Spistreści

Wprowadzeniedolistówśw.Pawła

.3

Paweł-Apostołnarodów

..3

PowstaniezbiorulistówPawłaApostoła

.4

ZagadnienialiterackielistówPawłaApostoła

.5

WstępdoListudoFilemona(B.P.)

6

Okolicznościpowstania

.6

Treśćiteologia

.7

WstępdoListudoFilemona(P.K.)

8

Flm1

.9

Adres

.9

Uznaniedlaadresata

.10

ProśbaoprzebaczeniedlaOnezyma

.11

Poleceniaipozdrowienia

.14

ListdoFilemona

BibliaTysiąclecia

WydanieV

zkomentarzamiBibliiJerozolimskiej

WydawnictwoPallotinum

2006

Wprowadzeniedolistówśw.Pawła

Paweł-Apostołnarodów

PonawróceniuPawełcałesweżyciepoświęciłnagorliwąsłużbęChrystusowi,dlategobezprzesady

możnagonazwaćnajwiększymmisjonarzemKościoła:dlaChrystusazdołałprzemierzyćprawiepołowę
terytoriówCesarstwaRzymskiego,leżącychnadMorzemŚródziemnym,pokonującpieszoprzynajmniej
16000km.Trzebaprzytymprzyznać,żetowłaśniedziękijegoniezłomnejpostawieapostolskieji
umysłowiotwartemunakulturępogańskązawdzięczamyfakt,żechrześcijaństwoswymzasięgiemobjęło
AzjęMniejsząiGrecję.Pozałożeniuwspólnotywdanejmiejscowościzazwyczajprzezjakiśczas
pozostawałwniej,nauczająciumacniającwwierze.Jednakżenawetpojejopuszczeniunieprzestawał
troszczyćsięojejżycieduchoweimoralne.Kiedywniektórychwspólnotachpojawiałysięwiększe
problemydogmatyczne,moralnelubdyscyplinarne,wiernizwracalisiędoniegozprośbąopomoc,
traktującgotymsamymjakoswegonajwyższegoprzełożonegoijakoautorytet.Pozostajączdala,Paweł
przesyłałwformierozbudowanychlistówswojenapomnieniaiodpowiedzinapytania.Wjegodziele
misyjnymlistyteodegrałyzatemwielkąrolę,azawartewnichrozstrzygnięciawielukwestiidodzisiaj
stanowiąfundamentnauczaniaKościoła.

PowstaniezbiorulistówPawłaApostoła

ListyPawłowesąodpowiedziąnakonkretneproblemypowstałewdanymKościele.Wwiększościnie

sąlistamiprywatnymi,leczpismamiurzędowymi,przeznaczonymidopublicznegoodczytaniawdanej
wspólnocie.Czasemnawetsamapostołpragnął,bywspólnotywymieniłymiędzysobąlistyizapoznały
sięztreściąpouczeńskierowanychdoinnejwspólnoty(Kol4,16).ListyPawłowesąnajstarszymi
znanyminamtekstamipierwotnegochrześcijaństwa(pierwszeznich-ListydoTesaloniczan-powstały
już20latpoZmartwychwstaniuChrystusa).WielkiautorytetApostołaNarodówsprawił,że
poszczególnewspólnotystarałysięsprowadzaćjegopismazinnychwspólnot,przepisywałyjei
przechowywałyjakowykładwiaryimoralności.Mimotokilkajegolistówzaginęło.WKol4,16Paweł
wspominaoUściedobraciwLaodycei,któregonieznamy.W1Kor5,9powołujesięnajakiś
wcześniejszylistdoKoryntian,któryniezachowałsię,a2Kor7,8sugeruje,żepoliścieznanymnamjako
PierwszyListdoKoryntiannapisałjeszczejeden.JużDrugiListśw.Piotrawspominaozbiorzelistów
naszegobrataPawła(2P3,15).Tzw.KanonMuratoriego(powstałok.200r.)wymieniawszystkielisty
Pawła,wliczbie13,zaliczającjedozbioruKsiągŚwiętych.WkanonietymniemajednakListudo
Hebrajczyków.Późniejszepapirusyikodeksymająwwiększości14listów,wśródktórychfigurujetakże
ListdoHebrajczyków.Poszczególnepismazostałyumieszczonewkanoniewedługichwielkości:od
listunajdłuższegodonajkrótszego.

ZagadnienialiterackielistówPawłaApostoła

Listzeswejnaturyjestzawszeskierowanydokonkretnegoadresata,którymmożebyćnp.jednostka,

grupa,wspólnotalubmieszkańcyjakiegośmiasta.Różnisiętymodrozprawyfilozoficznejlub
teologicznej,napisanejwformielistu,którachoćpodajewewstępieadresata(najczęściejfikcyjnego),to
jednakzeswojegozałożeniajestdziełemliterackimprzeznaczonymdoszerszegogronaczytelników(taki
charaktermożemiećListdoEfezjaniListdoHebrajczyków).Ówczesnelistymiałyściśleokreśloną
strukturę:1)nadawcaiadresatzewstępnympozdrowieniem;2)treść;3)zakończenieipozdrowienie
końcowe.Podającnadawcęiadresata,Pawełstosujeformęwschodnią,gdziepierwszezdaniejestw3
osobie,natomiastdrugiezdaniew1osobie[np.Paweł...doKościołaBożegowKoryncie...Łaskawami
pokójodBogaOjcanaszego(1Kor1,1-3)].Zakończenielistuzawierałozazwyczajpozdrowieniei
końcoweżyczenia,któreuPawłanieograniczająsiętylkodozdawkowego:„Pozdrawiam!”,lecz
przybierająrozbudowanąformęliturgiczną.

