ListdoEfezjan

BibliaTysiąclecia

WydanieV

zkomentarzamiBibliiJerozolimskiej

WydawnictwoPallotinum

2006

Wprowadzeniedolistówśw.Pawła

Paweł-Apostołnarodów

PonawróceniuPawełcałesweżyciepoświęciłnagorliwąsłużbę

Chrystusowi,dlategobezprzesadymożnagonazwaćnajwiększymmisjonarzem
Kościoła:dlaChrystusazdołałprzemierzyćprawiepołowęterytoriówCesarstwa
Rzymskiego,leżącychnadMorzemŚródziemnym,pokonującpieszo
przynajmniej16000km.Trzebaprzytymprzyznać,żetowłaśniedziękijego
niezłomnejpostawieapostolskiejiumysłowiotwartemunakulturępogańską
zawdzięczamyfakt,żechrześcijaństwoswymzasięgiemobjęłoAzjęMniejsząi
Grecję.Pozałożeniuwspólnotywdanejmiejscowościzazwyczajprzezjakiś
czaspozostawałwniej,nauczająciumacniającwwierze.Jednakżenawetpojej
opuszczeniunieprzestawałtroszczyćsięojejżycieduchoweimoralne.Kiedy
wniektórychwspólnotachpojawiałysięwiększeproblemydogmatyczne,
moralnelubdyscyplinarne,wiernizwracalisiędoniegozprośbąopomoc,
traktującgotymsamymjakoswegonajwyższegoprzełożonegoijakoautorytet.
Pozostajączdala,Pawełprzesyłałwformierozbudowanychlistówswoje
napomnieniaiodpowiedzinapytania.Wjegodzielemisyjnymlistyteodegrały
zatemwielkąrolę,azawartewnichrozstrzygnięciawielukwestiidodzisiaj
stanowiąfundamentnauczaniaKościoła.

PowstaniezbiorulistówPawłaApostoła

ListyPawłowesąodpowiedziąnakonkretneproblemypowstałewdanym

Kościele.Wwiększościniesąlistamiprywatnymi,leczpismamiurzędowymi,
przeznaczonymidopublicznegoodczytaniawdanejwspólnocie.Czasemnawet
samapostołpragnął,bywspólnotywymieniłymiędzysobąlistyizapoznałysię
ztreściąpouczeńskierowanychdoinnejwspólnoty(Kol4,16).ListyPawłowe
sąnajstarszymiznanyminamtekstamipierwotnegochrześcijaństwa(pierwszez
nich-ListydoTesaloniczan-powstałyjuż20latpoZmartwychwstaniu
Chrystusa).WielkiautorytetApostołaNarodówsprawił,żeposzczególne
wspólnotystarałysięsprowadzaćjegopismazinnychwspólnot,przepisywałyje
iprzechowywałyjakowykładwiaryimoralności.Mimotokilkajegolistów
zaginęło.WKol4,16PawełwspominaoUściedobraciwLaodycei,któregonie
znamy.W1Kor5,9powołujesięnajakiśwcześniejszylistdoKoryntian,który
niezachowałsię,a2Kor7,8sugeruje,żepoliścieznanymnamjakoPierwszy
ListdoKoryntiannapisałjeszczejeden.JużDrugiListśw.Piotrawspominao
zbiorzelistównaszegobrataPawła(2P3,15).Tzw.KanonMuratoriego
(powstałok.200r.)wymieniawszystkielistyPawła,wliczbie13,zaliczającje
dozbioruKsiągŚwiętych.WkanonietymniemajednakListudo
Hebrajczyków.Późniejszepapirusyikodeksymająwwiększości14listów,
wśródktórychfigurujetakżeListdoHebrajczyków.Poszczególnepismazostały
umieszczonewkanoniewedługichwielkości:odlistunajdłuższegodo
najkrótszego.

ZagadnienialiterackielistówPawłaApostoła

Listzeswejnaturyjestzawszeskierowanydokonkretnegoadresata,którym

możebyćnp.jednostka,grupa,wspólnotalubmieszkańcyjakiegośmiasta.
Różnisiętymodrozprawyfilozoficznejlubteologicznej,napisanejwformie
listu,którachoćpodajewewstępieadresata(najczęściejfikcyjnego),tojednak
zeswojegozałożeniajestdziełemliterackimprzeznaczonymdoszerszegogrona
czytelników(takicharaktermożemiećListdoEfezjaniListdoHebrajczyków).
Ówczesnelistymiałyściśleokreślonąstrukturę:1)nadawcaiadresatze
wstępnympozdrowieniem;2)treść;3)zakończenieipozdrowieniekońcowe.
Podającnadawcęiadresata,Pawełstosujeformęwschodnią,gdziepierwsze
zdaniejestw3osobie,natomiastdrugiezdaniew1osobie[np.Paweł...do
KościołaBożegowKoryncie...ŁaskawamipokójodBogaOjcanaszego(1Kor
1,1-3)].Zakończenielistuzawierałozazwyczajpozdrowienieikońcowe
życzenia,któreuPawłanieograniczająsiętylkodozdawkowego:
„Pozdrawiam!”,leczprzybierająrozbudowanąformęliturgiczną.

PodwzględemliterackimlistyapostołaPawłasąbardzozróżnicowane.Nie

służątylkoprzekazowiinformacjiiniesątylkoodpowiedziąnapytania
adresatów.Znajdująsięwnichczęścidoktrynalne,parenetyczne(zachęty,
napomnienia,przestrogiirady),wspomnienia,wyznaniaosobiste,apologie
(mowyobrończe),modlitwy,dziękczynienia,hymny,diatryby(ostrekrytyki),
wizjeapokaliptyczne,doksologie(krótkieformułykuchwaleBoga)iinne.
Zawartewnichbogactwogatunkówliterackichsprawia,żewcałejliteraturze
greckiejlistytestanowiąprawdziwyewenement.UżywanyprzezPawłajęzyk
możnaumiejscowićmiędzyliterackimjęzykiemgreckimastosowanymnaco
dzieńjęzykiemkoine.

PrzypisaniulistówPawełkorzystałzpomocysekretarza.WRz16,22

dowiadujemysię,żelisttenpoddyktandoPawłapisałTercjusz,Rzymianinz
Koryntu.PrzyzakończeniulistusamPawełdopisujejedyniekilkasłówalbo
tylkostawiaswójpodpis,któregozadaniembyłouwiarygodnieniepisma(1Kor
16,21;Ga6,11;Kol4,18;2Tes3,17).Ponieważlistybyłydyktowane,dajesięw
nichwyczućszczególnystylmówcy,któryczasempoprawiato,coprzedchwilą
niezbytdokładniepowiedział(1Kor1,16),albonagleurywazdaniewpołowiei
zaczynazupełnienowąmyśl(np.Rz5,12n;1Kor9,15).Pawełczęstoodwołuje
siędoST.NajczęściejnawiązujedoróżnychtekstówSTnazasadziealuzjilub
swobodnegokorzystaniaztekstówbiblijnych.Wszędzieposługujesię
Septuagintą(greckiprzekładST),leczbardzorzadkocytujecałefragmenty
dosłownie.Prawdopodobnieprzytaczatekstyzpamięci,zmieniającjeniekiedyi

dostosowującdowłasnejmyśli.Niekiedyteżspisujemodlitwy,pieśniihymny,
któreutworzylichrześcijanienaużytekliturgiczny(np.Flp2,6-11;Kol1,13-20).
Znamiennymtekstem,któryPawełprzejmujeztradycji,jestustanowienie
Eucharystii(1Kor11,23-25).

WstępdoListudoEfezjan(B.P.)

Okolicznościpowstania

TytułListdoEfezjanniezupełnieodpowiadafaktycznymadresatomtego

pisma.WnajstarszychrękopisachniewystępujewyrażeniewEfezie(Ef1,1),co
wrazzbrakiemjakichkolwiekodniesieńdokonkretnejsytuacjilokalnego
Kościołazdajesięwskazywaćnabardziejogólnycharaktertegolistu.Byćmoże
byłotopismookólneskierowanedokilkuwspólnotchrześcijańskichwAzji
Mniejszej,wtymtakżeidoEfezu.

WprawdziewLiściedoEfezjanniemabezpośrednichwzmianek,cobyło

powodemicelemnapisaniategopisma,alejegopowiązaniezListemdo
Kolosanmożesugerować,żechodziłooprzeciwstawieniesięprądom
gnostyckim,którewyrosłyzsynkretyzmupogańsko-judaistycznego,przed
którymprzestrzeganibylichrześcijaniezKolosów(zob.WprowadzeniedoListu
doKolosan).WprzypadkuListudoEfezjanmamyjednakdoczynienianiez
pismemocharakterzepolemicznym,leczzpozytywnymisyntetycznym
wykładem.ListdoEfezjanstanowijedenzczterechtzw.listówwięziennych
(pozostałe:ListdoFilipian,ListdoKolosan,ListdoFilemona).Nazwata
znajdujeswojeuzasadnieniewtym,żewkażdymzlistówznajdujemywzmianki
opobycieichautorawwięzieniu(Ef3,1;4,1;6,20;Flp1,7.13n;Kol1,24;
4,3.18;Flm1.9n.l3).

WiększośćwspółczesnychuczonychmawątpliwościczyautoremListudo

EfezjanjestPaweł.Przyczynątakiegostanowiskajestodmiennośćsłownictwa,
styluimyśliteologicznejtegopismawstosunkudolistów,którychautorstwo
Pawłajestpewne.Zdziwieniebudzifakt,żePaweł,którysamzakładałKościół
wEfezie,wktórympracowałprzeztrzylata(Dz20,31),nieodnosisięwprost
dosytuacjimiejscowejwspólnoty,aniteżnieprzekazujeżadnychosobistych
pozdrowień.Niezwracasięrównieżdochrześcijanzapomocąokreślenia
„bracia”,cobyłotakcharakterystycznewjegolistach.Uczeniwięc,którzynie
przyjmująautorstwaPawła,sugerują,żelisttenmógłnapisaćktóryśzjego
uczniówiwspółpracowników(np.Tychik,Onezym),któryrozwinąłmyśl
apostoła,opierającsięgłównienaLiściedoKolosan.Wśróduczonych
broniącychautorstwaPawławskazujesię,żewkręguapostołaniebyłonikogo,
ktomógłbydokonaćtakdojrzałej,pogłębionejsyntezyjegomyśliirozwinąć
niektóretematyteologicznepojawiającesięjużwcześniejwjegolistach.
Różnicewsłownictwie,styluiteologiitłumacząoniinnymcelemtegolistui

jegoodmiennątematyką.Jednoznaczneiostatecznerozstrzygnięciekwestii
autorstwaniejestobecniemożliwe.Niematojednakwpływunafakt,żejestto
pismonatchnioneprzezBoga.

ZautorstwemListudoEfezjanwsposóbpośredniłączysięsprawajegorelacji

doListudoKolosan.Dotyczytozarównoukładumateriałuwobudziełach,
poruszanejtematyki,jakiterminologii.WielezdańzListudoKolosanzostało
powtórzonychwLiściedoEfezjan.Przyjmujesiępowszechnie,żeListdo
Kolosanpowstałwcześniejiżebyłonpodstawądoszerszegoopracowania
tematówdoktrynalnychwLiściedoEfezjan,wbardziejuroczystymstyluiw
kunsztowniejszejformieliterackiej.

JeśliautoremListudoEfezjanjestjakiśuczeńzkręguPawła,tomógłon

powstaćokołoroku90,amiejscemjegoredakcjimógłbyćEfez.

Treśćiteologia

Pozazwyczajowymwstępem(Ef1,1n)izakończeniem(Ef6,21-24)wyróżnia

sięwLiściedoEfezjandwiezasadniczeczęści:teologiczno-doktrynalną(Ef1,3
-3,21)iparenetycznątzn.zawierającązachętyipouczeniadlaadresatów(Ef4,1
-6,20).CentralnymtematemcałegolistujestnaukaoKościele(eklezjologia)
jakooCieleChrystusa.Wpierwszejczęści(Ef2-3)autorukazujerealizację
zbawczegodziełaChrystusawKościele.Kościółjestspołecznościązłożoną
zarównozŻydów,jakipogan.Jestzbudowanynafundamencieapostołówi
proroków(Ef2,20),alejegozasięgjestkosmiczny.Kościółniejest
rzeczywistościądoskonałą,ukończoną,aleciąglerosnącąirozwijającąsię(Ef
4,13).JegoistnienieirozwójsąmożliwejedyniedziękiChrystusowi,któryjest
jegoGłową(Ef1,22;4,15;5,23)iktóryudzielamuzeswojejpełni(Ef4,11n).
AbywyraźnieukazaćrzeczywistośćKościoła,autorListudoEfezjanposługuje
sięteżinnymiobrazami.Kościółjestwięcdlaniegobudowlą,oblubienicą,
domem,rodzinąBoga,Jegomiastemiświątynią(Ef2,19-22).Wobecgrożących
muniebezpieczeństwzestronyfałszywychnauczycieli,zwodzącychpodstępnie
wiernych(Ef4,14),autoreksponujetematjednościKościoła(Ef2,11-22;4,3-6).
Ujawniatajemnicęukrytąodwieków:Bożyplanzbawieniapolegającyna
powołaniuzarównoŻydów,jakipogandojednejspołecznościKościoła(Ef
l,9n).Eklezjologialistujestściślepowiązanazjegoswoistąchrystologią.Oile
wewcześniejszychlistachPawłapunktemwyjściadlaeklezjologiijest
chrystologia,towLiściedoEfezjanjestodwrotnie.Autor,wychodzącodnauki
oKościele,zmierzadorozwinięciachrystologiikosmicznej.Chrystusjestnie
tylkoGłowąKościoła,alecałegowszechświata.Jegoprymatobejmujenietylko
Kościół,alekosmos,wktórymKościółmaswojemiejsce.Podstawęobecności
KościoławprzestrzenikosmicznejstanowijegozjednoczeniezChrystusem.
Kościółjestwszędzietam,gdziejestChrystus.Inspiracjądlaautoradotakiego
ujęciatematykieklezjalnejbyłniewątpliwieListdoKolosan(Kol1,15-18a),
zawierającyhymnkuczciChrystusawładcykosmosu.JeśliwięcautoremListu
doEfezjanniejestPaweł,tonależyprzyjąć,żeautortegodziełaswoją
eklezjologiębudujenafundamenciepołożonymprzezapostoła.

WczęściparenetycznejautorlistuzachęcadozachowaniawKościele

jednościducha(Ef4,1-16).Nakazujezerwaćzdawnym,pogańskimstylem
życia(Ef4,17-24).Zalecapielęgnowaniewcodziennymżyciuchrześcijańskich
zasad(Ef4,25-31)ipodajewskazaniadotyczącewzajemnychrelacjiwrodzinie
chrześcijańskiej(Ef5,22-6,9).Szczególnierozwiniętyzostajetematwięzi
małżeńskiej.Naukęomiłościmałżeńskiejautorlisturozwijanakanwierelacji

międzygłowąiciałem,awkonsekwencjimiędzyChrystusemiKościołem.Styl
ListudoEfezjanniejestzbytprzejrzystyzpowoduużywaniaprzezautora
długichzdańzłożonych.Przeplatająsięwnimróżnedrobneformyliterackie,
takiejak:hymny(np.Ef1,3-14),modlitwy(np.Ef3,14-19),pouczenia(Ef5,22
-6,9),katalogicnótiwad(Ef4,2n.31;5,8-21).

WstępdoListudoEfezjan(P.K.)

