1

Podstawy ideowe sztuki bizantyjskiej - sens ikony, symbolika architektury sakralnej.

Za datę narodzin sztuki bizantyjskiej przyjmuje się rok 395, czyli datę podziału imperium

rzymskiego na część łacińską i grecką oraz przeniesienie dworu cesarskiego do Konstantynopola.

Za

schyłek sztuki bizantyjskiej podaje się natomiast rok 1453, czyli zdobycie Konstantynopola przez

Turków. Głównym ośrodkiem rozwoju tej sztuki był właśnie Konstantynopol – centrum kultury i nauki
ówczesnego świata.

Sztukę Bizantyjską można podzielić na trzy główne okresy:

-

wczesnobizantyjski (od VI do połowy IX wieku)

-

środkowobizantyjski (okres panowania dynastii macedońskiej i Komnenów, kończy się obrabowaniem

Konstantynopola przez krzyżowców w 1204 r.)

-

Późnobizantyjski ( dynastia Paleologów, kończy się w roku 1453)

Sztuka bizantyjska wyrosła ze sztuki późnego cesarstwa rzymskiego i objęła swym zasięgiem

terytoria położone nad Morzem Śródziemnym. Przejęła zatem pewne formuły antyczne, ale jednocześnie
dodała do nich nowe elementy. Był to przede wszystkim aspekt religii chrześcijańskiej, która była wówczas
oficjalną religią państwową, oraz charakter sprawowanej przez cesarza władzy. W cesarstwie bizantyjskim
był on władcą absolutnym, reprezentował i państwo i wiarę. Dlatego sztuka bizantyjska łączy w sobie
funkcję religijną, dekoracyjną oraz gloryfikującą władzę. Te trzy funkcje były ze sobą związane do tego
stopnia, że sale tronowe służyły za wzór dla chrześcijańskich bazylik, obraz cesarza tronującego inspirował

wizerunek Chrystusa

w majestacie, a przedstawienia apostołów były de facto wizerunkami cesarskich

dworzan. Działo się tak, ponieważ Boga traktowano wówczas jako Króla wszechświata, zaś cesarz miał być
wyrazicielem boskiej woli na ziemi. Te dwie postacie splatały się więc ze sobą zarówno w warstwie idei jaki

i sztuki.

Religię tego czasu określić można jako mistyczną – to również widać w dziełach artystycznych.

Przedstawione postacie wyglądają jakby znajdowały się poza czasem i przemijaniem, wolni od cierpień

i trosk doczesny

ch, cieszący się szczęściem wiecznym.

W warstwie estetycznej, mieszają się w sztuce bizantyjskiej wschodnie zamiłowanie do bogactwa

dekoracji i koloru, z greckim poczuciem ładu i harmonii. Jest więc rozbudowana symbolika, bogactwo
drogocennych materiałów, wielobarwne i różnorodne formy, ale uporządkowane według ścisłych reguł.

Widać to doskonale w mozaikach zdobiących wnętrza kościołów. Przedstawiają one głównie dwór

cesarski. Najbardziej znana, w San Vitale w Rawennie, przedstawia cesarza Justyniana i j

ego żonę Teodorę

wraz z orszakiem, niosących do ołtarza dary ofiarne. Para cesarska ma wokół głów aureole co wyodrębnia
ją od innych, zwykłych śmiertelników. Pozy i fałdy szat są ułożone schematycznie, także twarze dworzan
są pozbawione rysu indywidualnego. Taki posiadają tylko cesarz i jego żona. Uwagę przyciągają oczy

przedstawionych postaci –

są bardzo duże, sprawiają wrażenie uduchowienia. Przy prostej kompozycji

zastosowano natomiast subtelność kolorystyczną – różnorodne i przemyślane zestawienia barw świadczą

o

wyjątkowych umiejętnościach twórcy.

2

SENS IKON

Słowo ikona pochodzi z greckiego „eikon”, które oznacza obraz, wyobrażenie. Jest więc ikona

obrazem sakralnym, przedstawiającym postaci świętych, sceny z ich życia, sceny biblijne jak również

liturgiczno -

symboliczne. Ikona nie miała być jednak tylko zwykłym obrazem religijnym. Malowanie ikon

było czynnością świętą. Ikony które malowali mnisi w klasztorach były odbierane jako coś niesamowitego,
wyjątkowego. Były jakby wcieleniem świętych, a rękę twórcy miał prowadzić sam Bóg. Ikona rodziła się

w

modlitwie, przed namalowaniem należało pościć, natomiast podczas malowania klęczeć. Ikony miały

za

zadanie pogłębiać życie duchowe, wprowadzać człowieka do modlitwy. Prace te były anonimowe, miały

pomóc mo

dlącemu się podążać we właściwym kierunku.