PodwzględemliterackimlistyapostołaPawłasąbardzozróżnicowane.Niesłużątylkoprzekazowi

informacjiiniesątylkoodpowiedziąnapytaniaadresatów.Znajdująsięwnichczęścidoktrynalne,
parenetyczne(zachęty,napomnienia,przestrogiirady),wspomnienia,wyznaniaosobiste,apologie
(mowyobrończe),modlitwy,dziękczynienia,hymny,diatryby(ostrekrytyki),wizjeapokaliptyczne,
doksologie(krótkieformułykuchwaleBoga)iinne.Zawartewnichbogactwogatunkówliterackich
sprawia,żewcałejliteraturzegreckiejlistytestanowiąprawdziwyewenement.UżywanyprzezPawła
językmożnaumiejscowićmiędzyliterackimjęzykiemgreckimastosowanymnacodzieńjęzykiemkoine.

PrzypisaniulistówPawełkorzystałzpomocysekretarza.WRz16,22dowiadujemysię,żelisttenpod

dyktandoPawłapisałTercjusz,RzymianinzKoryntu.PrzyzakończeniulistusamPawełdopisujejedynie
kilkasłówalbotylkostawiaswójpodpis,któregozadaniembyłouwiarygodnieniepisma(1Kor16,21;
Ga6,11;Kol4,18;2Tes3,17).Ponieważlistybyłydyktowane,dajesięwnichwyczućszczególnystyl
mówcy,któryczasempoprawiato,coprzedchwiląniezbytdokładniepowiedział(1Kor1,16),albonagle
urywazdaniewpołowieizaczynazupełnienowąmyśl(np.Rz5,12n;1Kor9,15).Pawełczęsto
odwołujesiędoST.NajczęściejnawiązujedoróżnychtekstówSTnazasadziealuzjilubswobodnego
korzystaniaztekstówbiblijnych.WszędzieposługujesięSeptuagintą(greckiprzekładST),leczbardzo
rzadkocytujecałefragmentydosłownie.Prawdopodobnieprzytaczatekstyzpamięci,zmieniającje
niekiedyidostosowującdowłasnejmyśli.Niekiedyteżspisujemodlitwy,pieśniihymny,któreutworzyli
chrześcijanienaużytekliturgiczny(np.Flp2,6-11;Kol1,13-20).Znamiennymtekstem,któryPaweł
przejmujeztradycji,jestustanowienieEucharystii(1Kor11,23-25).

WstępdoListudoFilemona(B.P.)

Okolicznościpowstania

Napodstawietytułumożnawnioskować,żelisttenzostałnapisanydojakiegośzamożnego

chrześcijaninawKolosach,noszącegoimięFilemon.Okazjądopowstanialistubyłoodesłanie
FilemonowijegoniewolnikaOnezyma,któryzbliżejnieznanychnampowodówopuściłdomswojego
pana.PodczaspobytupozadomemFilemonaOnezymprzyjąłchrzestizostałwłączonydowspólnoty
wierzącychwChrystusa.

ListdoFilemonajestściślepowiązanyzListemdoKolosan.Obapismasąwysłanedotejsamej

wspólnoty;zawierająpozdrowieniadlatychsamychosób;mówiąopodobnychokolicznościach
związanychzpobytemPawławwięzieniu(Kol4,3;Flm1).Ztegowzględuprzyjęcielubodrzucenie
Pawłowegoautorstwajednegolistu(zob.WprowadzeniedoListudoKolosan)rzutujenaopinię
dotyczącądrugiego.Konsekwentnieczasimiejscepowstaniajednegopismadotycząrównieżdrugiego.
WedługrozpowszechnionejtradycjiKościoła,ListdoKolosaniListdoFilemonapowstałypodczas
pierwszegouwięzieniaPawławRzymiewlatach59-61.Pojawiająsięjednakopinie,żemogłoto
nastąpićwcześniej,tj.podczasbardzodynamicznejdziałalnościapostoławEfezie(52-54).Wtedy
właśniewKolosachpowstaławspólnotachrześcijańska.MiastonależałodorzymskiejprowincjiAzji,
którejstolicąbyłEfez,ibyłoodniegooddaloneok.120km.WmomenciepisaniatychlistówKolosypo
okresieswojejświetności,znieznanychbliżejpowodów,straciłycałkowicienaznaczeniu.