Pismo,określanetradycyjnąnazwąListudoEfezjan,niemogłobyć

skierowaneprzezśw.PawłatylkodochrześcijanzamieszkałychwEfezie,
metropoliiAzjiMniejszej.Takiejestzdaniespecjalistów,powszechniedziś
uznawane.Opierasięonogłównienadwóchsprawdzianach,którychdostarczają
formaitreśćtegolistu.Jużwjegoadresie(1,1)niewykazująnajstarszerękopisy
najważniejszychwtejsprawiesłów:wEfezie,aTradycjawahasięcodotego,
kimbyliadresacilistu.Wjegotreściuderzaczytelnikabrakjakichkolwiek
żywszychakcentówosobistych.Aprzecieżniedopomyśleniajestto,byApostoł
bezosobowopotraktowałczłonkówtegoKościoła,którysamzałożyłipouczałw
ciągubliskotrzechlat(por.Dz19,1.8.10;20,1).Poszukującwięcwłaściwych
adresatówlistu,częśćuczonychupatrujeichwLaodycejczykach,doktórych
miałobyćskierowaneoddzielnepismo,niestetyzaginione(Kol4,16).Bardziej
jednakprawdopodobnawydajesięhipoteza,żelistten,możewłaśnieidentyczny
zewspomnianymwKol4,16,byłlistemokrężnym,skierowanymdokilkumiast
dolinyrzekiLikos,włączniezEfezemjakometropolią.Stądzachowane
rękopisybądźniezawierająwogólenazwygeograficznejmiasta,wymiennejw
poszczególnychodpisach,bądźtylkojedną:doEfezjan,którazapewnebyła
pierwotnieumieszczonanazewnętrznejstroniezwojupapirusowego,
odpisanegospecjalniedlamieszkańcówtejmetropolii.

Stąddlazrozumienialistunietyleważnejestzagadnienieadresatów,bobyli

nimichrześcijaniewieluróżnychKościołów,ileraczejokoliczności,wjakichon
powstał.Aluzjewnimzawarte(3,1;4,1;6,19n)wskazująnato,żeśw.Paweł
napisałgowwięzieniu.Podobieństwozaśpodwzględemstyluitematykido
ListudoKolosanskłaniadotego,byobydwapismadatowaćmniejwięcej
jednakowo,mianowiciewlatach61–63,podczaspierwszegouwięzieniaśw.
PawławRzymie(Dz28,16n.30).JednakżedoktrynaEfoKościelejakooCiele
Chrystusa,bardziejrozwiniętaniżwKol,skłaniadouznaniaEfzanieco
późniejszy.

NowaiostatecznasyntezateologicznaEfwynikałazpraktycznychpotrzeb

apostolstwa,awykorzystałarefleksje,jakiePawełmiałczassnućprzebywającw
więzieniu.PotrzebyapostolstwawAzjiMniejszej–toprzeciwdziałanie
zagrożeniuchrześcijaństwapoczątkowąformągnozy.Wychodzącnaprzeciw
tegoniebezpieczeństwa,PawełposługujesiępojęciemmisteriumChrystusa,
któreBógOjciecobjawiłostatnioświatuprzezapostołów.MisteriumChrystusa
objawiasięświatuprzezżycieKościoła–jakoJegoCiała,jakonieustannej
epifanii.PrzytymChrystuszmartwychwstałyjestdlategoCiałaGłową,tzn.

władcąiźródłemżyciaprzezłaskę.Dalej,KościółobmytyjakocałośćweKrwi
Chrystusa,awposzczególnychswychczłonkachprzezchrzest,złożonyodtąd
takznawróconychpogan,jakizŻydów,duchowaświątyniaBożaiOblubienica
Chrystusa,jestnarzędziemzbawczegoplanuBoga.StądEfmożnanazwaćw
skrócieeklezjologiąsoteriologiczną.Tawłaśnietematykalistusprawia,żestał
onsięszczególnieaktualnywrazzewzmożonymdzisiajwKościele
zainteresowaniemdlaprawdyomistycznymCieleChrystusa.Stądteżiw
dokumentachSoboruWatykańskiegoIIlisttenznalazłszczególnieczęste
zastosowanie,zwłaszczawzwiązkuznaciskiem,jakispoczywawnichna
zbawczymplanieBoga.

Częśćmoralna(4,1–6,20)wsposóbznamiennydlaPawłasnujewnioski

praktycznezfaktuOdkupieniaizprzynależnościdoKościoła:chodziożycie
zgodnezpowołaniem.Pierwszymwymogiemjestzachowaniejedności.Etos
chrześcijańskicechujecałkowitanowośćżycia,którapozostajewzasadniczymi
bezkompromisowymkontraściezdotychczasowym,pogańskimżyciem,
nacechowanymnieznajomościąBogairozwiązłością.Jakodzieciświatłości,
mająchrześcijanieświecićprawdąnowegożycia.Przysposobności
praktycznychpouczeńdlamężówiżonpadaważkiestwierdzenie,że
małżeństwowiernychtowielkatajemnica,gdyżstanowiodzwierciedlenie
stosunkuChrystusa-GłowydoswegoCiałaizarazemswejOblubienicy,tzn.do
Kościoła(5,21–33).Częśćmoralnąkończypełenekspresjiobrazwalki
duchowejzmocamiciemności.

Ef1

Adres

Paweł,zwoliBożejapostołChrystusaJezusa–doświętych,

którzysąwEfezie,idowiernychwChrystusieJezusie:

1,1którzysą(wEfezie).Wyrażeniawnawiasieniewątpliwiebrakowałowtekściepierwotnym,słowazaśpoprzedzającemogąnależećdobardzostaregododatku.Niektórzybadaczeuważają

jezaautentyczne—ponichbyłobyzostawionepustemiejsce,przeznaczonenawpisanienazwytakiegolubinnegoKościoła,doktóregolistmiałbyćposłany.

ŁaskawamipokójodBoga,Ojcanaszego,iodPanaJezusa

Chrystusa!

1–2.

Wliścietymadresskładasięzelementównależącychdostałegoformularza(zob.Rz1,1.7;por.1Kor1,1).Jednakżedwaokreśleniawnimzawartemówiąwięcej:zwoliBożejoznacza

tustalezbawcząinicjatywę,aterminapostołotrzymawrozdz.3nowecechy.AdresatówokreślatuApostołnietylkostałymwNTtytułemświęci,aledorzucanadtowierni,takiżpierwszyprzymiotnik
wskazujenauprzedniwybórBoży–powołaniedoświętości,adrugi–naodpowiedźludzinatęłaskę–wierność.Osłowach<wEfezie>–zob.Wstęp.

1,1-2.Wprowadzenie.Wieleprzekładówzwracauwagęnato,żesłowa„w

Efezie”(w.1)niepojawiająsięwewszystkichrękopisach.Wieluuczonych
uważa,żeListdoEfezjanzostałpierwotniewysłanydokilkukościołów,wśród
którychKościółwEfezieodgrywałczołowąrolę.(Byłbytowięc„listokrężny”,
podobniejakpismazawierającecesarskierozporządzenia.)Ponieważjednak
wszystkietelokalneKościołyznajdowałybysięwsąsiedztwieEfezu,historia
Kościołaefeskiegopomożenamzrozumiećkulturowetłotegoutworu(zob.Dz
19,1-41).

„Łaska"i„pokój”toadaptacjatradycyjnegostarożytnegopozdrowienia.

Zwróćmyuwagę,żełaskaipokójpochodzą„odBogaOjcanaszego,iPana
JezusaChrystusa”.Zob.dodatkowowprowadzeniedolistówPawłowychi
komentarzRz1,1-7.

MISTERIUMCHRYSTUSAWKOŚCIELE

Tajemniczyplanzbawienia

NiechbędziebłogosławionyBógiOjciecPananaszego,Jezusa

Chrystusa;Onnapełniłnaswszelkimbłogosławieństwemduchowym
nawyżynachniebieskichw–Chrystusie.

1,3Pawełodpoczątkulistuwznosisiękuplanowiniebieskiemuipozostanieprzynimdokońcategopisma(1,20;2,6;3,10;6,12).Towłaśnietam,odwieków,mająpoczątekiwłaśnietam,

nakońcuczasów,dopełniąsię„błogosławieństwaduchowe”,októrychszczegółowoopowiedząnastępnewiersze.

HymnwprostwielbiBogaOjca,Inicjatorazbawczegoplanu,apośrednio–JegoSyna,JezusaChrystusa,jakopośrednika,copodkreślawielokrotniepowtarzanyokolicznikwNim.Za

punktwyjściaApostołobieranasząsytuacjęjakochrześcijan:wszelkiebłogosławieństwoduchowespływananasterazzwyżynniebieskich,naktórychzasiadazmartwychwstałyChrystus(por.1,20)idla
nasjeotwiera(2,6).Zwrotnawyżynachniebieskichzachodzipięciokrotnietylkowtymliście.Jesttobiblijne,obrazoweokreślenieświatanadzmysłowego,duchowejstrefybytowania(3,10).Doniej
aspirujeczłowiek,achcąmująodebraćdemoniczne„Potęgi”wyliczonew6,12(por.Rz8,38n;1Kor15,24;Kol2,15).

1,3.Dzisiajodróżniamy„niebiosa”wznaczeniuempirycznym(tj.zewnętrznewarstwyatmosferyicaływszechświatzwyjątkiemZiemi)odduchowegomiejscazamieszkiwaniaBoga.W

czasachPawłanietrzebabyłojednakczynićtakiegorozróżnienia,byporozumiećsięzczytelnikami.Dzielilioni„wyżynyniebieskie”winnysposób,niżmytoczynimy.Prawiewszyscystarożytni
wierzyli,żeniebiosaskładająsięzwielupoziomów(częstoztrzechlubsiedmiuwarstw);różneistotyniebieskie(różnerodzajeaniołów,demonów,gwiazditd.)zamieszkiwałyróżnesfery,zaśBógwraz
znajczystszymiduchamiprzebywałwnajwyższymniebie.ZasadniczowedługżydowskiejtradycjiduchysprawiedliwychprzebywałytamrazemzBogiempośmierci.Zwrot„wyżynyniebieskie”może
więcoznaczaćzarówno„miejsceprzebywaniaBoga”(wtymprzypadku),jaki„miejsceprzebywaniamocyanielskich”(winnychfragmentachListudoEfezjan).

WNimbowiemwybrałnasprzedzałożeniemświata,abyśmy

byliświęciinieskalaniprzedJegoobliczem.Zmiłości

1,4Pierwszebłogosławieństwo:wezwaniewybranychdożyciauszczęśliwiającego,którezresztąjużsięzaczęłowsposóbmistycznyprzezzjednoczeniewiernychzChrystusem

uwielbionym.„Miłość”oznaczaprzedewszystkimmiłośćBogawzględemnas—onainspiruje„wybranie”przezNiegoorazwezwaniedo„świętości”(por.Kol3,12;1Tes1,4;2Tes2,13;Rz11,28),
jednakżeniemożnaztegowykluczyćnaszejmiłościdoBoga,którazJegomiłościpochodziijestodpowiedziąnatęmiłość(por.Rz5,5).

przeznaczyłnasdlasiebiejakoprzybranychsynówpoprzez

JezusaChrystusa,wedługpostanowieniaswejwoli,

1,5Drugiebłogosławieństwo:wybórsposobutegouświęcenia,czyliusynowienieBoże,któregoJezusChrystus,jedynySyn,jestźródłemiwzorem(por.Rz8,29).
1,4-5.WedługStaregoTestamentu,Bóg„przeznaczył”lub„wybrał”IzraelawAbrahamie,byuczynićgoludemJegoprzymierzaiprzybrałIzraelitówzaswojedzieci.JednakJegoludczęsto

łamałzawarteprzymierze.Pawełwyjaśnia,żewsensiepraktycznymczłowiekstajesięczłonkiemluduBożegoprzymierzazasprawąChrystusa,niezaśswojegopochodzenia.

kuchwalemajestatuswejłaski,którąobdarzyłnasw

Umiłowanym.

1,6łaski.Grec.termincharisoznaczatutajprzychylnośćBożąwaspekciejejdarmowości.Treściowozawieraontu—aleiprzekracza—termin„łaska”wznaczeniuuświęcającegoi

wewnętrznegodarudlaczłowieka,tabowiemobjawia„chwałę”samegoBoga(por.Wj24,16+),mamytuwięcpodwójnyrefren,którycharakteryzujecałeprzedstawienieBożychbłogosławieństw:mają
onejedyneźródłowszczodrobliwościBogaiichjedynymcelemjestwychwalanieGoprzezstworzenia.WszystkopochodziodBogaipowinnodoNiegoprowadzić.

—wUmiłowanym.Wariant(Wulgata):„wswoimSynuumiłowanym”.

4–6.

Ponakreśleniuobecnejsytuacjiwiernych,myślPawłacofasiędoprapoczątkuzbawczegoplanu.Zaczynasięonnieodnaprawyrajskiegoupadku,jaktoczęstoupraszczałykatechezy,

leczjeszczeprzedzałożeniemświata,wwiecznościTrójjedynegoBoga.JedyneiniepowtarzalnesynostwoBożeChrystusawsposóbtajemniczyrozszerzasięnawiernychjakowybranychprzezBoga
OjcawłaśniewNim:BógnasrodziwSynu.Jesteśmywięc„synamiwSynu”(E.Mersch),synamiprzybranymidziękijedynieiwpełniUmiłowanemu,którymjestSyn.Świętośćprzeznaczonadlanas
odwiecznympostanowieniemBożymjestobiektywnairzeczywista,nacowskazujeokreślającyjąokolicznikprzedJegoobliczem.Znaczyontyle,co„zasługującynaJegouznanie”.Wszystkotojest
nienależnymdaremłaski,azmierzadoostatecznegoceluwszechrzeczy–dochwałyBoga.

1,6.BógwybrałIzraelamiędzyinnymiwtymcelu,bytengłosiłJegochwałę(Iz60,21;61,3;Jr13,11).ObjawianieBożejchwałymiałotakważneznaczenie,żenawetJegokarzącewyroki

miałyzwrócićludzikuNiemu(Wj7,5;Am4,6)-kuprawdziwemuźródłużycia(Jr2,13).

WNimmamyodkupienieprzezJegokrew–odpuszczenie

występków,wedługbogactwaJegołaski.

1,7Trzeciebłogosławieństwo:historycznedziełoodkupieniaprzezkrzyżChrystusa.

Szczodrzejąnanaswylałwpostaciwszelkiejmądrościi

zrozumienia,

1,8OsobądziałającąjesttuBógOjciec.

7–8.

ApostołprzechodzidodziełaOdkupienia.Pośrednichetapówzbawczegoplanuwprawdziewyraźnieniewymienia,skoromówiwprostoodkupieniujakoodpuszczeniuwystępków,ale

jesuponuje.AwięcliczysięzfaktemrajskiejodpowiedziczłowiekanauprzedniwybórBoży,liczysięznastępstwamigrzechuprarodziców.KrewChrystusajakośrodekodkupieniatutajmadoniosłość
wyraźnieekspiacyjną–oczyszczeniazbrudugrzechowego(por.Rz3,25;5,8n;Kol1,20;Hbr9,14.22;1P1,2;Ap1,5;7,14).Tymsamympośrednioukazujesiętuzłośćgrzechu,którywymagaażtakiej
ekspiacji.NiezatrzymującsiędłużejnadnegatywnąstronąOdkupienia,hymnszerzejopiewabogactwołaski,szczodrzewylanejnawiernych.

1,7-8.BógodkupiłIzraela(tj.wykupiłgozegipskiejniewoli)zacenękrwibarankapaschalnego.KrewzwierzątofiarnychwStarymTestamencieoznaczała,żecenązaprzebaczeniebyło

życie.Pawełłączytutajzesobątedwamotywy.

przezto,żenamoznajmiłtajemnicęswejwoliwedługswego

postanowienia,któreprzedtemwNimpowziął

1,9Czwartebłogosławieństwo:objawienie„tajemnicy”(Rz16,25+).

Trzymającsięgłównegotematulistuhymnwymienianajpierwłaskęszczególnegoobjawienia,amianowiciepoznanietajemnicyplanuzbawieniadokonanegowChrystusie.Takie

wtajemniczeniejestdowodemniesłychanegozbliżeniaBogadoczłowieka–kryteriumprzyjaźni(por.J15,15).Pośrednikiemtegodziełaijegourzeczywistnieniem,postanowionymzgóry,będzie
Chrystus(por.Mt11,27).

dladokonaniapełniczasów,abywszystkonanowozjednoczyć

wChrystusiejakoGłowie:to,cowniebiosach,ito,conaziemi.

1,10dladokonaniapełniczasów.Takdosł.Innetłumaczenie:„abyspełnićje(postanowienie),kiedynastąpipełniaczasów”(por.Ga4,4+).
—WcałymliściejestrozwijanamyśloChrystusie,którydziękiswejwładzypanujenadcałymświatemstworzonym,zepsutymorazrozbitymprzezgrzech,ijednoczytenświat,by

doprowadzićgodoBoga.Jesttoświatludzi,wktórymŻydziipoganiezostajązgromadzenidziękitemusamemuzbawieniu,jesttorównieżświataniołów(por.4,10+).

