła się informacje do wszystkich krewnych. Nie jest istotne, jak daleko oni w tym cza-

1

   Por. A. Ostrowska, Śmierć w doświadczeniu jednostki i społeczeństwa, Warszawa 1991, s. 201 i dalsze.

2

   Ibidem.

3

   J. Ficowski, op. cit., s. 220

4

   A. K'dO,SomeManuś ConceptionsandAttitudcs, w: Gypsies, Tinkers andOther Trave/lers, ed. F. Reh-fisch, Londyn-New York-San Francisco 1975, s. 162.