Treśćiteologia

ListdoFilemonaswojąformąprzypominaprywatnąkorespondencję,typowądlaokresu,wktórym

powstał.Tematwnimporuszanydotyczywłaściwiejednejsprawy-ucieczkiipowrotuzbiegłego
niewolnika-przezcopismotonależydonajkrótszychwNT.Bardziejuważnaanalizapozwalajednak
stwierdzić,żetreśćlistuodnosisiędoproblemuogólnospołecznegoibezpośredniodotyczyżycia
wspólnotchrześcijańskichkażdegoczasu.WartośćListudoFilemonajestpodwójna.Popierwsze
stanowionwyjątkoweźródłopoznaniaosobowościPawła,któraodsłaniasięwsposobie,wjaki
rozwiązujeonproblemzbiega.Działaniaapostołaujawniająjegoniezwykłąwrażliwość,subtelność
uczućoraztaktpasterski.

Drugąistotnąsprawąjestukazaniewliścierelacjimiędzyrodzącymsięchrześcijaństwema

zjawiskiemniewolnictwa.Pawełrespektujeistniejącąinstytucjęniewolnictwainieuważa
chrześcijaństwazaruchrewolucyjny,któregocelemjestdokonywaniezewnętrznychprzemian
społecznych.Wedługapostoła,jeślidokonająsięjakieśtrwałezmianywsprawachspołecznych,totylko
nadrodzeprzemienianiatychstrukturBożąmiłością.

WstępdoListudoFilemona(P.K.)

TonajkrótszepismoPawłowejestlistempolecającymocharakterzeraczejprywatnym.Zawieraon

prośbęoto,byjegoadresatFilemon,zamożnyKolosanin(por.Flm2;Kol4,7–9.17),przyjąłzpowrotem
zbiegłegoswegoniewolnika,oddawcętegopisma.Jestonjużchrześcijaninem.Nawróciłgomianowicie
iochrzciłśw.Paweł,przebywającwrzymskimwięzieniuwlatach61–63.Byłatocustodiamilitaris,o
którejpisząDz28,30n.NiewolnikOnezymwprawdzieoddawałApostołowicenneusługi,którychon
jakowięzieńpotrzebował,aleobydwajdoszlidowniosku,żemusisięstaćzadośćsprawiedliwości:
zbiegpowinienwrócićdoswegopana.Wówczesnejjednaksytuacjispołecznejniebyłatosprawałatwa
doprzeprowadzeniazewzględunasamegouciekiniera.Zbiegłychniewolnikówtraktowanobardzo
surowo.Wrazieichschwytaniawypalanoimnaczolepiętno–literęF(=fugitivus)poinicjaleimienia.
Człowiektaknapiętnowanytraciłwszelkąmożliwośćucieczki.Dośmierciteżnosiłżelaznąobręczna
szyi.ByuchronićwięcbiednegoOnezymaodwszystkichtychokrucieństw,piszeApostołlistdojego
właściciela,aOnezymsammazawieźćgoFilemonowi.ZtonulistuprzebijaprzekonaniePawła,że
adresatnieodmówijegoprośbie.

Mimojednakgłównieprywatnegocharakterukrótkitenlistjestpismemprawdziwieapostolskim.

Dowodzitegowspomnianyjużautorytatywnysposóbwypowiedzipiszącego,którywprawdzieprosiw
imięmiłości,alezarazemświadomjestswegoprawarozkazywaniawimięposłuszeństwa.

ListdoFilemonaważnyjestzdwóchwzględów.Jestonprzedewszystkimcennymźródłemdo

biografiiśw.Pawła,zwłaszczajakoprzyczynekpsychologiczny.Dlaniespecjalistówbodajjeszcze
ważniejszewtymliściejestpośredniestwierdzeniefaktycznejrolichrześcijaństwawimperium
rzymskim.ŚwiętyPawełwtymliściewprawdzienieporuszawcaleteoretycznejstronyzagadnienia
haniebnejinstytucjiniewolnictwa,alepraktycznieingerujewjedenposzczególnywypadekzdziedziny
stosunkupanadoniewolnika.Aingerującodwołujesiędozasadnowejreligii.Takiteżjestgłówniesens
umieszczeniaprzezKościółtegokrótkiegolistuwkanonieNT.Chrześcijaństwobynajmniejnie
rozpoczęłoodrazubezpośredniejwalkizniewolnictwem,gdyżgroziłobytonatychmiastowym
załamaniemsięgospodarkiimperium,opartejgłównienafizycznejpracyniewolników.Naichbarkach
spoczywaławówczasrównowagaekonomicznamocarstwarzymskiego.Niewydającdoraźnejwalki
instytucjiniewolnictwa,jaktegopróbowałniefortunnieSpartakus,pierwotnechrześcijaństwo
przeprowadziłotękampaniępowoli,askutecznie,bozapomocązasadynowegobraterstwawChrystusie
(w.16).

Flm1

Adres

1

Paweł,więzieńChrystusaJezusa,iTymoteusz,brat,doFilemona,umiłowanego

naszegowspółpracownika,

2

doApfii,siostry,donaszegotowarzyszabroni,Archipa,ido

Kościoła[gromadzącego]sięwtwymdomu.

2do...siostry.Warianty :„naszej um iłowanej ”albo„naszej siostry um iłowanej ”.

3

ŁaskawamipokójodBoga,Ojcanaszego,iPanaJezusaChrystusa.

1–3.