10.

Odkupienienastąpiłoznastaniempełniczasów(otympojęciuzob.kom.Ga4,4),anastępstwemtejpełnijestnowy,nawskrośpozytywnyaspektowegodziełaOdkupienia–szczególna

odnowawszechrzeczy.Wyrażająjedenzłożonyczasownik,któryzkoniecznościpopolskuwymagakilkuwyrazów:nanowozjednoczyćwChrystusiejakoGłowie.Jesttoideaszczególniedrogaśw.
Pawłowi:Chrystusjestzasadąwszechrzeczyizarazempośrednikiempojednania(Kol1,15–20).HarmoniawszechświatanaruszonaprzezgrzechdoznajenaprawydziękiChrystusowi,którystajesię
Głową,cobliżejwyjaśnijeszcze1,22nn(por.Kol1,18).Chrystuskrólujenadcałymświatemtakmaterialnym,jakduchowym.

WNimdostąpiliśmyudziałumyrównież,zgóryprzeznaczeni

zamiaremTego,którydokonujewszystkiegozgodniezzamysłem
swejwoli,

1,11WNim.ChodzioChrystusa.
—dostąpiliśmyudziałumyrównież.Albo:„zostaliśmyoddzieleni”.Piątebłogosławieństwo:wybranieIzraela,„działu”Boga,jakopozostającegowświecieświadkaoczekiwania

mesjańskiego.Pawełjestztegonaroduidlategomówi„my”.

byśmyistnielikuchwaleJegomajestatu–my,którzyjuż

przedtemnadziejęzłożyliśmywChrystusie.

11–12.

Mimorozmiarówkosmicznych,dziełozbawieniadotyczyprzedewszystkimludzi.Chrystusowapełniaczasów–toetapniezawodnegoisuwerennegoplanuBożego,któryzmierzado

najściślejszegopołączenialudzkościzBogiem.TopołączenienanowejzasadziejestdobrodziejstwemprzedewszystkimdlaŻydów,wówczaspowołanychdoKościoła.Onibowiemdziękigłosom
prorockim–moglijużprzedtemnadziejęzłożyćwMesjaszu,któregowłaśniedoczekalisięwosobieJezusa.ApostołzaliczaisiebiedoŻydów,oczymświadczywtekścieformamy.

1,9-12.Żydzipowszechniewierzyli,żehistoriazbliżasięprzezwielefazdoswegopunktukulminacyjnego,kiedywszystkozostaniepoddanepodBożepanowanie.Niektórzystarożytni

filozofowiesądzili,żecaływszechświatbyłprzenikniętyBogiemikiedyśponowniedoNiegopowróci.Podobniejakpisarzeżydowscy,którzyprzejęlijęzykowychfilozofów,Pawełwierzy,żehistoria
zmierzakupunktowikulminacyjnemu,którymbędziepodporządkowaniewszystkiegoBogu,niezaśstopieniesięwszystkiegozNim.StaryTestamentijudaizmuznawały,żeBógmaswójsuwerenny
plandlahistorii,plandoprowadzeniadziejówdopunktukulminacyjnego.Natemat„udziału”(dosł.„dziedzictwa”),zob.komentarzdoEf1,13-14.NatematostatecznegoceluBożego,zob.komentarz
doEf3,8-11.

WNimtakżeiwy,usłyszawszysłowoprawdy,DobrąNowinęo

waszymzbawieniu,wNimrównież–uwierzywszy,zostaliście
naznaczenipieczęcią,DuchemŚwiętym,którybyłobiecany.

1,13iwy.Szóstebłogosławieństwo:wezwaniepogandoudziałuwzbawieniu,kiedyśzarezerwowanymdlaIzraela.Poganiemająpewnośćtegozbawieniaprzezotrzymanieobiecanego

Ducha.

—naznaczenipieczęcią,DuchemŚwiętym.DarDuchajestukoronowaniemwypełnieniaBożegoplanuzbawieniaiwyrażajegotrynitarnąstrukturę.Zaczętywtajemniczysposóbjużteraz,

jeszczepodczastrwaniastaregoświata,dopełnisię,gdykrólestwoBogaobjawisięchwalebnieiostateczniewparuzjiChrystusa.Por.Łk24,49+;J1,33+;14,26+.

Onjestzadatkiemnaszegodziedzictwawoczekiwaniuna

odkupienie,którenasuczyniwłasnością[Boga],kuchwaleJego
majestatu.

1,14woczekiwaniunaodkupienie,którenasuczyniwłasnością[Boga].Albo:„przygotowujeodkupienienarodu,któryBógnabyłdlasiebie”.Dosł.:„narodu[Jego]posiadania”.Bógzacenę

krwiswegoSynanabyłdlasiebielud—naródwybranych.Pawełpoterminach:„błogosławieństwo”,„święci”,„wybranie”,„przybranie”,„odkupienie”,„dział”,„obietnica”,podejmujeinnepojęcieST,
którerozszerzaidoskonaliodnoszącjedonowegoIzraela,wspólnotyzbawionych,Kościoła.

13–14.

Odpowiedniodotegowyww.13oznaczapowołanychdoKościołapogan.WeszlionidoniegodziękiwierzewgłoszonąimDobrąNowinę,wprawdęozbawieniu,awłączenizostali

dotejwspólnotyprzezchrzest.Aluzjędotrwałychskutkówtegosakramentustanowiużytatunazwaopisowapieczęć.Pieczęciąjestzapowiedzianyprzezproroków(Jl3,1–5;Ez36,26n),aobiecany
przezJezusa(Mt10,20;J14,15nn.26;15,26n;16,5–15)DuchŚwięty.Jakbowiempieczęćwskazujenaautentycznośćdokumentuczyprzynależnośćrzeczydowłaściciela,atakżechroniwłasnośćczy
tajemnicę–takDuchŚwiętyprzezswądziałalnośćwwiernychodchwiliichchrztujestzadatkiemdziedzictwanaodkupienie,rękojmiąpowodzeniazbawczegoplanu,któregofazakońcowaukażenowy
aspekt,nawskrośpozytywny–nabyciewyłącznejwłasnościprzezBoga.ChodzituonieutracalnąprzynależnośćczłowiekadoBogawwieczności.Towiekuisteszczęściezbawionychzmierzakuchwale
majestatuBoga,Inicjatoraplanu,awięcBogaOjca.Patrocentryzmuśw.Pawłajestzawszekonsekwentny.

1,13-14.Woskowapieczęćsłużyłajakoznakwłasnościlubpoświadczeniazawartościzapieczętowanejprzesyłki.Ponieważpowszechniewierzono,żeDuchŚwiętyzstąpinaludziwczasach

ostatecznych,PawełmówitutajoNimjakoo„depozycie”lub„zadatkudziedzictwa”,używającterminustosowanegowstarożytnychdokumentachhandlowych,którydosłownieoznacza„zadatek”.Ci,
którzyzakosztowaliDucha,zaczęlidoświadczaćżyciawprzyszłymświecie,któreBógobiecałswojemuludowi.

GdyBóg„odkupił”(zob.komentarzdoEf1,7-8)IzraelazniewoliwEgipcie,poprowadziłgodojego„dziedzictwa”lub„własności”wZiemiObiecanej.Wpóźniejszejliteraturze

żydowskiejpostrzeganoprzyszłyświatjakoostateczne„dziedzictwo”.Podobnejterminologiiużywalinajstarsipisarzechrześcijańscy(Mt5,5;25,34;Rz8,17;1Kor6,9;Jk2,5).DlaPawłachrześcijanie
byliBożymludem,jużodkupionym,leczrównocześnieoczekującympełniodkupieniawczasachostatecznych.PodobniejaktomiałomiejscezdawnymIzraelem,Bożaobecnośćpośródnichstanowiła
gwarancję,żewprowadziichdoziemi,którąimobiecał(por.Ag2,5).

1,3-14.UwielbienieBogazadziełozbawienia.Wstęp(exordinum)listuPawłowegozawierabłogosławieństwo(„NiechbędziebłogosławionyBóg”).Starożytnelistyczęstozaczynałysię

odmodlitwylubdziękczynienia,chociażsposób,wjakiPawełjetutajrozwija,niejesttypowy.Wieleżydowskichmodlitwrozpoczynałosięsłowami:„ChwałaniechbędzieBogu,który(...wtakiataki
sposóbpomagaswemuludowi...)”.WgreckimoryginalefragmentEf1,3-14stanowijednodługiezdaniewielbiąceBoga.Pawłoweuwielbieniewymienia(jaktoczęstomiałomiejscewżydowskich
modlitwach)BożezbawczezamiaryidzieładokonanedlaJegoumiłowanegoludu.

WwersetachtychużytowodniesieniudowierzącychwJezusajedenasturóżnychsłówstosowanychwStarymTestamencienaoznaczenieIzraela.PonieważKościółwEfezieskładałsię

zarównozŻydów,jakipogan(Dz19,17),zaśjedniidrudzymieliróżnezwyczajekulturowe,wewspólnociemogłysiępojawiaćnapięciaobyczajoweietniczne.Pawełprzypominawierzącym,że
niezależnieodichtłaetnicznegoikulturowego,wszyscystanowiąjednowChrystusieimusząwspólniepracowaćdlazrealizowaniaBożychcelów.

DziękczynienieimodlitwaopoznanieChrystusajakoGłowy

Kościoła

Przetoija,usłyszawszyowaszejwierzewPanaJezusaio

miłościwzględemwszystkichświętych,

1,15omiłości.Brakwniektórychrkpsach.

niezaprzestajędziękczynienia,wspominającwaswmoich

modlitwach.

15–16.

SwoimzwyczajemApostołdziękujeBoguzałaskiudzieloneadresatomizapewniaichopamięciwmodlitwach(zob.Wstęp).PrzedmiotemjegouznaniajestichwiarawPanaJezusa

(inaczejwKol1,4)iczynnamiłośćwzględemwspółwyznawców,określonychstałymwNTappellativumświęci.

1,15-16.PodobniejakpobożniŻydzi,pobożnichrześcijaniemieliwyznaczonyczasnacodziennąmodlitwę.WielureligijnychŻydówmodliłosiękilkagodzindziennie;jeśliPaweł

podtrzymywałtenzwyczaj,tonicdziwnego,żemógłsięmodlićzakościoły,którezałożył.

[Proszęwnich],abyBógPananaszego,JezusaChrystusa,

Ojciecchwały,dałwamduchamądrościiobjawieniawgłębszym
poznawaniuJegosamego.

1,17Ten„duch”oznaczato,codzisiajrozumiemyjako„łaskę”(aktualną).

17.

Modlącsięzaadresatów,Apostołprosidlanichocharyzmatymądrościiobjawienia(zob.1Kor12,8;14,6.26),którychzadaniemjestwprowadzićwiernychwgłębsząznajomośćtego,

kimjestBóg.(BógPananaszego…–zob.J20,17.Ojciecchwały–zob.Dz7,2,tuwiążesięzobjawieniem).

[Niechda]wamświatłeoczyserca,byściewiedzieli,czymjest

nadzieja,doktórejOnwzywa,czymbogactwochwałyJego
dziedzictwawśródświętych

1,18Starotestamentowywachlarzmoralnychiduchowychznaczeńterminu„serce”wST(Rdz8,21+)pozostajeżywywNT:Bógznaserce(Łk16,15;Dz1,24;Rz8,27),człowiekbędzie

kochałBogazcałegoserca(Mk12,29-30p),BógzłożyłwsercuczłowiekadarswegoDucha(Rz5,5+;2Kor1,22;Ga4,6),tamzamieszkujetakżesamChrystus(Ef3,17),sercaproste(Dz2,46;2Kor
11,3;Ef6,5;Kol3,22),prawe(Dz8,21),czyste(Mt5,8;Jk4,8)sąotwartebezniedomówieńnaobecnośćinadziałanieBoga,wierzącyzaśmająjednoserceijednegoducha(Dz4,32).

18.

OdistotyBożejzarazprzechodziApostoł,zgodniezgłównymtematemlistu,donastępnegoprzedmiotupoznania,którymjestnadziejapowołania.Skrótowetowyrażenieoznacza

przedmiotnadziei–chwałęwieczną,doktórejpowołujeBóg.Bogactwochwały–touczestnictwowchwalezmartwychwstałegoChrystusa,którąOnobdarzyswoichwspółdziedziców(Rz8,17;Ga4,7).
Dziedzictwowśródświętych–tozapewneechosłówzMdr5,5,któremówiąoszczęściupozagrobowymsprawiedliwego.WyrażenietozachodzijeszczewmowachPawłowych(Dz20,32;26,18),a
oznaczawiekuisteposiadaniewrazzaniołamiizbawionymitejprawdziwejZiemiObiecanej,jakąjestniebo.

1,17-18.Żydziczęstomodlilisięo„światłeoczy”otwartenaBożeSłowo(Ps119,18)lubinnesprawynaturyduchowej(2Krl6,17).NiektóreźródłażydowskienazywająDuchaBożego

„Duchemmądrości”(podkreślatoszczególnieStaryTestament;np.Wj28,3;31,3;35,31;Iz11,2;por.Pwt34,9).

Pisarzebiegliwretoryceczęstosygnalizowaligłównetematywewprowadzeniu,Pawełniejestpodtymwzględemwyjątkiem.Niebawemwyjaśniterzeczy,którepragnie,byEfezjanie

„wiedzieli”.Natemat„dziedzictwa”,zob.komentarzdoEf1,13-14.

iczymprzeogromnaJegomocwzględemnaswierzących–na

podstawiedziałaniaJegopotęgiisiły.

WykazałOnje,gdywskrzesił

Gozmartwychiposadziłposwojejprawicynawyżynach
niebieskich,

19–20.

Najwyższyszczebelduchowegopoznania,októresięmodliApostołdlaadresatówlistu,dotyczyzbawczejwszechmocyBoga.Okazałasięonazwłaszczawwywyższeniuponad

wszystkoChrystusajakoOdkupiciela,tzn.wJegozmartwychwstaniuwrazznastępstwamiowegofaktudlanas,mającychprzezwiaręichrzestosobistyudziałwtejtajemnicyChrystusa.Należyzwrócić
uwagęnato,żeuśw.Pawła–zwyjątkiem1Tes4,14–staleBógOjciecjakoinicjatorzbawieniawskrzeszaSyna.Wyrazistość,zjakąpiszePawełtesłowa,jestrefleksemjegowłasnychprzeżyćpod
Damaszkiem,kiedyokowokospotkałsięzezmartwychwstałymChrystusemiuznałGozaMesjasza(Dz9,1–19).DalszyetapwywyższeniaChrystusa–Jegowniebowstąpienie–otrzymujetu
sformułowanieznamiennedlanajstarszejkatechezy(por.Mt22,44;26,64;Mk14,62;Łk22,69;Dz2,33n;5,31).ChętnieposługiwałasięonamesjańskimtekstemPs110[109],1,tekstemSTnajczęściej
stosowanymwNowymTestamencie,jakoargumentemzatym,żewywyższenieChrystusajestspełnieniemPism.TutajzasiadanieChrystusapoprawicyBożejnawyżynachniebieskichjest

równoznacznezJegosuwerennymwładaniemcałymkosmosemwjegobiblijnymujęciu,tzn.włączniezeświatemwyliczonychwnastępnymwierszu„Potęg”duchowych,światemdlaczłowieka
transcendentnym.

1,19-20.WcodziennejżydowskiejmodlitwiewyrażanowiaręweschatologicznewskrzeszenieumarłychBożąmocą,comiałobyćnajwyższymjejprzejawem.Pawełzgadzasięztym,

jednakwedługniegonajważniejszewydarzeniejużsiędokonało:Jezuszapoczątkowałprzyszłezmartwychwstanie.Miejscepoprawejstroniewładcybyłopozycjązaszczytną,wiążącąsięzwładzą.
ZasiadaćpoprawicyBogaoznaczałozasiadaćnatroniejakowładcawszechświata,nawetjeśliniewszyscyjegowrogowiezostalijużpokonani(Ps110,1).Natemat„wyżynniebieskich",zob.komentarz
doEf1,3.

ponadwszelkąZwierzchnościąiWładzą,iMocą,i

Panowaniem,iponadwszelkiminnymimieniem,wzywanymnie
tylkowtymwieku,aleiwprzyszłym.