Ikona do dzisiaj pełni bardzo ważną rolę w kulcie kościołów Wschodnich. Jest pośrednikiem

pomiędzy ludźmi, a świętymi. Wierni modlą się do niej na klęczkach, przy zapalonych świecach, Ikony były

malowane n

a deskach z drzew świętych dla chrześcijaństwa – cedrowych lub cyprysowych. Początkowo

powstawały w technice enkaustycznej – z połączenia wosku ze spoiwem malarskim, później farby te zaczęto
zastępować temperą jajową.

Kompozycja ikon jest centralna i sta

tyczna, postacie malowane płaską plamą barwną obwiedzioną

konturem. Barwy powtarzają się, występuje złote tło. Postacie pełne są powagi i dostojeństwa,

w

nieruchowych twarzach wyróżniają się ogromne, zamyślone oczy. Istniały ścisłe przepisy dotyczące

malowania ikon, kanony, niezmienne w zasadzie do dzisiaj.

Ikony również miały wymowę ideową. Świętych przedstawiano w chwale wiecznej, ponieważ nie

interesowano się życiem doczesnym. Złote tło symbolizowało rzeczywistość ponadczasową, wszystko
przyporządkowane było myślom o wieczności.

Przykłady ikon:

3

Święty Jan Chrzciciel, jedna z niewielu ikon które zachowały się z pierwszego okresu istnienia Bizancjum.
Namalowana w VI wieku, przez kilka stuleci przechowywana w klasztorze św. Katarzyny na górze Synaj.
Enkaustyka na gipsowym gruncie i drewnie bukowym. Obecnie znajduje się w Muzeum w Kijowie.
Powstała w Konstantynopolu i należy do zespołu czterech tablic ukazujących świętych czczonych w ciągu
całego roku.
Grupa Deesis bułgarska ikona nawiązuje do bizantyjskich przedstawień. Tempera na desce.

Święta trójca, dzieło Andrieja Rublowa, tempera na desce.
Przedstawienia świętych Grzegorza z Nazjanzu, Jana Chryzostoma i Bazylego.
Układ izokefaliczny - głowy na tym samym poziomie,
Walka świętego Jerzego ze smokiem, tempera na desce.

Bardzo popularne pełne wyrazu wizerunki Maryi z dzieciątkiem – widać w nich matczyną czułość i troskę.
Np. Matka Boska Włodzimierska (na zdjęciu), Maryja w pozie Hodigitrii (stojąca) i Eleusy (siedząca).

4

ARCHITEKTURY SAKRALNEJ

Jak już zostało wspomniane, istniała analogia między koncepcją pałacu i świątyni, poprzez władcę,

który łączył swoją osobą sprawy świeckie i religijne. Bazyliki przypominały więc sale tronowe, gdzie

w

miejscu tronu stał ołtarz.

Do najwybit

niejszych zabytków architektury sakralnej należą kościoły Rawenny: San Apollinare

Nuovo, San Apollinare in Classe oraz San Vitae. Dwa pierwsze kościoły to bazyliki, natomiast kościół San
Vitale jest budowlą centralną na planie wieloboku foremnego z kopułą.
Wszystkie kościoły przyćmiewa jednak Kościół Bożej Mądrości, czyli Hagia Sophia, w Konstantynopolu.
Budowany był w latach 532-537 jako połączenie koncepcji podłużnej i centralnej. Uważa się go za wyraz
estetycznej i religijnej myśli w Bizancjum.

Na plani

e prostokąta, zbliżonego do kwadratu, stworzono trzy nawy o bazylikowym stosunku wysokości.

Nad środkiem świątyni wzniesiono kopułę na czterech potężnych filarach wtopionych w ścianę. Po obu
stronach kopuły dobudowano dwie półkopuły, które podkreślają podłużną oś kościoła. Nawy boczne
oddzielone są arkadami o półkolistych łukach. Nowatorska jest także konstrukcja kopuły, dominanty

w

świątyni – jej czasza opiera się na trójkątnych żagielkach – pendentywach. Oknami w bębnie kopuły

wprowadzone zostało do wnętrza światło, jako element komponujący – pięknie rzeźbi światłocieniem
elementy wnętrza, a także niejako „odmaterialnia” przestrzeń.
W kompozycji tej bryły przenika się grecka logika, ład, jasność myśli, architektura przyporządkowywana

matematycznym wyliczeniom, z rzyms

kim rozmachem, wynalazczością i wschodnim umiłowaniem

przepychu i bogactwa, jakie znaleźć można w dekoracji wnętrza.
Świątynia bizantyjska jest symbolicznym wyrażeniem światopoglądu: rozległy obszar stworzony przez
człowieka przykrywa kopuła – niebo, a wspaniałość wnętrza ma przywodzić na myśl cudowności raju. Jest
to tak zwany „mistyczny materializm”, który zgodnie z myślą bizantyjską ma prowadzić dusze ku Bogu
przez wspaniałość i bogactwo estetycznych doznań.