Przy zachowaniustałegowlistachPawłowy chform ularzawy stępuj etunowość:wy m ieniasięj akoadresatówtrzy osoby pry watne.Pozagłówny m adresatem Filem onem (zob.wstęp)pozdrawiaApostołrównieżchrześcij ankę–j ak

świadczy ty tułsiostra–Apfię,zapewnem ałżonkęFilem ona,zainteresowanąj akomaterfamiliaswsprawiezbiegłegoniewolnika,orazArchipa,prawdopodobniesy nawy m ienionej pary.Piszeonim Kol4,17.Sądzącztej inform acj iiznazwy
współtowarzyszbroniArchipzaj m owałj akieśstanowiskowm iej scowy m Kościele–diakonaczy „nauczy ciela”,j akprzy puszczaj ąkom entatorzy.Apostołpozdrawianiety lkorodzinę,doktórej kieruj eswoj ąory ginalnąprośbę,alerównieżity ch
wierny chKościoławKolosach,którzy grom adzilisięnaliturgięwdom uzam ożnegoFilem ona.Osensiepozdrowienia–zob.kom entarzdoFlp1,2.

1-3.Natem atKościołówdom owy ch,zob.kom entarzdoDz12,12iRz16,5,Zam ożniwłaścicieledom ów,wktóry chspoty kalisięczłonkowiestaroży tny chwspólnotreligij ny ch,zaj m owalizwy klezaszczy tnąpozy cj ęj akoichpatroni,

Staroży tnipisarzeokreślalidom niewkategoriachzwiązkówkrwi,leczpanuj ący chwnim stosunkówhierarchicznegopodporządkowania:wolny m ężczy znaij egożona,dzieciiniewolnicy (chociażj edy nieludziem aj ący znacznedochody m oglisobie
pozwolićnaniewolników).Adresacilistum ieszkaliweFry gii(por,Kol4,17).(Zatakąlokalizacj ąprzem awiaj ąbardziej przekonuj ąceświadectwaniżsam ety lkoim ionawy m ieniany chwnim postaci.Chociażfry gij skieim ięApfiaby łoznaczniebardziej
popularneodim ieniaFilem on,poj awiałosięj ednaktakżewinny chm iej scach,np.wPalesty nie.)

Uznaniedlaadresata

4

DziękujęBogumojemuzawsze,ilekroćwspominamcięwmoichmodlitwach,

4.Pawełm odliłsięookreślony porachdnia,coby łoty powąprakty kąpobożny chŻy dów(przy puszczalnieapostołspędzałnam odlitwieconaj m niej dwiegodziny dziennie);zob.kom entarzdoRz1,10.Dziękczy nieniej esttrady cy j ny m

elem entem staroży tny chlistów,Pawełpostępuj etutaj (ww.4-7)zgodniezówczesny m zwy czaj em ,um ieszczaj ącdziękczy nieniewram achexordium.Takieexordiapowszechniestosowanowm owachocharakterzepochwalny m ,by zdoby ćsobie
przy chy lnośćsłuchaczy.

5

słyszącotwojejmiłościiwierze,jakążywiszwzględemPanaJezusaidlawszystkich

świętych.

6

Obytwójudziałwwierzeokazałsiętwórczywgłębszympoznaniuwszelkiego

dobregoczynu,[jakijestdospełnienia]wśródwasdlaChrystusa.

6BJ:„Oby tawiarauczy niładziałaj ący m swegoduchawzaj em nej pom ocy,wpełnioświecaj ącciebiecodowszelkiegodobra,której esteśm y wstaniewy pełnićdlaChry stusa”.„Duchwzaj em nej pom ocy ”,tzn.poczuciewspólnoty z

Chry stusem izbraćm iwChry stusie(por.1Kor1,9+),j akiewiaraustanawiawsercuwiernego.Odtej wiary przenikniętej m iłością(w.5;por.Ga5,6+)Pawełoczekuj eprakty cznegoukierunkowaniaży ciam oralnegoidobroczy nnego.—„uczy niła
działaj ący m ”.Wariant(Wulgata):„uczy niławidoczny m i”.

—wśródwas.BJ:„wnaszej m ocy ”.Wariant(Wulgata):„wwaszej m ocy ”.

4–6.

Zwy czaj owewlistachśw.Pawładziękczy nienieizapewnienieopam ięciwm odlitwachłączy siętutaj zwy rażeniem uznaniadlaFilem onazpowoduj egokierowanej wiarączy nnej m iłościbliźniego,naktórąApostołliczy ity m razem ,

gdy przedstawiaswoj ąprośbęwsprawiezbiegłegoOnezy m a.Towy rażenieuznaniastanowiswoistącaptatiobenevolentiaeadresata.Miłuj eonPanaJezusaiwszystkichświętych,tzn.chrześcij an(zob.Rz1,7).Mam y tuznam iennedlaPawłasolidarne
uj ęcieGłowy iczłonkówCiała,obj ęty chj ednąnadprzy rodzonąm iłością.Miłuj ącwszystkich,Filem onznaj dziem iej scewsercutakżedlabiednegozbiega,aty m sam y m udowodni,żej egowiaraj estczy nnaprzezm iłość(por.Ga5,6)iżem asubtelne
wy czucietego,gdziem ożnauczy nićcośdobregowim ięChry stusa.

5-6.Term inprzetłum aczony j ako„udział”by łczęstouży wany naoznaczeniespółkihandlowej lubwspólnoty dóbr(zob.w.7).Filem onzachowuj esięwobecKościołaj akoj egopatron(w.2).