1,21Wpierwszymstychuwystępująnazwymocykosmicznych,spotykanewżydowskiejliteraturzeapokryficznej.Niewchodzącwdyskusjęodnośniedosamegoistnieniatychbytów

niebieskich,PawełkładzienacisknaichprzyporządkowaniepanowaniuChrystusa(Kol1,16;2,10).KojarzącjezaniołamiztradycjibiblijnejizdaremPrawa(Ga3,19+),apostołwłączajewhistorię
zbawieniazkwalifikacjąmoralnącorazbardziejnegatywną(Ga4,3+;Kol2,15+),któradochodzidoprzedstawieniaichjakomocydemonicznych(Ef2,2+;6,12+;por.1Kor15,24+).

21.

WEfiwbliźniaczymKolszczególnieczęstomówiApostołoróżnychkategoriachbytówduchowych,anielskichczydemonicznych.Fakttenpozostajewzwiązkuzprzesadnymkultem

aniołów,któryfascynowałnowonawróconychFrygijczyków(zob.WstępdoKol).PawełstwierdzatuwyraźniebezwzględnąwyższośćChrystusa,uwielbionegoponadwszystkiebytyduchowe,jakie
tylkoistniejąlubnawetmogłybyistniećwprzyszłymświecie.MocnetostwierdzenieApostołamarównieżidlanasdziśżyciowezastosowanie:bezwzględnyprymatChrystusażądaodnas
bezkompromisowegoodsuwaniaodsiebiewszystkichwartości,którebymogłyGonamprzesłonićlubwpływJegonanasosłabić.

IwszystkopoddałpodJegostopy,aJegosamegoustanowił

nadewszystkoGłowądlaKościoła,

któryjestJegoCiałem,Pełnią

Tego,którynapełniawszystkowszelkimisposobami.

1,23Kościół,CiałoChrystusa(1Kor12,12+),możebyćnazwanyPełnią(por.także3,19;4,13)wmiaręobejmowaniaprzezeńcałegonowegoświata,któryuczestniczyjakozarysludzkości

wpowszechnymodrodzeniu,dokonującymsiępodwładząChrystusa,PanaiGłowy(por.Kol1,15-20+).Wyrażenieprzysłówkowe„wszystkowszelkimisposobami”(Dosł.:„wszystkowewszystkim”)
sugerujeperspektywybezżadnychograniczeń(por.1Kor12,6;15,28;Kol3,11).

22–23.

Chrystus,Głowacałegobiblijnegokosmosu,jestteżnatejziemiGłowąKościołanadewszystko–toznaczysuwerennymjegoWładcąizarazemźródłemcałegożyciałaski.

Odpowiedniodotegosformułowania,którejestwśródautorówNTwłasnościąwyłącznieśw.Pawła,KościółjestCiałemChrystusa(zob.Wstęp).ZastosowanieprzytymsłówPsalmuoczłowieku,o
AdamiejakotypieMesjasza(por.1Kor15,26n;Hbr2,8),akcentujewywyższenieChrystusajakoczłowiekadosuwerennychBożychrządównadświatem.TutajjednakobokokreśleniaCiałopojawia
siędrugie,niemniejznamienne–Pełnia.KościółjestPełniąChrystusa,ponieważChrystusgopoBożemu„napełnia”,tzn.władanimiczynigozdrojemswoichzbawczychłask,któretądrogąrozchodzą
sięnawszystkichinawszystko,tzn.nacaływszechświat.

1,21-23.Egzorcyściimagowiepróbowalimanipulowaćpotężnymiduchami,wymawiającichimiona(zob.komentarzdoDz19,13);wyższośćimieniaJezusaoznacza,żejestOn

potężniejszyodwszystkichduchowychmocyiniemożebyćpodporządkowanyżadnejznich.

Pawełposługujesiętradycyjnymiokreśleniamiużywanymiwówczasnaoznaczeniedemonicznychianielskichmocy,któredziałajązakulisamipolitycznychstrukturtegoświata,oraz-jak

sądzono-panująnadziemskimiwładcamiinarodami(w.21).WczasachPawławiększośćludówwierzyła,żeświatemrządziFatum,którenajczęściejwyrażaswąwolęzapomocągwiazd(gwiazdy
uważanozaistotyniebieskie).Większośćstarożytnychniewierzyła,byczłowiekmógłuniknąćFatum.Niektórereligiemisteryjne,np.wkultIzydy,zyskiwałyjednakpopularnośćgłosząc,jakobymiały
mocwyzwoleniaswychwyznawcówspodwładzyFatum.

Żydzipowszechniewierzyli,żemoceniebieskiepanująnadwszystkiminarodamizwyjątkiemIzraela.Niektórzyzpóźniejszychnauczycieliżydowskichwyjaśniali,żeIzraelzostał

wyniesionyponadmoceniebieskiewswoimprzodku,Abrahamie.WedługPawławierzącyzjednoczenizChrystusemzostalitakżewywyższeniponadtepotęgi.Jegosłowabyłyzapewnewielkązachęta
dlawierzących,którzynawrócilisięnachrześcijaństwozokultyzmu(por.Dz19,18-20).

Żydziuważalipotęginiebieskieza„aniołynarodów”-duchowebyty,którestojązaziemskimiwładcamiikierująichrządami(por.Dn4,35;10,13).(Chociaższczegółytejkoncepcji

pogląduzostałyszerzejrozwiniętewpóźniejszychtekstachżydowskich,jejkorzeniesięgająDanielaiprzekładuLXXKsięgiPowtórzonegoPrawa).

Bytytestanowiłynajwyższywyrazduchowejodrębnościróżnychnarodów.Pawełpowiadajednak,żewChrystusiepodziałtenzostałprzezwyciężony.Twierdzenietomawielkieznaczenie

dlawspólnoty,któradoświadczaetnicznychikulturowychpodziałów.TakwięcCiałoChrystusajest„PełniąTego,którynapełniawszystko”,przyczymsłowo„wszystko”wskazujeszczególniena
obecnychwKościeleprzedstawicieliróżnychnarodów(Ef4,6-10;por.3,19;5,18).

Ef2

PowołaniegrzesznejludzkościdożyciawChrystusie

Iwybyliścieumarłyminaskutekwaszychwystępkówi

grzechów,

wktórychżyliścieniegdyśwedługdoczesnegosposobu

tegoświata,wedługsposobuWładcymocarstwapowietrza,tojest
ducha,którydziałaterazwsynachbuntu.

2,2Władcymocarstwapowietrza.Powietrzedlastarożytnychtomiejscezamieszkiwaniademonicznychduchów,aksięciemtegoimperiumjestSzatan.
TasamamocBoża,którawzbawczymdzielewywyższyłaponadwszystkoChrystusa,przejawiłasięnajpierwwwyrwaniugrzesznejludzkościzestanuśmierciduchowejspowodowanej

grzechami.PowszechnośćgrzechuipotrzebęodkupieniawszystkichludzipodkreślałApostołniejednokrotnie(por.Rz3,9–23;11,32;Ga3,22).Tutajilustrujetęprawdęprzykłademnajpierwpogan,
potemŻydów,obecnierazemożywionychwChrystusie.

1–2.

Dziesięćpierwszychwierszyrozdz.2żywoprzypominagłównemyślipierwszychsiedmiurozdziałówListudoRzymian,opowszechnejniewoligrzechuiwynikającejstądpotrzebie

odkupieniatakŻydów,jakpogan.Jaktam,takitutaj,ludzkośćoglądanawperspektywieteologicznejdotychczasowychdziejówzbawieniadzielisięnatedwieczęści.Jednychidrugichztejniewoli
wykupujedopieroChrystus.Umarłyminaskutekgrzechówsąpoganie,oilesąnieodkupieni.PojęcieśmierciduchowejpojawiasięjużnapierwszychkartachPismaŚwiętego.Wystarczybowiem
zestawićjedynerajskieprzykazaniewrazzjegosankcją–napewnoumrzesz–iwykonaniewyrokunapierwszejparze,byzauważyć,jakśmierćduchowawyprzedziłaowielelatichśmierćfizyczną,
jakoswójostatecznyskutek.Inneprzykładytegoujęciato:Rz7,5–24;Kol2,13;Ap3,1.JakwRz5,19mowajestonieposłuszeństwieAdama,taktutajApostołnawiązujedowciążczynnegosprawcy
bunturajskiego,doszatana.Jegotodziałalnośćrysujesięjakoostatecznaprzyczynapogańskiegostylużycia.Św.Pawełnazywatuszatanawładcąmocarstwapowietrza.Toanachronicznedziśdlanas
określeniestarożytne,uzależnioneodówczesnychwyobrażeńoświecie,łatwomożemyzaktualizowaćmówiącosprawcyzatrutejatmosferyduchowejtegoświata,którywciążbuntujesięprzeciw
prawomswegoStwórcy.

2,1-2.WiększośćŻydówwierzyła,żeszatanlubprzywódcaaniołów,którzypanująnadnarodami,dzierżywładzęnadcałymświatemzwyjątkiemIzraela.„Władcamocarstwapowietrza”-

tojegotytuł.Powszechniewierzono,żezłeduchypanowałynadnajniższąsferąniebios(tj.warstwąatmosfery),któraznajdujesięznacznieniżejodsferyprzebywanianajwyższychaniołówitronu
Boga.„Powietrze”byłoterminemużywanymczęstonaoznaczenieniebawsensieziemskiejatmosfery.

Pośródnichtakżemywszyscyniegdyśpostępowaliśmywedług

żądznaszegociała,spełniajączachciankiciałaimyślizdrożnych.I
byliśmypotomstwemznaturyzasługującymnagniew,jakiwszyscy
inni.

2,3takżemy.MowaoŻydach.

SpośródludzkościobjętejgniewemBożymniewyłączaApostołbynajmniejŻydów,którychoznaczatuzaimekmy.Określenieżądzeizachciankiciałaniemusząodnosićsiętylkodo

popełnianychprzeznichnadużyćseksualnych,zktórymisamorzutniedziśkojarzymytakienazwy.Ciałowjęzykubiblijnym,zwłaszczauśw.Pawła(zob.kom.doGa5,13),określaczęstocałego
człowiekawjegoznikomościfizycznej,atakżewjegospecyficznejsytuacjimoralnej,tj.istotyegocentrycznej,zbuntowanejprzeciwBogu.Wtejsytuacjiludzkość,któraniemożeowłasnychsiłach
wyrwaćsięzestanugrzechu,jestznaturypotomstwemzasługującymnagniew(dosł.:„dziećmigniewu”).JesttogniewBożyjakosynonimkarzącegosądu(por.5,6;J3,36;Rz1,18;2,5.8;Kol3,6;1Tes
1,10;5,9;Ap6,16n).Oznaczaonostatecznepotępienieniepokutującychgrzeszników.Samazaśniemożnośćwyrwaniasięztegostanumazaprzyczynęto,corozwiniętateologianazwiezczasem
stanemgrzechupierworodnego(zob.Rz5).

2,3.WieluŻydówuważałogrzechyzabezpośrednirezultatdziałalnościdemonów(por.szczególnie„duchbłędu”wZwojachznadMorzaMartwego).Pawełnieuważa,jakobygrzechbył

zawszebezpośredniozainspirowanyprzezdemony,leczsądzi,iżświatprzenikniętyjestpośredniodiabelskimwpływem(takżepodziałynatleetnicznym–Ef1,21-23).Żydziniedostępująwyzwolenia
odtegowpływuzracjiswojegopochodzenia(ww.4-6),leczdziękiwierzewJezusa.

ABóg,będącbogatywmiłosierdzie,przezwielkąswąmiłość,

jakąnasumiłował,

itonas,umarłychnaskutekwystępków,razemz

Chrystusemprzywróciłdożyciałaską–[bowiem]jesteściezbawieni
–

2,5nas,umarłych.Chodzizarównoopogan(w.1-2),jakioŻydów(w.3).Zdanieprzerwanedygresjąww.3tuzostajepodjętenanowo.
—zChrystusem.Wariant:„wChrystusie”.
—łaską[bowiem]jesteściezbawieni.Wariant(Wulgata):„któregołaskąjesteściezbawieni”.

razemteżwskrzesiłirazemposadziłnawyżynachniebieskich–

wChrystusieJezusie,

2,6TuiwKol2,12;3,1-4Pawełuważazmartwychwstanieitriumfniebieskichrześcijanzarzeczywistośćjużnabytą(użycieczasuprzeszłego),podczasgdywRz6,3-11;8,11.17nuważałje

raczejzamającenastąpićwprzyszłości(użycieczasuprzyszłego).Taspełnionaeschatologiajestcechącharakterystycznąlistówwięziennych.

4–6.

NaciemnymtlebeznadziejnejsytuacjikontrastowojaśniejeBożemiłosierdzie,któreocalaludzkość.Odkupieniedokonałosiędziękiniepojętej,boskierowanejdoumarłychnaduchu,

miłościBożej(por.Rz5,8n).OdwiecznyplanBoga(Ef1,4–6)łączynaswęzłemsolidarnościzChrystusem,SynemBożym.WNimwięcuprzedzającałaskaBożazbawiłanasodniechybnejzagłady.A
stałosiętoprzeznasztajemniczyudziałwwywyższeniuChrystusa,którezaczynasięzJegozmartwychwstaniem,adopełniawewniebowstąpieniu.Pierwszyztychfaktównas,umarłych,przywróciłdo
życiawChrystusie.RównieżidrugijesttajemnicąnietylkoChrystusa,aleinaszą.Pawełposuwasiędotego,żenasoceniajakojużumieszczonychzChrystusemchwalebnymnawyżynachniebieskich
(zob.1,3.20).Tam,gdziejestGłowa,sąjużwpewiensposóbtakżejejziemskieczłonki,korzystającenarazietylkoprzezłaskęztranscendentnejsferybytowania.Mówiącobrazowo,mamyjużbilet
wstępudonieba,bylebyśmygosamochcącnieutracili.

abywnadchodzącychwiekachprzeogromnebogactwoswej

łaskiokazaćprzezdobroćwzględemnas,wChrystusieJezusie.

DługiciągwiekówwdziejachKościołainieskończonetrwaniewiecznościbędąnieustannieujawniaćbogactwołaski,udzielonejnamprzezBożądobroćzapośrednictwemChrystusa.

2,4-7.ObrazBoga,któryrozkoszujesięmożliwościąobdarzeniaswojegoluduwiecznąmiłością,stanowirozwinięciestarotestamentowegoobrazuJegoszczególnegoumiłowanialudu

wybranego(np.Pwt7,6-9).

UczeniporównywaliwizjęwywyższeniawierzącychzawartąwEf2,6zrozpowszechnionymwjudaizmieobrazemsprawiedliwych,zasiadającychnatroniewprzyszłymświecie.

Chrześcijaniezaczęliniejakojużterazdoświadczaćprzyszłegożycia(zob.komentarzdoEf1,14).Kontekstpodkreślarównieżinnąmyśl,którawywierałaszczególnewrażenienaczytelnikachżyjących
wniewolilękuprzedFatumlubgwiazdami:„zasiadaćrazemzChrystusem”oznaczawEf2,6tosamo,cowEf1,20-21-znaleźćsięnatronieponadzłymimocami.Chrześcijanieniemusząsięwięc
lękaćdemonów,Fatumlubczegokolwiekinnego-nadichżyciemsprawujewładzęBóg.

Łaskąbowiemjesteściezbawieniprzezwiarę.Atopochodzinie

odwas,leczjestdaremBoga:

niezuczynków,abysięniktnie

chlubił.

8–9.

ZmocąizapewneniebezakcentupolemicznegopodkreślaApostołrazjeszczepodstawowązasadęswojejsoteriologii–darmowośćłaski.Dostąpiliśmyjejzapośrednictwemaktu

wiaryznaszejstrony,aleitawiara–toteżdarBoży,aniewypełnianiePrawazapomocąuczynków(Ga2,16;3,2.5;por.Rz4,13),którymi„chlubiąsię”faryzeuszeizwolennicynawrotudojudaizmu,
zwalczającyPawła.Chlubićsię–totyle,coszukaćoparcia,nadzieiswegozbawienia.StądPawełpowie,żenamwolnochlubićsiętylkowPanu,wJegokrzyżu(1Kor1,30n;2Kor10,17;Ga6,14).

