106 Synteza dziejów Polski..
państwa w Polsce; po drugie - usytuowana w kontekście takiego ujęcia „całości”, taka czy inna, koncepcja „swoistości” drogi Polski od czasów nowożytnych.
J. Lelewel uczy: „Tworząc nowe, należy do niego naginać i zastosowywać dawne narodowe i nowe z narodowego wywinąć. Słaba jest budowa nie oparta na wko-rzcnionych fundamentach. Nowa od razu wnarodowiona będzie trwalszą, z uczuciem zgodniejszą.” 42 Dzieje Polski, „dawne narodowe”, to realizacja „wolności”. Od czasów nowożytnych tylko państwo w Polsce, w przeciwieństwie do państw na Zachodzie i Wschodzie, daje „wolność”.
Synteza dziejów Polski J. Lelewela, zinterpretowana jako „pedagogia”, opiera się - z jednej strony - na tezie, że w przeszłości jest „zacny i pożyteczny dla odrodzenia się wzór” 4'\ że „patrząc na postęp ludzkości w Europie [...], odradzający się naród polski swoją pomyślność i swój byt zapewniony w republikanizmie tylko znaleźć może” 44 Z drugiej zaś strony - wobec tego, że „nieubłagane, niezbędne jest prawo przyrodzenia, że słabsza siła ulega mocniejszej”45, a „siła składa się z materii i ducha, jak człowiek z ciała i duszy”4 -jej podstawę stanowi uznanie, iż .jeżeli chcemy być zdrowi i zdziałać coś wielkiego na święcie, dusza nasza powinna panować nad ciałem, kierować nim”47. „Aby nawa pośpieszała, trzeba wiatru, burzy, trzeba, aby się ocean poruszył.” 48 Ma tu na myśli J. Lelewel podniesienie sprawy ludu, jego awans ekonomiczny, kulturalny i polityczny. Dlatego sformułował postulat: „[...] obiecujmy poprawę i poprawmy się wszyscy”4.
W takim kontekście J. Lelewel akceptuje stanowisko J. Rousseau, zawarte w Uwagach o rządzie polskim (1772), który „patrząc na synów Polski, co swym wysileniem i poświęceniem ostatnie pokolenie uświetnili i wspomnieniom potomności przekazali, radził im, aby nic wyrzekali się praw swych, które ich ukształcily” 50. J. Lelewel przyjmuje racje J. J. Rousseau, który akceptuje ustrój w Polsce, uznaje zalety jego instytucji „i nic przestaje wzywać Polaków, aby je sprostowali, naprawili i zachowali. Nic wznoście twierdz, mówi im; nic utrzymujcie stałego wojska, nic myślcie o przemyśle lub policji; zaklina ich na wszystko, aby tronu dziedzicznego nic tworzyli: ujmijcie królowi rozdawnictwo łask, powściągnij-
42 J. I- c I c w c I: Uprzednia myśl, czyli słowa do poszukiwań wstępne. W: Polska, dzieje i rzeczy jej. T. 3. Poznań 1855, s. W.
43 Idem: Przygody w jx>szukiwaniach i badaniu rzeczy narodowych polskich. W: idem: Dzieła. T. Materiały autobiograficzne. Warszawa N57, s. 130.
44 Ihidem.
45 I d e m: (Lud a przyszłość Polski). Z Głosu znad Niemna (1844). W: i dcm: Dzieła. T. 2 (2): Pisma metodologiczne. Warszawa 1^64, s. 881.
46 Ibidem.
47 Ibidem.
48 Ibidem, s. 884.
40 Ibidem, s. 888.
50 Idem: Uwagi nad dziejami Polski i ludu jej. W: i d e m: Polska, dzieje i rzeczy jej...f s. 467