7

Bracie,doznałemwielkiejradościipociechyzpowodutwojejmiłości,jakożeserca

świętychotrzymałyodciebiepokrzepienie.

7.

Serdeczny tonwprowadzasłowobracie,której estj akuściskręki,j akspoj rzeniewoczy.Wy stępuj ewzdaniuprzy pom inaj ący m Filem onowij akiśniedawny obj awj egodobrocidlawspółwy znawców,j akiśczy ntrwały wskutkach.Złoży ły

sięnaniegoniety lkozasiłekm aterialny,ale–coważniej sze–„pokrzepienieserc”.

7.Gościnnośćby łauważanazaj ednązgłówny chcnótwstaroży tny m świeciegrecko-rzy m skim ,szczególniewj udaizm ie.Zam ożnigospodarzeczęstogoścility ch,którzy znaj dowalisięniżej odnichnadrabiniespołecznej ,czasam iinny ch

członkówwłasnej grupy religij nej ,zapraszaj ącichdoswoj egodom uiczęstuj ącposiłkiem .Filem oniinnizam ożnichrześcij anieby ligospodarzam ipodczasposiłkówpodawany chwichKościołachdom owy ch.Wzm iankaoprzy j aźniłączącej autorai
adresataby łapowszechny m ry sem staroży tny chlistów.Odgry wałotoszczególnąrolęwlistachprzy j acielskichlubwówczas,gdy autorzam ierzałpoprosićadresataowy świadczeniełaski.

ProśbaoprzebaczeniedlaOnezyma

8

Przeto,choćzcałąswobodąmogęwChrystusienakładaćnaciebieobowiązek,

8.

Nawiązuj ącbezpośredniodotegofaktu,Apostołprzechodzidozasadniczegotem atuswegolistu–doprośby odarowaniewiny zbiegłem uOnezy m owi.Aprośbataj estwy rażonawy tworny m sty lem ,gdy żzawieraj akby 5strof

dwuwierszowy chwproziezbliżonej dory tm icznej ioperuj etakim iśrodkam i,j akgrasłówisugesty wneobrazy.Dochodziwniej równieżdogłosubardzowy m ownagrauczuć.

8.ChociażFilem onzaj m owałwy sokąpozy cj ęspołeczną-nacoszczególniezwracanouwagęwtam tej kulturze-uznawałwy ższąpozy cj ęduchowąPawłapodwzględem wiary.Staroży tnifilozofowieby liczęstosponsorowaniprzezludzi

zam ożny ch,wy głaszalim owy wczasiewy dawany chprzeznichucztlubtrudnilisięnauczaniem .Pawełprzy pisuj esobiej ednakpozy cj ęwy ższąodtej ,j akąprzy znanoby zwy czaj nem ufilozofowi.Filozofowiem ogliby ćklientam izam ożny chpatronów,
Pawełdaj ej ednakdozrozum ienia,żetoonj estduchowy m patronem Filem ona.Filozofowieposługiwalisięwy rażeniem „nakładaćobowiązek”j akokry terium sądówety czny ch.

9

tojednakraczejproszęwimięmiłości,botakijużjestem.Ja,staryPaweł,ateraz

jeszczewięzieńChrystusaJezusa–

9.

NadniewątpliweprawoApostołprzekładam iłość–apeluj edosercaFilem ona.Ukazuj ewięcsiebienieobleczonegowautory tet,leczbudzącegowspółczucie.Jeststary,j estnadtowięźniemChrystusaJezusa.Pawełm awtedy ponad55lat,

alewy glądazapewneowielestarzej poprzeby ciuty lulattrudu,aostatnioiponiewierki.Niewładczy rządcadusz,leczm ęczennikzwracasięzprośbąom iłośćwielkodusznąwzględem winowaj cy.

9.Staroży tniretorzy (ludziespecj alizuj ący sięwpubliczny m przem awianiu)podczasprowadzeniasporuczęstom awiali:„Mógłby m cioty m przy pom nieć,lecztegonieuczy nię”,ty m sam y m przy pom inali,aj ednocześnieudawali,iżtego

nieczy nią.Ponieważszacunekdla„starości”odgry wałważnąrolęwkulturze,wktórej ży łFilem on,Pawełodwołuj esiędoswoj egowieku.(Zgodniezj ednązestaroży tny chdefinicj i,term in,któregoPawełtutaj uży wa[„stary ”],by łstosowany w
odniesieniudoludziwwiekuodczterdziestudziewięciudopięćdziesięciusześciulat;pisarzeNowegoTestam entustosowaligoj ednakzwy klewsposóbswobodny wodniesieniudokażdego,ktonieby łj uż„m łody ”.Napodstawieinny chświadectwNowego
Testam entuPawełliczy łwówczasokołopięćdziesięciusiedm iulat,by ćm ożeby łopięćlatm łodszy lubstarszy ).Wzaj em naprzy j aźństanowiłaczęstopodstawędoprzedstawieniaprośby.Przy j acieleby lispołeczniezobligowanidoświadczeniasobie
wzaj em nej ży czliwości.

10

proszęcięzamoimdzieckiem,zatym,któregozrodziłemwkajdanach,za

Onezymem.