JesteśmybowiemJegodziełem,stworzeniwChrystusieJezusie

dodobrychczynów,któreBógzgóryprzygotował,abyśmyjepełnili.

10.

Natakiejzasadzieoparteżyciemoralnechrześcijaninaukazujesięwzupełnienowejperspektywie:naszasolidarnośćzChrystusem,zamierzonaprzezBogaodwieków,dotyczytakże

naszychczynówdobrychjakoowocówotrzymanejłaski.Mimocałejnaszejwolnościiodpowiedzialnościzaczyny,coteżzaznaczyApostołwtymliście(rozdz.4–6),możnajeokreślićjako
przygotowanezgóryprzezBogawmyślzbawczegoplanu.

2,8-10.ŹródłemdobrychuczynkówjestraczejdziałanieBoga,aniewłasnainicjatywaczłowieka.BógodkupiłIzraelazanimudzieliłmuprzykazań(Wj20,1).ZawszebyłoJegozamiarem,

bydobreuczynkiwypływałyzJegołaski,nawetjeśliIzrael(podobniejakwieluludziwspółczesnych)niezawszewłaściwietorozumiał(Pwt5,29;30,6.11-14).WiększośćŻydówwczasachPawła
zgadzałasię,żezostalizbawienizasprawąłaskiBożejwyrażonejwprzymierzu,nierozciągalijednaktejideinanie-Żydów,którzyniemogliodziedziczyćprzymierzazasprawąurodzenia.

2,1-10.WrazzChrystusemwywyższeniponadgrzech.Pawełwdalszymciągurozwijatematwywyższeniachrześcijan-mocąBożejłaski-wrazzChrystusem.

ZjednoczeniepoganiŻydówwBożąświątynię

Dlategopamiętajcie,żeniegdyśwy–poganiecodociała,zwani

nieobrzezanymiprzeztych,którzyzowiąsięobrzezanymiodznaku
dokonanegorękąnaciele–

2,11OpisującprzeszłośćPawełprzedstawiatutajnietylesytuacjęsamychodbiorcówlistu,ileraczejcałegoświatapogańskiego.

11.

NiesłychanąnowościąwdziejachzbawieniabyłodlaPawła,dawnegouczniarabinów,przytymgorliwegofaryzeusza,powołaniepogandoKościołajakowspółuczestnikówduchowych

dóbrepokimesjańskiej,zapowiadanejwielokrotnieprzezproroków.Zaczynaonwięcodprzypomnienianawróconympoganomtejwłaśniezdumiewającejłaski.Wtymcelu–nazasadzieprawa
kontrastu–ukazujeimnajpierwichdawnystangodnypożałowania.PoganieciąglebylidyskryminowaniprzezŻydów,którzycenilisobiecielesnyznakprzymierzaIzraelazJahwe–obrzezanie(por.
Rdz17,9–14;Joz5,2–9),mimożeprorocyzwracaliimjużuwagęnaduchowąpostawę,wymaganąprzeztenzewnętrznyznak(Jr4,4;6,10;9,24n;Ez44,7.9).WEftylkomimochodemmówiśw.Paweł
otymzewnętrznymznakuprzymierza,natomiastteologicznieuzasadniłjegotylkowzględneznaczeniewRz4,9–12;Ga5,1–6;6,15(zob.kom.).

wowymczasiebyliściepozaChrystusem,obcywzględem

społecznościIzraelaibezudziałuwprzymierzachobietnicy,nie
mającynadzieianiBoganatymświecie.

2,12pozaChrystusem.BezMesjasza.
—bezudziałuwprzymierzachobietnicy.ChodziokolejneprzymierzaBogazAbrahamem,Izaakiem,Jakubem,Mojżeszem,Dawidemitd.(por.Rdz12,1+;15,1+;Wj19,1+;Kpł26,42.45;

Syr44-45;Mdr18,22;2Mch8,15;Rz9,4),którezawierałyobietnicezbawieniamesjańskiego.

—niemającynadziei.Mowaonadzieimesjańskiej,kiedyśzarezerwowanejdlaIzraela(1,12).
—aniBoga.Poganiemieliwielebóstw,leczniemieliBogaprawdziwegoijedynego(1Kor8,5n).

AleterazwChrystusieJezusiewy,którzyniegdyśbyliście

daleko,staliściesiębliscyprzezkrewChrystusa.

2,13TowłaśniekrzyżJezusadokonałtegozbliżenia:najpierwŻydówipogan(w.14-15),anastępniejednychidrugichdoOjca(w.16-18).

12–13.

OdnieistotnejróżnicyzewnętrznejprzechodziApostołodrazudoistotnychbraków,jakiewykazywałocałedawneżyciepogańskieadresatów.AwięcbylionipozaChrystusem–to

znaczynieznaliproroctwoMesjaszu,krzepiącychnadziejęspołecznościIzraela,luduzaszczycanegoparokrotnieponawianymprzymierzem.Akażdeztychprzymierzyzawierałoobietniceradosnej
przyszłościmesjańskiej.SpołecznośćIzraelatraktowałapoganjakobcych,awięcpozbawionychprawobywatelskichLuduBożego.NieznającobietnicBożychpoganieniemieliprawdziwej,
uzasadnionejnadzieinaprzyszłość.Mimożemieliwierzeniareligijne,przecieżnieznaliBogaprawdziwegonatejziemi;awięcrzeczywiścieGoniemieli.Tenjednaksmutnystannależyjużdo
przeszłości,ateraznawrócenipoganiemogątymlepiejdocenićzmianęswejsytuacji.Dawna,smutnaodległośćustąpiłamiejscanowej,uszczęśliwiającejbliskości,którązawdzięczająKrwiChrystusa
jakoOdkupiciela.

2,11-13.StarożytniŻydziwierzyli,żenie-Żydzinigdyniebędąmogliwpełniuczestniczyćwprzymierzu,oilenieprzyjmąobrzezania,chociażmogliosiągnąćzbawienie,przestrzegając

pewnychpodstawowychprzykazań.ObrzezanieoznaczałowszczepieniewspołecznośćIzraela,uczestnictwowBożymludzieprzymierza.

Onbowiemjestnaszympokojem.On,któryobieczęści

[ludzkości]uczyniłjednością,bozburzyłrozdzielającyjemur–
wrogość.Wswymciele

2,14zburzyłrozdzielającyjemur.Aluzjadozamknięcia,którewświątynijerozolimskiejoddzielałodziedziniecŻydówoddziedzińcapogan(por.Dz21,28n).

14.

TutajuniesieniedyktujeApostołowistrofynowegohymnuojednoczącychludzkośćskutkachOdkupienia.Chrystusjestnaszympokojem–stwierdzaPawełrealizacjękilkuproroctw,

którezapowiadałyeręmesjańskąjakoczasypokoju.RozwijajednakApostołtylkojedenaspekttegopokoju–zjednoczeniedotądwrogodosiebieusposobionychŻydówipogan.Żydzipogardliwie
nazywalipoganpsami(por.Mt15,26),poganiezaśodwzajemnialisięŻydomnietylkopogardązracjiobrzezania,aleioskarżeniemonienawiśćdorodzajuludzkiego(por.Cycero,Deprov.cons.,5
[10],J.Flawiusz,ContraAp.,1,310;Juwenalis,Sat.,14,103n).Wspomnianyturozdzielającymurjestzapewnealuzjądomuru,którywświątynijerozolimskiejwIw.odgradzałdziedziniecpogan.
Tablicakamiennanatymmurze,znalezionaprzezarcheologów,groziłaśmierciąpoganomzajegoprzekroczenie(por.Dz21,28n).

pozbawiłOnmocyPrawoprzykazań,wyrażonew

zarządzeniach,abyzdwóch[rodzajówludzi]stworzyćwsobie
jednegonowegoczłowieka,wprowadzającpokój,

2,15Prawoprzykazań,wyrażonewzarządzeniach.PrawoMojżeszowe,czyniączŻydównaróduprzywilejowany,oddzielałoichodpogan.Jezuszniósłje,wypełniającraznazawszeprzez

swójkrzyż(Kol2,14+).

—Ten„nowyczłowiek”toprototypnowejludzkości,którąBógstworzyłponownie(por.2Kor5,17+)wosobiezmartwychwstałegoChrystusajakow„drugimAdamie”(1Kor15,45)po

zniszczeniuwNimnakrzyżupotomstwapierwszegoAdama,zepsutegoprzezgrzech(por.Rz5,12n;8,3;1Kor15,21).Stworzony„wsprawiedliwościiprawdziwejświętości”(4,24)jeston„jeden”,
ponieważwnimginąwszystkiepodziałyludzi(Kol3,10n;Ga3,27n).

i[wtensposób]jednych,jakidrugichznówpojednaćz

Bogiem,wjednymCieleprzezkrzyż,wsobiezadawszyśmierć
wrogości.

2,16TymjednymCiałemjestprzedewszystkimindywidualnefizyczneciałoChrystusa,złożonewofierzenakrzyżu(Kol1,22+),alejestnimtakżeJegoCiało„mistyczne”,jednoczące

wszystkieczłonki,którejużdoznałypojednania(1Kor12,12+).

15–16.

Zcałymrealizmem,znamiennymdlaswegoujęciaOdkupienia,stwierdzaApostoł,żetowłaśniewcieleUkrzyżowanegodokonałsięówproceszjednoczenia(por.Rz7,4.6;Ga2,19;

Kol1,22).Etapamijegobyły:unieważnieniewszystkichtychzarządzeńPrawaST,którewykluczałypoganzesprawowaniakultuJahwe(por.Kol2,14),stworzeniewsobiejednegonowegoczłowieka
(por.2Kor5,17;Ga3,28;6,15)wsensiebądźzbiorowegoCiała,Kościoła,operspektywachwzrastaniaażdodoskonałegozjednoczeniazbawionejludzkości(por.4,13),bądźzupełnie,ontycznie,nowej
naturyludzkiejwkażdymchrześcijaninie,wreszcie–usunięciedotychczasowejwrogościwzględemBoga,wktórejtrwaliwszyscy,jakogrzesznicy,takpoganie,jakiŻydzi.

2,14-16.Pawełpiszetenlistzwięzienia,ponieważzostałfałszywieoskarżony,żewprowadziłpoganinanie-ŻydadoŚwiątyniwJerozolimie(Dz21,28).Wprowadzeniepoganinapoza

pewnąlinięgranicznąoddzielającądziedziniecpogan,stanowiłotakpoważnenaruszenieżydowskiegoprawa,żeRzymianiezezwalaliprzywódcomżydowskimzabijaćtych,którzytenprzepisnaruszyli.
PawłowiczytelnicymieszkającywEfezieiwrzymskiejprowincjiAzjizpewnościąwiedzieli,dlaczegoapostołznalazłsięwwięzieniu(Dz21,27.29).Dlanich,podobniejakdlaPawła,niemógłwięc
istniećlepszysymbolbarieryoddzielającejŻydówodnie-Żydówod„rozdzielającegomuru”zwersetu14.Pawełtwierdzijednak,żetenrozdzielającymurzostałzburzonywChrystusie.Słowa„Onjest
naszympokojem”mogą(chociażniemuszą)stanowićnawiązaniedohebrajskiegotekstuMi5,5.

Aprzyszedłszy,zwiastowałpokójwam,którzyściedaleko,i

pokójtym,którzysąblisko,

2,17przyszedłszy.Stałosiętoprzezapostołów,którzywJegoimięprzepowiadaliEwangelięzbawieniaipokoju.

17.

Jakrozumieć:zwiastowałpokójoChrystusiewszystkim,skorowiadomo,żehistorycznyJezusosobiścieniegłosiłpoganomDobrejNowiny(por.Mt15,24;J12,20–26)?Tłumaczysięto

wyrażenieznamiennymdlapokoleniaapostolskiegorealizmemwujmowaniuobecnościchwalebnegoChrystusawswoimKościele,azwłaszczawkerygmacie(por.Dz26,23;Rz10,17;2Kor5,20;1
Tes2,13).DlategoiPawełutkałtuwypowiedźoChrystusiezcytatówProroków,borzeczywiściezmartwychwstałyMesjaszdałnakazmisyjnygłoszeniaEwangeliiwszystkimnarodom(Mk16,15;Mt
28,19n).

boprzezNiegojedniidrudzywjednymDuchumamyprzystęp

doOjca.

2,18TymjednymDuchem,ożywiającymjednoCiałoChrystusazjednoczonezJegoKościołem,jestDuchŚwięty,któryprzemieniłzmartwychwstałeciałoChrystusaistądrozlewasięna

Jegoczłonki.Wtymwierszuwyraźnyzamiarokazaniacharakterutrynitarnego.Por.w.22.

18.

Pokój,któryChrystuswtenwłaśniesposóbzwiastujeprzeznauczanieKościoła,poleganaścisłejjedności,jakąuzyskalinawrócenipoganieiŻydzizBogiemOjcemprzezChrystusaw

DuchuŚwiętym.TrójcaiJejżycieotonajgłębszeźródłojednościwewnętrznejKościoła(por.J17,21–23).Godneuwagiprzytymjestto,wjakisposóbApostołukazujeudziałTrzechOsóbwzbawczym
działaniuwzględemczłowieka,któryidziedoOjcaprzezSyna,wDuchuŚwiętym.

2,17-18.Iz57,19możnarozumiećwodniesieniudorozproszonychIzraelitów(„wam,którzyściedaleko”),wcześniejjednakBógobiecał,żeJegodombędziedostępnytakżedla

cudzoziemców(Iz56,3-8).TeksttenwyrażaPawłowąideęjednościŻydówipoganwnowejŚwiątyni(por.teżDz2,39).

Awięcniejesteściejużobcymiiprzybyszami,alejesteście

współobywatelamiświętychidomownikamiBoga–

2,19Poopisiedziełazbliżenia,dokonanegoprzezChrystusa(w.14-18),obrazowi,wktórymPawełnakreśliłdawnystanpogan(w.11-13),przeciwstawiaobrazantytetyczny,ukazującyich

nowystan(w.19-22).

19.

ObecnąwięcsytuacjępogannawróconychcechujepełnoprawnośćnarównizdotychczasowymiczłonkamiLuduBożego,zŻydami.Wyrażająszeregterminówużywanychw

ówczesnymżyciuspołecznym,istądzrozumiałychdlaadresatów.Obcybyłpozbawionyochronyprawnej,aczęstotraktowanywręczwrogo.Przybyszaledwiesiętolerowało.Tojużprzeminęło:teraz
nawrócenizpoganciesząsiępełnymwspółobywatelstwemzeświętymi.Terminten,stanowiącywNTzasadniczopotoczneappellativumchrześcijan,tutajzewzględunakontekstnależyrozszerzyćna
wszystkichobywateli„górnegoJeruzalem”(Ga4,26).ObrazowoprzedstawitenKościółrozszerzonynaaniołówizbawionychwniebieHbr12,22nn.NowonawrócenisąnadtodomownikamiBoga–
odpowiedniodołaskiprzybraniazasynów,októrejbyłamowaw1,5.Ogarniawięcichterazatmosferamiłościwtakiejrodzinie,którejOjcemjestsamBóg(por.2Kor6,18),aoniJego
„domownikami”.

zbudowaninafundamencieapostołówiproroków,gdzie

głowicąwęgłajestsamChrystusJezus.

2,20ChodzituraczejnieoprorokówST,leczoprorokówNT(3,5;4,11;Dz11,27+).Tooniwrazzapostołamistanowiąpokoleniepierwszychświadków,którzyotrzymaliobjawienieplanu

Bożego(3,5)iprzepowiadaliEwangelię(por.Łk11,49;Mt23,34;10,41),sąwięconijakofundament,naktórymbudujesięKościół.RolafundamentuprzynależytakżesamemuChrystusowi(1Kor3,1
On).

WNimzespalanacałabudowlarośnienaświętąwPanu

świątynię,

2,21cała.Wariant:„wszelka”.

wNimiwytakżewznosiciesięwewspólnymbudowaniu,by

stanowićmieszkanieBogaprzezDucha.

20–22.

