7349812266

ROZDZIAŁ TRZECI

„PESYMIZM”

Istota opozycji syntezy dziejów Polski M. Bobrzyńskiego wobec syntezy dziejów Polski J. Lelewela stanowi centrum kontrowersji kultury polskiej związanych z problemem tożsamości politycznej Polaka. Nic idzie tu o to, aby zestawiać - mniej lub bardziej szczegółowo - treść syntezy M. Bobrzyńskiego z treścią syntezy J. Lelewela. Zawartość erudycyjna tych syntez ma dla historiografii - w miarę rosnącego jej dorobku — wartość coraz mniejszą. Jest to oczywiste. Tu idzie o fundamenty syntezy dziejów Polski M. Bobrzyńskiego w kontekście syntezy J. Lelewela, rozpatrywanej w tym samym ujęciu.

J. Lelewel, a za nim reprezentanci kultury i historiografii późniejszej chcieli wyjaśnić istotę i mechanizm funkcjonowania państwa w Polsce, stanowiące określony archetyp kultury, kultury politycznej. W tym kontekście J. Lelewel wyjaśnia istotę oraz mechanizm funkcjonowania cywilizacji i państwa w Polsce w czasach nowożytnych. Jest to cywilizacja i państwo inne niż cywilizacja i państwo w Europie. Jednocześnie w takim właśnie kontekście J. Lelewel chce zrozumieć przyczyny upadku Polski. Takie samo zadanie stawia sobie - za J. Lelewelem - M. Bobrzyński.

Podstawę koncepcji J. Lelewela stanowi założenie, iż nie ma jednego, uniwersalnego prawa, wedle którego przebiegają dzieje narodów i państw. J. Lelewel ujmuje, zatem dzieje Polski na tle Europy, eksponuje jednak - obok cech wspólnych - odmienność, indywidualność Polski. Jego zdaniem zestawiając Polskę i kraje Europy wschodniej z krajami Europy zachodniej, należy uwzględnić oprócz „podobieństw” także „różnice”; „w podobieństwie różnice rozpoznać” '. Zbliża to do prawdy, gdyż „są [...] różnice i bez liku odcienia, wszędzie jednosta jni ludzie, a ich kroki i losy odmienne, są między zdarzeniami podobieństwa i różnice, są w ciągłym paśmie dziejów narodów, jak między pojedynczymi ludami, podobieństwa i różnice, są tedy pracom historycznym przyzwoite, jak pojedynczych osób, lak i narodów paralele. Lecz paralele te nie mogą na krótkiej przestawać chwili, muszą sie opierać na całym życiu narodu, nie wyszukują tożsamości, owszem, w pozornych i przypadkowych

i .1. Lelewel: Uwagi nad dziejami Polski i lada jej. W: Polska, dzieje i rzeczy jej. T. 3. Po /nań IN55. s. 435.