10któregozrodziłemwkajdanach.Chodzionawróceniego(por.1Kor4,15;Ga4,19).
10.Nauczy cielestaroży tniczęstonazy waliuczniów„sy nam i”.ProśbaPawłasprowadzasiędotego,żeniem ożnazniewalaćsy nawłasnegoduchowegopatrona.Odwoły waniesiędoem ocj iby łonieodzowny m elem entem staroży tnej

argum entacj i.

11

Niegdyśdlaciebienieużyteczny,terazwłaśnieidlaciebie,idlamniestałsięon

bardzoużyteczny.

11stałsięonbardzoużyteczny.Grasłówodnośniedoim ieniaOnezy m ,coznaczy „uży teczny ”.Por.Flp4,3.
11.Pawełposługuj esiętutaj grąsłówopartąnaim ieniuOnezy m a,któreznaczy „uży teczny ”.Zoczy wisty chpowodówby łotoczęsteim ięwśródniewolników.Wstaroży tnościwy rażanopowszechniepogląd,żeniewolnicy -takżeniewolnicy

zFry gii-sąleniwiiniezdy scy plinowani.

12

Jegociodsyłam;tyzaśjego,tojestsercemoje,przyjmijdodomu.

12tyzaśjego,tojestsercemoje,przyjmij.ZaWulg.Grec:„aon,toj estm oj eserce”.

10–12.

Ciepło,j akprzy stoiteorety kowiiwzorowioj costwaduchowego,m ówionodzieckuOnezymie.Nieznam y okoliczności,wj akichdoszłodofaktu„zrodzenia”gowkaj danach.Wiadom o,żedoRzy m u,naj ludniej szej wówczasm etropolii

świata,chętniezbiegaliwszy scy ściganiprzezprawownadzieiłatwiej szegoukry ciasięwśródliczny chj egom ieszkańców.APawłacustodiamilitaris–aresztdośćłagodny –dawałasposobnośćdowieluosobisty chkontaktówapostolskich.Chrzestzbiega
by łnaj ważniej sząm etam orfozą,doktórej terazodwołuj esięApostoł,posługuj ącsięgrąsłówipoj ęć.Ty powej aknaniewolnikaim ięOnesimosznaczy „uży teczny ”.Przezucieczkęodpanastałsięondlaniego„nieuży teczny ”,aleochrzczony staj esię
bardzoużytecznytakdlaFilem ona(kurtuazy j newy sunięcienapierwszem iej sceadresata!),j akidlasam egoPawła–itopodniej edny m względem .Odsy łagoterazApostołzprośbąoprzy j ęciewtakisposób,j akby topowracałsam Paweł,który
przecieżkochaFilem ona.NiechwięcFilem onznówgoprzy garnie(por.uży cietegosam egoczasownikawRz14,1.3;15,7).

13

Zamierzałemgotrzymaćprzysobie,abyzamiastciebieoddawałmiusługiw

kajdanach,[którenoszędla]Ewangelii.

14

Jednakżepostanowiłemnieczynićniczegobez

twojejzgody,abydobrytwójczynbyłniejakbyzmusu,alezdobrejwoli.

13–14.

Nowy m argum entem przem awiaj ący m zaserdeczny m potraktowaniem by łegozbiegaj esttaokoliczność,żePaweł,j akowięzień,m iałprawozatrzy m aćgoprzy sobiewcelupełnienianiezbędny chwtej sy tuacj iusług.Niechce

j ednakstawiaćwłaścicielawobecfaktudokonanego.Niechraczej Filem ondocenitęofiaręizabezinteresowneodesłaniem ucennegopom ocnikaodwzaj em nisięwsposóbrównieszlachetny.RewanżFilem onam usiby ćzupełniedobrowolny (por.2Kor
9,7;1P5,2).

12-14.Niewolnicy by liczasam iwy zwalaniprzezswoichpanów,by zostaćoddaninasłużbęwświąty nij akiegośboga.Pawełprositutaj Filem ona,by wy zwoliłOnezy m adosłużby dlaEwangelii.Odwołuj esięniedoswoj ej władzy,leczdo

honoruFilem onaj akoswoj egoprzy j aciela.Zbiegliniewolnicy ży liwlęku,żezostanąschwy taniizwróceniswoim panom ,PawłowatroskaoOnezy m aj estwięctutaj wy raźniewidoczna.

15

Możebowiempotooddaliłsięodciebienakrótkiczas,abyśgoodebrałnazawsze,

15oddaliłsięodciebie.StałosiętoprzezzrządzenieBoga,który pozwoliłnaucieczkęniewolnikadlaostatecznegodobrawszy stkich.

16

jużniejakoniewolnika,leczwięcejniżniewolnika,jakobrataumiłowanego.

[Takimjeston]zwłaszczadlamnie,ileżwięcejdlaciebiezarównowdoczesności,jakiw
Panu.