Ten„DomBoga”jestzarazemJegoświątynią,costanowiinnyaspekttajemnicyKościoła,drogisercuśw.Pawła(por.1Tm3,15).Stosująctęnowąprzenośnięmówionnajpierwo

mocnymfundamencie(por.2Tm2,19;Ap21,19n)tejbudowli,jakimsąapostołowieiprorocy,tzn.urzędowiicharyzmatyczniwNowymPrzymierzugwaranciprzekazywaniawiernymautentycznej
naukiobjawionejprzezChrystusa(por.Mt16,18).Takifundamentzapewniaichwierzestałość,kontrastującązezmiennościąludziniedojrzałych(4,14).Całazaśbudowlaodznaczasięspoistościądzięki
Chrystusowi,któryjestjejgłowicąwęgła(por.1Kor3,11)czyteżzwornikiemsklepienia.Spoistośćtaniejesttylkosprawąnieruchomejstabilności:JezusChrystuszapewniaKościołowiżyciei
świętość.SamzaśKościółjestzdarzeniem,czymś,cosiędzieje,bonowonawrócenistanowiąwciążnoweelementywznoszonejbudowli.Wniejtowsposóbznaczniedoskonalszyniżwświątyni
StaregoPrzymierza,bozasprawąDuchaŚwiętegoprzekształcającegowiernychodwewnątrz,zamieszkaBóg.TutajznówwystępujątrzyOsobyBoskiewichrelacjidoKościoła:BógOjciecmieszkaza
sprawąDuchaŚwiętegowduchowejświątynizespalanejprzezSyna.

2,19-22.WStarymTestamenciejedynypodziałobowiązującywŚwiątynidotyczyłkapłanówiludziświeckich,wczasachPawłajednakarchitekcidodalikolejnebarierydlapoganikobiet

(wprzeciwieństwiedo1Krl8,41-43).WedługPawła,podziałytezostałyzniesionewprawdziwej,duchowejświątyniBożej.NiektórzypisarzeżydowscymówilitakżeoBożymludziejakoJego
Świątyni,leczjedyniePawełiinniwcześnichrześcijanieuważali,żewskładtejświątyniwchodzątakżenie-Żydzi.(PawełzaczerpnąłobrazChrystusajakokamieniawęgielnegozPs118,22,
przypuszczalnierównieżznauczaniasamegoJezusa;zob.komentarzdoMk11,10).

GdyPawełpisałsłowazachętydopojednaniawChrystusie,wCezarei,gdziejeszczenietakdawnoapostołprzebywał(Dz23,23),dochodziłodoostrychkonfliktówpomiędzyŻydamia

mieszkańcamiSyrii.Pawełnietylkoopowiadasięzatolerancjąwłaściwykulturzehellenistycznej,leczprzeciwstawiasięsegregacjireligijnejobecnejwjegowłasnejkulturzeżydowskiej.

Ef3

ApostołPawełgłosicielemMisteriumChrystusawśródpogan

Dlategoja,Paweł,więzieńChrystusaJezusadlawas,pogan...

boprzecieżsłyszeliścieoudzieleniuprzezBogałaskidanejmidla

was,

3,2łaski.Jesttołaskaapostołowaniawśródpogan(por.3,7n;Rz1,5;15,15n;1Tm2,7;Ga2,9;Flp1,7;Dz9,15+).
3,1-2.„OudzieleniuprzezBogałaski”(dosł.otym,żeBógpowierzyłzarządzanie[ekonomię]łaską).„Rządca”byładministratoremdomu,częstoniewolnikiemlubwyzwoleńcem,który

pełniłodpowiedzialnąfunkcjęicieszyłsięprestiżemwbogatychdomach.

żemianowicieprzezobjawienieoznajmionamizostałata

tajemnica,jakąpokrótceprzedtemopisałem.

3,3przezobjawienie.Por.2Kor12,1.7.NależymyślećtutajprzedewszystkimoobjawieniuwdrodzedoDamaszku(por.Ga1,16;Dz9,15;22,21;26,16-18).

1–3.

WielkieperspektywyBożegoplanuzbawienia,jakieukazałApostoładresatom,skłaniajągodowyrażeniawdzięcznościBoguzaotrzymanąmisję.Pierwszywiersztegorozdziałunie

łączysięskładniowoznastępnym:powstajeanakolutprzezto,żemyślApostołaurywasięnaskutekwieluskojarzeńwywołanychsłowempoganie.Myśltakprzerwanąpodejmiedopierow.1.Paweł
nazywasiebiewięźniem,cojestzrozumiałe,alewięźniemnieRzymian,którzygostrzegą,aninieŻydów,którzygoschwytaliiwydaliRzymianom,lecz–wduchuwiary–ChrystusaJezusa.Onwłaśnie
zrządziłtouwięzieniezewzględunapogan.GłównybowiempunktoskarżeniazestronyŻydów,naskutekktóregoApostołznalazłsięwwięzieniu,odnosiłsięwłaśniedopogan(Dz21,28nn;24,6).
Pawełuznałniejednokrotnietenfaktzaopatrznościowy(3,13;6,19n;Flp1,10–21;2,17n;Kol1,24;Flm10),bojegomisjażyciowawzględempogantylkonatymzyskała.

WłaśniedlapoganotrzymałApostołodBogałaskęwyjątkową,objawienietylkojemuudzielone.Dotyczyłoonotajemnicydotądzlekkanaszkicowanej–włączeniapogandoLuduBożego.

Objawienietojestnowe,jakcałeprzymierzeChrystusowe.DopieroDuchŚwiętyzesłanyprzezchwalebnegoChrystusanagronoapostolskieodsłoniłtętajemnicę.Uczestnikamijejstalisięapostołowie
icharyzmatyczniprorocyNowegoPrzymierza.Nazywaonichtuświętymiwbiblijnymsensietegoterminu,tzn.wyłączonymidlasłużbyBożej.WśródnichPawełzajmujemiejsceszczególneze
względunaodrębneobjawienietajemnicyiBożeskierowaniegłówniedopogan.

Dlatego,czytając[tesłowa],możeciesięprzekonaćomoim

zrozumieniutajemnicyChrystusa.

Niebyłaonaoznajmionasynom

ludzkimwpoprzednichpokoleniach,takjakterazzostałaobjawiona
przezDuchaświętymJegoapostołomiprorokom,

3,5ChodzioprorokówNT(por.2,20+).ProrocySTniemielijeszczejasnegoidoskonałegorozumieniatajemnicyChrystusa(por.1P1,10-12;Mt13,17).
3,3-5.Słowo,którezostałoprzełożonetutajjako„tajemnica”byłotakżeużywanewreligiachmisteryjnychigdzieindziej,jednakgłównymtłemdlaPawłowegozastosowaniategoterminu

jestDn2orazpóźniejszepismażydowskie(szczególnieZwojeznadMorzaMartwego).TermintenodnosisiędoszczególnegoplanuBogawobechistorii,zawartegowPiśmie,leczzrozumiałego
wyłączniedlaludzimądrychlubposiadającychintuicjęDucha,Ponieważwiększośćwyznawcówjudaizmuwierzyła,profetyzmustałwrazzwymarciemostatnichprorokówStaregoTestamentu,
twierdzeniePawła,żeBógodsłaniaterazswojąprawdęzapośrednictwem„apostołówiproroków”świadczyłobyowyjątkowymcharakterzechrześcijańskiegoprzesłania.

toznaczy,żepoganiejużsąwspółdziedzicamiiwspółczłonkami

Ciała,iwspółuczestnikamiobietnicywChrystusieJezusieprzez
Ewangelię.

3,6sąwspółdziedzicami.Zrównaniepoganzjudeochrześcijanami(por.2,19).

4–6.

SkutkiemniewątpliwymtegoobjawieniajestuPawłaszczególnezrozumienietajemnicyChrystusa,mianowicieChrystusazbiorowego,jakimjestKościół.Zaskakującąitrudnądo

przyjęciadlakażdegoŻydabyłatanowaprawdaorównouprawnieniunowonawróconychpoganwKościele.Pawełjąuzasadnia,przedstawiającswojąwizjęKościoła:neoficipogańskiegopochodzenia
naprawachwspółdziedzicównależądotegosamegoCiałaChrystusowego,istądsąuczestnikamiwszystkichobietnicBożych,danycheschatologicznemuLudowiBożemu.DobraNowina,którą
przyjęli,jestdlanichporękątegowyniesienia.

3,6.Słowo„współdziedzice”nawiązujedostarotestamentowejidei,wmyślktórejZiemiaObiecanabyładziedzictwemIzraela.„Obietnica”byławyłącznąwłasnościąpotomkówAbrahama

(itych,którzyprzyłączylisiędonaroduwybranego,przyjmującobrzezanie).Przyjmowanienieobrzezanychchrześcijanzpogandotegoprzymierzabrzmiałozapewnejakherezjadlawielużydowskich
czytelników,wystawiającnapróbęichnarodowąwrażliwość.

JejsługąstałemsięzdarułaskiBogaudzielonejmiprzez

działanieJegopotęgi.

ByćsługąEwangelii–apostołem–jestłaską,coniejednokrotniepodkreślaPaweł.SwojejednakszczególneapostolstwouważaontuzaobjawBożejpotęgi.Tylkobowiemonamogła

sprawić,żedawnyprześladowcastałsięniezmordowanymapostołem.

3,7.StaryTestamentczęstomówiłoBożejmocyudzielonejJegosługom(np.Wj31,3;Sdz15,14);zob.komentarzdoEf3,16.

Mnie,zgołanajmniejszemuzewszystkichświętych,została

danatałaska:ogłosićpoganomjakoDobrąNowinęniezgłębione
bogactwoChrystusa

iwydobyćnaświatło,czymjestwykonanie

tajemniczegoplanu,ukrytegoprzedwiekamiwBogu,Stwórcy
wszechrzeczy.

3,9wydobyćnaświatło.Wariant(Wulgata):„oświecićwszystkich”.

8–9.

ŚwiętyPawełniejednokrotniewswychlistachpokorniewspominatęswojąprzeszłość(1Kor15,8n;Ga1,13;Flp3,6;1Tm1,13–16).Podobnieitunazywasiebienajmniejszymze

świętych–tzn.wybranychprzezBogadowyłącznejsłużby.Szczególnałaskajegoapostolstwa–tomisjagłoszeniapoganomskarbówDobrejNowinyoChrystusie,zwłaszczazaśtejprawdy,októrejten
listszczególnietraktuje.Jestniątajemniczy,dotądukryty,aterazobjawiony,zbawczyplanBoga.BógotrzymujetutytułStwórcywszechrzeczy,byćmożezakcentempolemicznymprzeciwdążnościom
gnostyckimwAzjiMniejszej.Usiłowałyonebowiemoddzielićdziełostworzeniaoddziełazbawienia.Tesametendencje–jakwidaćzListudoKolosan(zob.WstępdoKol)–niepomiernie
powiększałykosztemczciChrystusadoniosłośćświataduchowych„Potęg”,wymienionychjużw1,21.

PrzeztoterazwielorakawprzejawachmądrośćBogapoprzez

KościółstaniesięjawnaZwierzchnościomiWładzomnawyżynach
niebieskich–

3,10staniesięjawna.NawetsameduchyniebieskienieznałyzbawczegoplanuBogaidlategowłaśniepopchnęłyludzidoukrzyżowaniaChrystusa(1Kor2,8).Dzisiaj—patrzącna

Kościół—rozumiejątenplan(por.1P1,12).

zgodniezplanemwieków,jakipowziął[Bóg]wChrystusie

Jezusie,Panunaszym.

10–11.

Nieprzesądzająctego,czymowatuo„Potęgach”dobrychczydemonicznych(różnesąopinieegzegetów),stwierdzaonichApostoł,żemogąonedopieroteraz,napodstawie

obserwowaniadziejówKościołanaziemirozpoznawaćwnichwielorakąwprzejawachmądrośćBożą,dotąddlanichzupełnieukrytą.OdsłaniasięonajakodziełozbawieniawChrystusie,zamierzone
odwiekówiwyznaczającesenshistoriiświata.

3,8-11.NiektóreprzedchrześcijańskietekstyżydowskiemówiątakżeoBogu,któryukazujeaniołomswojąmocichwałęzapośrednictwemswojegoludu,iwtensposóbprzyjmujeich

uwielbienie.Ponieważoweniebieskie„ZwierzchnościiWładze”traktowanebyłyjakoaniołowieróżnychnarodów,jednośćKościołastanowiłaodzwierciedleniepanowaniaBoga,któregowładza
przewyższawładzęaniołówiprzekraczawszystkieziemskiegranice.Natemat„planu”(dosł.„zarządzania,ekonomii”),zob.komentarzdoEf3,1-2;natemat„tajemnicy”,zob.komentarzdoEf3,3-5.
Kościół-ludzieprzeznaczeni,bynieśćBoguwiecznąchwałę-jestostatecznymcelemBożegodziałaniawhistorii(zob.Ef1,9-12),każdyzaśchrześcijaninpowinienodnaleźćsensswegożyciawroli,
jakąodgrywawKościele(zob.Ef4,11-13).

WNimmamyśmiałyprzystęp[doOjca]zufnością,przezwiarę

wNiego.

12.

Chrystus–przedmiotkontemplacjiowegoświataduchów(raczejdobrych)–tutajjestdlawiernychpośrednikiem,którypozwalaim,nazasadziewiarywNiego,zdziecięcąszczerościąi

ufnościąprzystępowaćdoniezmierzonegoStwórcywszechrzeczyjakododobregoOjca.

3,12.Słowo„śmiałość”byłoczęstostosowanewodniesieniudoszczerejrozmowymiędzyprzyjaciółmi.Tutajwpołączeniuzesłowami„przystęp[doOjca]zufnością”odnosisięonodo

pewności,żekażdyczłonekKościołamaswojemiejscewdomuBoga(Ef2,18).

Dlategoproszę,abyściesięniezniechęcaliprześladowaniami,

jakieznoszędlawas,botojestwłaśniewasząchwałą.

3,13proszę,abyściesięniezniechęcali.Możliwe,alemniejprawdopodobne,innetłumaczenie:„proszę,abymniepopadłwzniechęcenie”.
—wasząchwałą.Wariant:„nasząchwałą”.

13.

WięzieńwPanu,zapatrzonywtęprawdę,zachęcaadresatówdoszlachetnejdumyztegofaktu,żeonsamterazjestprześladowany.Myśloduchowejkorzyści,jakąmająwiernizjego

cierpień,parokrotniezjawiasięwjegolistach,zwłaszczapisanychzwięzienia(por.tekstyprzytoczonewkom.do3,1oraz2Tm2,10).

3,13.Wielustarożytnychpisarzyżydowskichichrześcijańskichwierzyło,żekoniecświatabędziepoprzedzonyczasemcierpień(por.Ap6,11).JeśliPawełnawiązujetutajdotejidei,

świadczyłobytoojegouczestnictwiewkoniecznychcierpieniachKościoła,któremająpoprzedzićkoniec.Apostołowimożerównieżchodzićoto,żeEfezjaniemająudziałwjegochwale,ponieważ
pomagalimuwjegoposłudze(por.Mt10,41)lubżecierpidlaCiałaChrystusajakocałegoKościoła.Miastatraktowałyswoichsportowcówjakostającychwichimieniudozawodówpodczasigrzysk.

3,1-13.PawełgłosimisteriumChrystusawśródpogan.Biblianauczałajużwcześniej,żezamiaremBogajestprzyłączenienie-ŻydówdoJegoludu(Rz16,26;np.Iz19,25).KrólDawidi

innireprezentowaliwtejkwestiipostawęotwartą(np.2Sm6,10-11;8,18;15,18-22;18,2;20,23;24,18-24;1Krn11,41.46;18,17).Abystaćsięjednakwpełniczłonkamiprzymierza,mężczyźninie
będącyŻydamimusielizostaćobrzezani.Wtymokresiemężczyźniikobietymusielizanurzyćsięwwodzie,abystaćsięczystymirytualnie.JednakprzyjścieChrystusaobjawiłoJegoapostołomi
prorokom,żeprzezwiaręwNiegowszyscymogąterazprzystąpićdoBoganatychsamychwarunkach.

Publicznimówcyipisarze,chcącprzekonaćswoichsłuchaczylubczytelników,częstoposługiwalisiętzw.pathos-apelemocharakterzeemocjonalnym.Przypominającswoimczytelnikom

ocierpieniach,jakieponiósł,byludBożyzyskałrzeczywiścieówidealny,wielonarodowycharakter,Pawełapelujedonich,bynieniweczylijegowysiłków.Kościółpowszechnyzgodniezeswoim
powołaniem,mabyćchwalebnym,zjednoczonymiwielonarodowymludem.