16wdoczesności,jakiwPanu.Dowięzównaturalny ch„wciele”(dosł.senswy rażeniagrec;por.Rz7,7+)m iędzy niewolnikiem apanem doszły więzy „wPanu”.Nieprzestaj ącby ćniewolnikiem (por.1Kor7,20-24)—choćPaweł

sugeruj eFilem onowi,aby Onezy m auczy nićwolny m (w.14-16.21)—będzieonodtej chwilidlaFilem onabratem .Przedj edny m ity m sam y m Panem niebios(Ef6,9)niem aj użanipana,aniniewolnika(1Kor12,13;Kol3,22-25).

15–16.

Wm istrzowskim dialoguzFilem onem Pawełprzewiduj ej egom ożliwąreplikę:przecieżOnezy m by łwinowaj cą.Wskazuj em uwięctaj em niczezrządzeniaBożej Opatrzności,któraum iedoswoichcelówwy zy skiwaćteżibłędy

ludzkie.Istotnie–bezprawneoddaleniesięOnezy m aprzy niosłotenskutek,żeniewolnikstałsiębratemumiłowanym–m im oróżnicy pozy cj ispołecznej –dzieckiem j ednegoOj ca,który j estwniebie.Chrześcij aństwoniezważaj użnaróżnicępozy cj i
społecznej ,j akApostołpiszej ednocześnie(Kol3,11).Umiłowanym atutaj odcieńznaczeniowy :„godny m iłości”.Filem onowipozostawiaApostołsposóbokazaniawdoczesnościtego,żeinaczej ,itowsposóbzasadniczy,traktuj eondawnegoniewolnika.
Sam oniczy m wy raźnieniem ówi,alesugestiaj estniedwuznaczna:wy zwolenieOnezy m aby łoby czy nem konsekwentny m ,pły nący m zwiary wistotnązm ianęj egosy tuacj iduchowej .

15-16.Praworzy m skietraktowałoniewolnikówj akoistoty ludzkieij akoczęśćm aj ątkuwłaściciela.Wprzeciwieństwiedoniewolnika,bratnieby łoczy wiścietraktowany j akowłasność.Słowo„odebrać”przy pom inazwrot,który poj awiasię

wstaroży tny chrachunkachhandlowy ch,tutaj j ednakniechodziotransakcj ę,wwy nikuktórej Filem onm iałby otrzy m aćOnezy m azpowrotem j akoniewolnika,leczoto,by przy j ąłgozpowrotem j akoczłonkarodziny.Słowa„dlaciebie...zarównow
doczesności,j akiwPanu”zakładaj ąsuwerennąwładzęBoga,przy j m owanąwj udaizm ieibezwątpieniauznawanąprzezFilem ona.

17

Jeśliwięcsiępoczuwaszdołącznościzemną,przyjmijgojakmnie.

17.Słowo„partner,wspólnik”(wBTprzełożoneopisowo:„poczuwaszsiędołącznościzem ną”)by łoczęstouży wanej akoterm intechniczny zdziedziny handlu.Wspołeczeństwierzy m skim ,przy wiązuj ący m wielkąwagędostatusu

społecznego,Pawełm ówidoFilem ona,który zaj m owałwy ższąpozy cj ęspołeczną:j esteśm y sobierówni,j eśliwięcprzy j m ieszOnezy m aj akom oj egowy słannika(oficj alnegoprzedstawiciela),będzieszm usiałgoprzy j ąćj akoczłowiekarównegosobie
(zob.np.kom entarzdoMt10,40).Staroży tnelisty polecaj ąceczęstozawierały apeldoprzy j aciół,by przy j ęliczłowieka,który pism odostarczy ł,tak„j akprzy j ęliby ichsam y ch”.

18

Jeślizaśwyrządziłcijakąśszkodęlubwinienjestcokolwiek,policztonamój

rachunek.

18Początekzdaniapozwalaprzy puszczać,żezbiegły niewolniktakżeokradłswegopana.

19

Ja,Paweł,piszętowłasnoręcznie,jauiszczęodszkodowanie–niemówiącjużo

tym,żetywwiększymstopniuwinienmijesteśsamegosiebie.

19Zkońcowej częścizdaniawy nika,żesam Filem onzostałnawrócony przezPawła.
18-19.Pawełposługuj esiętutaj słownictwem ,któreby łozwy kleuży wanenaoznaczenieprzej ęciadługu/zobowiązania.Wlistach,wktóry chautorbrałnasiebiezobowiązanie,zawartaby łazwy kleobietnica„uiszczęodszkodowanie”,

podpisanaprzezdłużnikawłasnoręcznie.Ponieważofertazostałazłożonanapiśm ie,zostałaby uznanazaprawniewiążącą,wprzy padku-m ałoprawdopodobny m -gdy by Filem onchciałj ąwobecPawławy egzekwować.JednaktakżeFilem onwinienj est
Pawłowidług;apostołwspom inaoty m ,ponownieposługuj ącsiętechnikąretory czną-„by j użniem ówićoty m ”(por.ww.8-9).Zgodniezestaroży tny m zwy czaj em ,naprzy j aciołachspoczy wałwzaj em ny obowiązekświadczeniasobieprzy sług.
Filem onwinienj estPawłowinaj większąprzy sługę-sam egosiebie,tj .noweży cie,któreotrzy m ałponawróceniu.

20

Tak,bracie,niechjaprzezciebiezaznamradościwPanu:pokrzepmojesercew

Chrystusie!

17–20.

Jeszczeraznazakończenieodwołuj esięApostołdoosobistegostosunkuadresatadosiebie–m ożedlaprzełam aniaostatecznegoewentualny choporówwduszy Filem ona.Wdziedzinieludzkiej sprawiedliwościpozostaj ej eszczej edna

przeszkodadousunięcia–stratam aterialna,naj akązbiegły niewolniknaraziłswegopana.Otóżj eślichodziozobowiązania,tosprawaprzedstawiasięodwrotnie:właśnieFilem onj estdłużnikiem Pawła.Apostołwięcżartem bierzenasiebieuregulowanie
rachunkuzaOnezy m a,on,wierzy ciel,którem uniem ożesięwy płacićFilem on.Prośbaostatniaoto,by decy zj aadresatastałasiępowodem radości,j estznówdowcipnągrąsłów,związanązim ieniem Onezy m a:„oby śty sięstałdlam nieprawdziwie
Onezy m em (=Pom ocny m )”,oczy wiściewPanu–tzn.„pochrześcij ańsku”,napłaszczy źniewiary.

20.Porównaj z„pokrzepieniem ”zw.7.Pawełprosiorówniegościnnąpostawę,j akąFilem onokazy wałwobecKościoła.

Poleceniaipozdrowienia

21

Piszędociebieufnywtwojeposłuszeństwo,świadom,żenawetwięcejzrobisz,niż

mówię.

21w...posłuszeństwo.Takdosł.Możliwetłum aczenie:„uległość”.ChodziniewątpliwieoposłuszeństwoPawłowi,aletakżeogłębsze,odniesionedowy m agańwiary.

21.

Konkluzj acałej treścilistubrzm ipoważnie:Apostołliczy nareligij ne,napobudkachnadprzy rodzony choparte,posłuszeństwoFilem ona,którewszlachetnościswoj ej pój dziedalej niżkonkretnaprośbaPawła.Skororzeczsiędziej ewśród

bracij ednej wiary,Onezy m owiniktniewy palinaczolepiętnainiktm uniezałoży naszy j ężelaznej obręczy.Usłużnalegendauczy nipotem zOnezy m aj ednegozpóźniej szy chbiskupówefeskich.Kościółpouczony listem Pawłowy m doFilem ona
powoły wałnapapieży j użtoary stokratów,j akKorneliusz,j użtoniewolników,j akKalikst.

21.Słowa„nawetwięcej zrobisz,niżm ówię”oznaczaj ą,żeFilem onwy zwoliOnezy m a(por.ww.12-14).Zawodowim ówcy publiczniczęstostaralisiępozy skaćprzy chy lność,m ówiącsłuchaczom :„Znaj ącwasządobroćj estem pewien,że

chętniem niewy słuchacie”lub„spełniciem oj ąprośbę”.

22

Azarazemprzygotujmigościnę,ufambowiem,żebędęwamzwróconydzięki

waszymmodlitwom.

22.

Końcowaobietnicaprzy by ciaApostoławgościnędoFilem onawy rażadelikatniezapowiedźtego,żePawełosobiściesprawdzi,j akdoj egoprośby ustosunkowałsięadresat.

23

PozdrawiacięEpafras,mójwspółwięzieńwChrystusie,

24

[oraz]Marek,Arystarch,

Demas,Łukasz–moiwspółpracownicy.

23–24.

Pozdrowieniasąniem alidenty cznezzawarty m iwKol4,10–18,coświadczy opodobny chokolicznościachnapisaniaobulistów.

25

ŁaskaPananaszego,JezusaChrystusa,[niechbędzie]zduchemwaszym!Amen.

25Amen.Pom iniętewniektóry chrkpsach(por.Flp4,23).

25.

Błogosławieństwokońcowej akozwy czaj owaform ułalistówśw.Pawłapokry wasięzzakończeniem Flp4,23.Wy stępuj ącawFlm form aliczby m nogiej –„zduchem waszy m ”–j estadekwatnadoadresu,który wy m ieniałtrzy osoby

orazgrom adzący chsięwdom uFilem onaczłonkówKościołalokalnego.Swoim ży czeniem przy zy waApostołskutecznąłaskęChry stusaPana,któraniety lkozapewniwłaściwy klim atduchowy owej cząstceKościoławKolosach,aleipokieruj e
wielkodusznądecy zj ąFilem onawsprawiezbiegłegoniewolnika.

22-25.Zam ożnipatroniudzielaligościny osobom wy sokopostawiony m .PawełuważasięzarównegoFilem onowipodwzględem duchowy m ,dlategom ożespodziewaćsięuprzej m egoprzy j ęciazj egostrony.Wistocie,ugoszczenieważnej

osobistościby łouważanezazaszczy t.

TableofContents

Wprowadzeniedolistówśw.Pawła.3
Paweł-Apostołnarodów..3
PowstaniezbiorulistówPawłaApostoła.4
ZagadnienialiterackielistówPawłaApostoła.5
WstępdoListudoFilemona(B.P.)6
Okolicznościpowstania.6
Treśćiteologia.7
WstępdoListudoFilemona(P.K.)8
Flm1.9
Adres.9
Uznaniedlaadresata.10
ProśbaoprzebaczeniedlaOnezyma.11
Poleceniaipozdrowienia.14