OzjednoczeniewiernychzChrystusem

DlategozginamkolanamojeprzedOjcem,

3,14przedOjcem.WWulgaciedodane:„naszegoPanaJezusaChrystusa”.
3,14.Żydzimodlilisięzwyklewpozycjistojącej,czasamijednakklęczelilubpadalinatwarz(wStarymTestamencie,por,1Krl8,14.22.54;poganiezwyklepadalinatwarzrównieżwobec

władców).Grecyrzadkoklękalidomodlitwy.PodobniejakŻydzi,wznosilizwykleręce,gdyzwracalisiędobogów(kuniebu,wstronęmorzalubwkierunkuposągubóstwa).

odktóregobierzenazwęwszelkiródnaniebieinaziemi,

3,15ród.Taktutłumaczonygrec.terminpatria.BJ:„ojcostwo”.Tenostatniterminjestbardziejkonkretnyioznaczawszystkiegrupyspołeczne,którezawdzięczająswojeistnienieoraz

swojąjednośćtemusamemuprzodkowi.Rzeczywiście,pochodzeniewszystkichzbiorowościludzkich,anawetanielskichmaswojeźródłowBogu,najwyższymOjcu.

14–15.

Zaczętąw3,1,aniedokończonąswąmyślkontynuujeApostołdopieroteraz,wpostaciuroczystejmodlitwy.Wypływaonadlaniegojakowniosekzpoprzednichrozważań,akojarzy

siębezpośredniozewzmiankąopośrednikuzbawienia–Chrystusie.ModlitwęswąkierujePawełdoBogaOjca,którydajepocząteknietylkowszystkimzwiązkomrodzinnymczyrodowymnaziemi,
alerównieżiwtychsferachniebieskich,którechcieliczcićponadmiaręadresaciulegającydążnościomgnostyckim.Ródnaniebieniejestznówtakparadoksalny,jeślisięzważy,żeSTokreślał
niekiedyaniołówmianemsynówBożych(np.Hi1,6;2,1;38,7;Ps29[28],1;89[88],7).Dalekiebyłoonoodprecyzji,jakąmadlanasdziśtermin„SynBoży”,skoronawetIzraeljesttamwtakisposób
nazwany(Wj4,22;Jr3,19).Tuchodzioogólnikoweokreślenie,zgodnezideąnaczelnąlistu–wszystkimludzkimrodomjednośćzapewniajedenichRodzicniebieski.

3,15.Pawłowimożetutajchodzićoto,żewszystkieludyirody(gr.patriawywodzisięodpater-ojciec)stanowiąodzwierciedlenieBożegoOjcostwawobecświata.Należywięc

spodziewaćsię,żeBógbędziesiętroszczyłowszystkienarodyiludy(np.Rdz12,3).(Zwrot„wszelkiródnaniebie”możeoznaczaćopiekuńczychaniołównarodów).Starożytnipisarzeczęstonazywali
BogaOjcem,czasamimówiliteż,żeojcowskawładzawrodziniewzorujesięnawładzyBoga.Rzymskiojciecpiastowałnajwyższąwładzęidokońcażyciamiałprawopanowanianadwszystkimi
swymipotomkami.

abywedługbogactwaswejchwałysprawiłwwasprzezDucha

swego,bypotężniewzmocniłsięwewnętrznyczłowiek.

16.

Pierwszaprośbamodlitewnadotyczymocyduchowejwewnętrznegoczłowieka.Określenieto,którezachodzijeszczewRz7,22;2Kor4,16(apodobnew1P3,4),najlepiejjestzwiązać

nazasadziekontekstuznowymczłowiekiem(2,15;4,24;Kol3,9n)–odrodzonymprzezchrzest.DokonujesiętoprzezDuchaŚwiętego,któregozwiązektakzmocą(Łk1,35;Dz1,8;Rz15,13.19;1Kor
2,4n;1Tes1,5;2Tm1,7),jakizudzielaniemchwałyzmartwychwstałegoChrystusa(Rz6,4;8,11.18;1Kor15,43;2Kor3,8–11.17n;Flp3,21)jestoczywisty.

NiechChrystuszamieszkaprzezwiaręwwaszychsercach;

abyściewmiłościzakorzenieniiugruntowani,

17.

PogłębionawięźzChrystusemotrzymujenazwęzamieszkaniaChrystusaprzezwiaręwsercachadresatów.Mabyćonotrwałe(por.tensamczasownikgreckiwDz7,2).Apostołmatu

namyślicoświęcejniżchrześcijańskąinicjację–pierwszykontaktzChrystusem,jakimaneofita.Modlisiębowiemopełnięzażyłości.WiarauPawła–jakzresztąwcałymNT–topełneżyciowe
zaangażowanie(por.Kol2,12),aserce–toniesamouczucie,leczcałaosobowość(por.Flp1,7).NajlepsząilustracjątegoprzebywaniamożebyćtosamosłowoużytewJ14,23,gdzierównieżmowao
bliskościprzezmiłość.AzatemApostołmodlisięoto,byadresacipotwierdziliswymżyciemmoralnymłaskęwybraniadowiary.Utrwaleniezaśwmiłościrozumianejszerokojakowbiosferze
chrześcijańskiej,gdziekochanieBogaikochaniebliźniegosąnierozdzielne,oddajątusugestywneimiesłowywkorzenieniiugruntowanizaczerpniętezobserwacjiprzyrodyiarchitektury,podobniejak
w1Kor3,9.Pierwszypodkreślamocwitalną,drugi–trwałość.

3,16-17.ChociażPawełposługujesięterminologiąnawiązującądorealiówgreckiegoświata(zob.komentarzdo2Kor4,16natemat„wewnętrznegoczłowieka”),jednakmyśli,któretutaj

przedstawia,niemajątypowogreckiegocharakteru.StaryTestamentkojarzyłDuchazdaremprorockim,lecztakżezczystością,siłąizdolnościądowykonaniamisjipowierzonejprzezBoga.Według
StaregoTestamentu,wewnętrzneprzyjęcieBożegosłowaniweczygrzech(np.Ps119,11).IzraelskapobożnośćuznawałaBogazaźródłomocy(np.Wj15,2;Ps18,1-2;27,1;59,17;119,28;Jr16,19).Gdy
Pawełmówiozdolnościdowłaściwegopostępowania,ponieważsamChrystusmieszkawwierzącymprzezDucha,najbliższąparalelęwcałejliteraturzestarożytnejstanowidlaniegoStaryTestament.
Wczasachantykubardzorzadkosądzono,żepostępowaniemoralneczłowiekaznajdujewsparciewbezpośredniejobecnościBogaiJegodziałaniu.Pawełopowiadasięzacałkowitympoleganiemna
łasce,dziękiktórejwierzącypostępujesprawiedliwie.

wrazzewszystkimiświętymizdołaliogarnąćduchem,czymjest

Szerokość,Długość,WysokośćiGłębokość,

3,18NakońcuwierszaPawełużywawyliczenianazw,wfilozofiistoickiejoznaczającegocałośćkosmosu,abyprzywołaćświadomośćuniwersalnejroliChrystusawodrodzeniuświata.Zob.

takżeeschatologicznewymiaryświątyniiZiemiObiecanejwEz40-45;Ap21,9n.Jeżelichciałobysięsprecyzować,totewymiarymogąsięodnosićdo„tajemnicy”zbawieniaalbojeszczelepiej—do
„miłości”Chrystusa,którajesttejtajemnicyźródłem(w.następny).Podobniejakwprzypadkumądrości,wymiaryteprzekraczająwszelkiemiaryludzkie(Hi11,8-9).Por.takżeEf1,17-19.23;2,7;3,8;
Kol2,2n.

18.

ZamieszkanieChrystusaprzezwiaręwsercachjestkoniecznymwarunkiemotrzymanianastępnejłaski–ogarnięciaduchem,narównizeświętymi–tzw.czterechwymiarów.Szerokość,

Długość,WysokośćiGłębokość,opatrzonewtekściegreckimjednymrodzajnikiem,tworząrazemjednopojęciejakiegośogromu.Święcitutajzewzględunabliższykontekst,mówiącyoobjawieniu
oznaczająraczejapostołówjakowybranych,niezaśogółwiernych.Tajemniczyogrom,oznaczanyczteremawymiarami,zpewnościąodnosisięwpewiensposóbdoChrystusaiJegomiłości,októrej
mówinastępnezdanie.ZagadkowyzaśobrazowychczterechkierunkówmożenajsłuszniejjestzaniektórymiOjcamiKościołaodnieśćdokrzyżakosmicznego,któregoramionarozciągająsięna
wszystkiestrony,obejmująccałykosmoswprzestrzeniiczasie,skutkamizbawczegodziałania.

ipoznaćmiłośćChrystusa,przewyższającąwszelkąwiedzę,

abyściezostalinapełnienicałąPełniąBoga.

3,19miłośćChrystusa.Miłość,jakąChrystusświadczynam,wydającsiebiesamego(5,2.25;Ga2,20)—jestonatakasamajakmiłośćOjca(2,4.7;2Kor5,14i18-19;Rz8,35.37.39).Por.1

Kor13,1+.

—przewyższającąwszelkąwiedzę.Mowaraczejo„poznaniu”niżo„zrozumieniu”(ww.18BT:„ogarnąćduchem”,BJ:„zrozumieć”—termingrec.pochodzeniafilozoficznego).Chodzio

„poznanie”religijne,mistyczne,przenikniętemiłością(por.l,17n;3,3n;zob.Oz2,22+;J10,14+),któreidziedalejniżwszelkiepoznanieintelektualne(por.1Kor13).Cowięcej,rzecznietylew
poznaniu,ileraczejwbyciukochanymiwświadomościtego(por.Ga4,9),chociażniemożliwebyłobyprzeniknięciegłębitejmiłości.

—abyściezostalinapełnienicałąPełniąBoga.Takdosł.Wariant:„abyzostaławypełnionacałaPełniaBoga”.—ZapośrednictwempełniżyciaBożego,otrzymanejodChrystusa,wktórym

onamieszka(Kol2,9n),chrześcijaninwchodziwPełnięChrystusapojętegownajszerszymwymiarze,czyliKościoła,aostateczniecałegonowegokosmosu,uczestniczącwjegoodrodzeniu(1,23;2,22;
4,12-13;Kol2,10+).

19.

Ogarnięcieduchemowych„czterechwymiarów”doprowadzidoparadoksalnegopoznaniatego,coniejestdokońcadlaczłowiekapoznawalne,tj.miłościChrystusa.Lapidarniewyraził

tośw.TomaszzAkwinu:NulluspotestscirequantumChristusdilexitnos.WskarbcupojęćPawłowychjestrównieżprzeciwstawienie:poznaćBogaibyćpoznanymprzezNiego(1Kor8,3;13,12;Ga
4,9).Todrugiejestdlanasdonioślejszewtymżyciuwśródmrokówwiary.

Pointaprośbydotyczyjuższczęściawiekuistego:pełniaoznaczatuosiągnięte,poprzezkosmosjuż„napełniony”Bogiem,nieskończoneżyciesamegoBoga.Znamiennadynamika

poznawania,wyrażonaw2Kor3,18,będziemiałaituzastosowanie–stałypostęprosnącejpełni.

3,18-19.Wielukomentatorówodczytujesłowa„szerokość,długość,wysokośćigłębokość”jakowyrazwypełnieniacałegostworzeniaBożąchwałąlubopisniezmierzonejgłębiJego

miłości.Niektórzysugerowali,żePawełpodejmujetutajobrazŚwiątyni(Ef2,18-22),opisującdoskonałeproporcjeŚwiętegoŚwiętychwStarymTestamencie,chociażmyśltaniejesttutajwyraźnie
obecna.CelemprzedstawieniaBożejmiłości,apostołstosujejęzykzaczerpniętymzopisuBożejMądrości(np.Hi11,5-9;por.Hi28,12-28;Syr1,3);por.„wieloraką”(posiadającąwieleaspektów)
mądrośćwEf3,10.

Doksologia

Temuzaś,którymocądziałającąwnasmożeuczynić

nieskończeniewięcejniżto,ocomyprosimyczyrozumiemy,

3,20możeuczynić.Wariant(Wulgata):„możewszystkouczynić”.

JemuchwaławKościeleiwChrystusieJezusiepowszystkie

pokoleniawiekuwieków!Amen.

20–21.

Niniejszadoksologiakończypoprzedniąmodlitwębłagalną,stanowiączarazemzakończeniepierwszej,dogmatycznejczęścilistu.Harmonizujeonozsamąprośbą:uzasadnieniemjej

śmiałościjestszczodrobliwośćBoga,Inicjatoranaszegozbawienia,którydajewięcej,niżoczekująnaszemodlitwybłagalne.Dziwnyszykzdania–wKościeleumieszczoneprzedwChrystusie–
odpowiadatematowizakończonejczęści:wielorakamądrośćBożaobjawiasię„Potęgom”wKościeledziękiChrystusowi.

3,20-21.ŻydzimielizwyczajkończyćmodlitwybłogosławieniemBoga.Czasamibłogosławieństwokończyłosięsłowami„nawiekiwieków”(por.1Krn16,36;Ps106,48).Namodlitwyi

błogosławieństwaodpowiadanosłowem„amen”.

Ef4

OŻYCIEZGODNEZPOWOŁANIEM

Ozachowaniejedności

Zachęcamwaszatemja,więzieńwPanu,abyściepostępowaliw

sposóbgodnypowołania,dojakiegozostaliściewezwani,

4,1-16Pawełprzewidujetrzyniebezpieczeństwa,którezagrażająjednościKościoła:niezgodęmiędzychrześcijanami(w.1-3),koniecznypodziałurzędów(w.7-11),doktrynyheretyckie(w.

14-15),iprzeciwstawiaimzasadyorazprogramjednościwChrystusie(w.4-6i12-13.16).

zcałąpokorąicichością,zcierpliwością,znoszącsiebie

nawzajemwmiłości.

1–2.

Zrozdziałem4zaczynasiędruga,moralnaczęśćtegolistu,która–jaktojeststalewlistachPawłowych–stanowipoprostuwniosekzpoprzednichrozważań.SkoroKościół

powszechny,jedenmimozłożoności,stanowiłgłównytematczęścipierwszej,toodpowiedniowdrugiejczęściwnioskiembędziezachowanietejjedności.Gdypierwszaczęśćukazywałanowość
sytuacjipogan,drugazażądaodnichnowegostylużyciamoralnego.Napoczątkuczytamyapelozachowaniejedności.WięzieńwPanu,awięcnietylkowrzymskichkajdanach,leczzwiązany
wielorakimiobowiązkamiApostoła,powagąswegourzędu,aleteżjakobogatywtwardeżyciowedoświadczenia,pobudzagorliwośćruchliwychiniespokojnychzusposobieniamieszkańcówdoliny
Likosu.Niechsięzatroszcząojednośćmiędzysobą,wynikającązichpowołania.Egoizmjestprzyczynąrozbiciaspołecznego,azatemtrzebagotrzymaćwryzachprzezpokorę,cichośćicierpliwość,
którychsynteząpraktycznąjestznoszeniesiebienawzajem–aleniezestoickąobojętnością,leczwmiłości,awięczpobudkinadprzyrodzonej,nazasadzieotrzymanejodBogateologicznejcnoty
miłości(por.1Kor13,5.7).

4,1-2.Chociaż„cichość”(„łagodność”)uważanozacnotę,większośćpisarzygreckichpostrzegała„pokorę”jakocechęnegatywną,chybażebyłauzasadnionaspołecznie,wprzypadku

uniżeniasięprzedczłowiekiemzajmującymwyższąpozycję.NatematPawłowegouwięzienia(przypuszczalniewRzymie),zob.komentarzdoEf6,20.

UsiłujciezachowaćjednośćDuchadziękiwięzi,jakąjestpokój.

Zachowaćjedność–tosprawasolidnegowysiłkumoralnego.Jednośćtajestnietylkopsychologiczno-moralna.Takwidząjąoczywiścieadresaci,alejejtajemniczaprzyczynajest

głębsza:jestniąDuch–PaniOżywicielCiałaChrystusowego,jakimjestKościół.WięźjakąjestpokójznówprzypominaPokójz2,14–tzn.samegoChrystusa.Awięczachowaniewzajemnegopokoju
–totylkoujawnienienazewnątrzukrytejwduszachrzeczywistościpokojuludziBożegoupodobania(por.Łk2,14),obdarowanychłaskąnależeniadoKościoła,couwydatniąlapidarnietrzywiersze
następne.

JednojestCiałoijedenDuch,boteżzostaliściewezwanido

jednejnadziei,jakądajewaszepowołanie.

Skomponowanerytmicznie,bezorzeczenia(pozawtrąconymzdaniemwzględnym),wierszetestanowiązapewneśladnajstarszejliturgii.Symbolicznaliczbasiedmiuracjiuwydatniaideę

jedności,odziedziczonąpohebrajskimmonoteizmie,apogłębionąprzezmisteriumChrystusa.FormuławymieniatrzyOsobyBoskie,leczwporządkuodwrotnymniżprzywykliśmyjewyliczać,atoze
względunaperspektywęeklezjologiczną.WniejnajbliższymjestwłaśnieDuchŚwięty,jakoożywicieljednegoCiała,mającegodlawszystkichposzczególnychswychczłonkówjedenceldążenia,
wyznaczonyprzezpowołaniedojednegodziedzictwa(1,18).

JedenjestPan,jednawiara,jedenchrzest.

JedenPan–tochwalebnyChrystus,jakzawszewNT,atuzwłaszczajestOnPanemzgodniezideąnaczelnątegolistu–zjednoczeniawChrystusieipoddaniaMuwszystkiego

(1,10.20nn).Jednawiaramatusensobiektywnyjednejprawdywyznawanejprzezwielu,jakwRz10,8;Ga1,23;3,23;6,10;1Tm3,9;4,6.Jedenchrzestukazujesięjakojedenjedynyśrodekzłączenia
zChrystusem(Rz6,5;Ga3,27),azarazemzespalającywszystkichochrzczonychwjednoCiało(1Kor12,13).Wiara,chrzest,Duch–tojakbytrzybramywejściowedoKościoła.Porządekwyliczania
tych„bram”odpowiadaporządkowifaktówzbawczychprzychrzcie:powyznaniuwiarynastępujeobmyciewodąiudzielenieDuchaŚwiętego.

JedenjestBógiOjciecwszystkich,który[jestidziała]ponad

wszystkimi,przezwszystkichiwewszystkich.

4,6przezwszystkichiwewszystkich.Wariant(Wulgata):„wnaswszystkich”.

Nasamozakończeniepadaargumentsyntetyzującywszystkiedotychczasoweracjezajednością:jedenBógiOjciecwszystkich.Zdanietaksformułowaneprzypominacodzienniewówczas

dwukrotnieodmawianąmodlitwę,wyrazizraelskiegomonoteizmu:Słuchaj,Izraelu,JahwejestnaszymBogiem–Jahwejedynie…(Pwt6,4).WprzydawceOjciecwszystkichodczuwamyciepło
chrześcijańskiej,eklezjologicznejtranspozycjisłówMl2,10,częstejwtymliście(1,2.4;3,14n;5,1;por.Rz3,30;Ga4,5).OBogujedynymiOjcuwszystkichorzekakolejnoApostoł,żeposiadaOn
suwerennąwładzę,posługujesięludzkiminarzędziamiwinicjatywiezbawczejitrwalezamieszkujewludziach.Prawdytemająinspirowaćpokoręiwzajemnyszacunek–niezbędnewarunkijedności.

4,4-6.Niektóretekstyżydowskie(szczególnieutworyFilonai2KsięgaBarucha)kojarzyjednośćIzraelazjednościąBoga.WtekstachtychnigdyjednakniebyłomowyopołączeniuŻydów

ipoganwjedenlud,chociażwszystkienarodytworzyływspólnieludzkość.JęzykPawłowybardziejprzypominafilozoficznyjęzykstoików,głoszącychjednośćstworzenia.Nawetjednakpopularny
greckitematretorycznyzgody(jedności,pokoju)niemożesięrównaćPawłowejideijedności,wjakiejuczestnicząiktórąmuszązachowywaćwierzącywJezusa.

RozmaitośćdarówChrystusowychwjednymCiele

Każdemuzaśznaszostaładanałaskawedługmiarydaru

Chrystusowego.

4,7zostaładanałaska.MowaodarzeBożym.ChodziospecjalnełaskiukierunkowanenaposługiwaniewKościele,o„charyzmaty”(por.1Kor12,1+).

WurywkuniniejszymApostołrozwijapoprzedniąmyślojednościKościoła,ukazującwtejjednościmnogośćprzejawówłaskiożywiającejCiałoChrystusa,jakimjestKościół(por.1Kor

12,4–31).Mnogościąprzejawówrządzijednazasada:każdyzposzczególnychczłonkówCiałaotrzymujeodBoga,począwszyodchwilichrztu,łaskę–darrównieżChrystusa–dostosowanądopotrzebi
zadań(por.4,16;Rz12,3;2Kor10,13).MiaraprzypominatudziałanieMądrościBożejwkosmosie(Mdr11,20).

DlategomówiPismo:Wstąpiwszynawysokości,wziąłdo

niewolijeńców,rozdałludziomdary.

4,8Stosującmetodyrabinów,Pawełprzywołujetentekstpsalmutylkodladwóchterminów:„wstąpił”(w.9-10)i„rozdałdary”(w.11),gdzieznajdujezapowiedziwniebowstąpieniaJezusa

orazrozlaniaDucha.

Następujenietyleścisłydowódbiblijny,ileraczejswoistailustracjatejprawdy,podanasłowamipsalmu,którejednakApostołniecomodyfikuje,zresztązgodniezinterpretacjąrabinów,

piszącdałdaryzamiastprzyjąłeśoryginału.

4,7-8.PawełpowtarzatutajPs68,18,jaktoczęstoczynilistarożytnikomentatorzyPisma,bywyrazićswojąmyśl(późniejszytargumdoKsięgiPsalmówformułujetentekstpodobniejak

Paweł).Psalmtenodnosisiędo„wstąpienia”BoganaGóręSynaj(jaktorozumieliżydowscyinterpretatorzy),PawełodnosiBoże„wstępowanie”doJezusa.(Wniektórychtradycjachżydowskich
Mojżeszwstąpiłażdonieba,byotrzymaćPrawo.JeśliPawełlubjacyśjegoczytelnicyznalitetradycje,odniesienietegopsalmudopostaciJezusabyłobyjeszczebardziejwymowne.Niewiadomo
jednakjakszerokorozpowszechnionabyłatatradycjawczasachPawła).MyślPawłowapozostajewharmoniizobrazemzaczerpniętymzpsalmu,chociażapostołdokonałparafrazy.Kiedyzdobywca
otrzymałjużdaninęiłupyodpokonanych(jakwPs68,18),rozdzielałwiększośćzdobyczyswymżołnierzom(jaktutaj).

Słowozaśwstąpiłcóżoznacza,jeślinieto,żerównieżzstąpiłdo

niższychczęściziemi?

4,9zstąpił.WWulgaciedodane:„najpierw”.
—doniższychczęściziemi?Toregionypodziemne,gdziejestumiejscowionekrólestwoumarłych(por.Lb16,33+)idokądChrystuszstąpiłprzedzmartwychwstaniemorazprzed

wstąpieniem„ponadwszystkieniebiosa”(por.1P3,19+).—Mogątoteżbyć,wedługinnych,regionyziemskiepostrzeganejako„niższe”wstosunkudonieba.

Ten,któryzstąpił,jestiTym,którywstąpiłponadwszystkie

niebiosa,abywszystkonapełnić.

4,10Przemierzającwtensposóbcaływszechświat,ChrystuswziąłgowswojeposiadaniejakoPełnia,Ongo„rekapituluje”(1,10+)iobejmujecałkowiciewszystkoswojąmocąorazwładzą

„Pana”(por.1,20-23;Kol1,19;Flp2,8-11).

9–10.

ZprzytoczonejilustracjibiblijnejApostołowipotrzebnesąrzeczywiścietylkodwapojęcia:wstąpiwszyidary.Nasposóbwięcrabinistycznegomidraszustosujejednoidrugiedo

chwalebnegoChrystusa.Amianowicie„wstąpienie”,oczywiścieodnosisiędonieba,pozmartwychwstaniu,asuponujeuprzedniezstąpił.Ogólnikowonazwaneniższeczęściziemisąobrazowym
określeniemkrainyzmarłych,biblijnegoszeolu,którybierzewewładanieZmartwychwstały(Rz10,9;14,9).Namarginesiemożnawysnućrównieżwniosek,żeZstępujący,którytuzajmujemiejsce
Jahwezpsalmu,preegzystujejakJahwe,poBożemuwniebiosach,doktórychpotempowraca.ChrystusTriumfator,wciążidentycznyztym,którypoziemskużyłiumarł,wstąpiłponadwszystkie
niebiosa,awięcmawładzębezwzględnąnadwszystkim,cotranscendentne(por.1,20–22;Hbr4,14;7,26).Władzatawyrażasiętuwboskiejczynnościabywszystkonapełnić–awięcrozciągnąćna
caływszechświatskutkiOdkupienia,ażdoosiągnięciaPełni(3,19;4,13).Tentekstdopieropozwalanamlepiejzrozumieć,dlaczegoKościółotrzymałwyżejw1,23określeniePełni:jestbowiemniejako
zbiornikiemłaskdlacałegokosmosu.

4,9-10.Pawełinterpretujeistosujecytowanytekstwtakisposób,wjakiuczyniłbytowprawnyżydowskinauczyciel.Słowa„niższeczęściziemi”oznaczająprzypuszczalniesferępanowania

śmierci,awięcito,żeJezusmusiałumrzeć(Ez32,24);tekstmożeteżjednakoznaczaćJegozstąpienieznieba,bystaćsięsługą,któredokonałosięwchwiliwcielenia(Flp2,7;por.Ps139,15).

Onteżustanowiłjednychapostołami,innychprorokami,innych

ewangelistami,innychpasterzamiinauczycielami,

4,11Pawełwymieniatutylkocharyzmatynauczania,oniebowiemchodziwtymkontekście(w.13-15).

11.

MimozawrotnychperspektywmyślApostołaniegubisięwbezkresiekosmosu,leczbardzorealniewracanaziemię,byukazaćKościół,empirycznyKościół,złożonyzkonkretnych

ludzi,wyposażonychwewładzęicharyzmatypotrzebnedosprawowaniarozmaitychczynnościduchowych.NiezwyklecenneiznamiennedlaPawłowejeklezjologiijesttobliskiezestawienie
transcendencjiChrystusaTriumfatorazziemskimKościołem,którywłaśniejestBoży(por.1Kor12,28;Dz20,28,gdzienazmianęwystępująOjcieciSynBożyjakoustanawiającyKościół).Wyliczenie
urzędówzaczynasięodApostołów–odfundamentu(2,20)itamżewspomnianychiomówionychProroków,charyzmatycznychkaznodzieipierwotnegoKościoła.Ewangeliści–tonieowiczterejznani,
leczogólniej–wszyscypoApostołachgłoszącyDobrąNowinę(por.Dz21,8;2Tm4,5).Pasterzeinauczyciele(podjednymrodzajnikiem)–toprzełożeniKościołówlokalnych,nauczającyswoich
wiernych(por.Dz20,28n;Tt1,9;1P5,2n).Wyliczenieto,zresztąniepełne(por.innewRz12,6nn;1Kor12,8nn.28nn)podkreśla,żeróżnefunkcjewnowopowstałymKościelesprowadzająsiędo
ChrystusajakoswejAlfyiOmegi:odNiegobiorąpoczątekiJemusłużąjakoostatecznemucelowi.

4,11.Apostołowiewsensiedosłownymoznaczająposłańcówwypełniającychmisjętego,ktoichposłał.Jakotacy,dysponowaliwładząposyłającegoichwstopniuniezbędnymdo

zrealizowaniapowierzonegozadania.WNowymTestamencietermintenstosujesięwodniesieniudopowołanychprzezBogaprzedstawicieli,upoważnionychprzezNiegowszczególnysposób(w
stopniuwiększymodinnych)dogłoszeniaJegowoli.„Prorocy”byliBożymirzecznikami,zarównowStarymTestamencie,jakipóźniej,wKościele.Apostołowiewstosunkudoprorokówspełnialibyć
możepodobnąrolę,jakproroccysędziowie(np.SamueliDebora)lubprzywódcy(np.EliasziElizeusz),którzyposiadalispecjalnąpozycjęiwładzę,wobecpozostałychprorokówStaregoTestamentu.

„Ewangeliści”,głosicieleDobrejNowiny(przesłaniaChrystusa),bylitraktowanijako„heroldzi”,pewienrodzajposłańców.„Pasterze”(słowoużywanenaoznaczenieprzełożonychw

StarymTestamencie,np.Jr23,2-4)gdzieindziejwNowymTestamenciesąprzełożonymilokalnychwspólnotchrześcijańskich(Dz20,17.28;1P5,1-2).Zostalionipowołani,byczuwaćnadBożym
ludem,wierniegłoszącJegonaukę(Jr23,18-22).„Nauczyciele”byliludźmi,którzywyjaśnialiPismaiprzekazyoJezusie.Jeślipełnilirolępodobnądożydowskichnauczycieli,udzielaliprzypuszczalnie
wspólnociebiblijnegopouczeniaiszkoliliinnychwwyjaśnianiuPism.

Podobniejaktomamiejscewprzypadkuwielustarożytnychlist,niektórezpodanychtutajterminówmogąsięzesobąwdużymstopniupokrywać(greckitekstwskazujezwłaszczana

zachodzenienasiebiekategorii„pasterzy”i„nauczycieli”).Mająonipodobnezadania,zaśichautorytetopierasięnatym,żesąnosicielamiprzesłaniaChrystusa.Ichwładzawynikazgłoszonegoprzez
nichorędziaiduchowychdarów.Podobniejakwprzypadkużydowskichnauczycieli,którzywyjaśnialiBożeprzesłanie(wprzeciwieństwiedoarcykapłanów),żadnazwymienionychtutajosóbnie
reprezentujewładzyinstytucjonalnejwznaczeniuhierarchiikościelnejocharakterzeponadlokalnym(któraprzypuszczalniewykształciłasiędopierowIIw.poChr.).Wspólniewszyscycisłudzy
BożegoSłowamieliprzysposobićcałyludBożydoposługiwania(Ef4,12-16).

abyprzysposobiliświętychdowykonywaniaposługidla

budowaniaCiałaChrystusowego,

4,12świętych.Wydajesię,żechodzitugłównieoposłanychorazoinnychnauczycieli(por.3,5),byćmożejednaktakżeowszystkichwiernych,wmiarę,jakprzyczyniająsięonido

budowaniaKościoła(por.Dz9,13+).

12.

Obdarzeniurzędamiicharyzmatamimajązazadanieprzysposabiaćnastępców,Bożychwybrańców–ichbowiemoznaczatuterminświęci–dowykonywaniaposługi,trwałegozlecenia,

jakdziśpowiedzielibyśmy–hierarchicznegourzędu.WtymduchuostatniSobórzaakcentowałsłużebnycharakterkapłaństwa(KK21.24.27)hierarchicznego.Zadaniemwszystkichfunkcjijest
budowanieCiałaChrystusowego.Nakładająsiętunasiebieznów–podobniejakw2,21–dwaobrazyKościoła:żywyorganizmibudowla.Budować–toulubionaprzenośniaśw.Pawłanaoznaczenie
czynnościapostoła(Rz15,20;1Kor3,10–14;14,4;2Kor10,8;12,19;13,10),transpozycjaczynnościprorokaSTwgJr1,10;45,4.WLudzieBożymwięcNowegoPrzymierzaapostołowiekontynuują
czynnościprorokówST.

4,12.Greckiterminodpowiadającynaszemusłowu„przysposobienie”byłużywanywświeciegreckimwodniesieniudopracyfilozofówinauczycieli.

ażdojdziemywszyscyrazemdojednościwiaryipełnego

poznaniaSynaBożego,doczłowiekadoskonałego,domiary
wielkościwedługPełniChrystusa.

4,13doczłowiekadoskonałego.Chodzinietylkoopojedynczegochrześcijaninaosiągającegostan„doskonałości”(1Kor2,6+),leczoczłowiekadoskonałegowznaczeniuzbiorowym:bądź

osamegoChrystusa,„nowegoczłowieka”,archetypwszystkichodrodzonych(2,15+),bądź—raczej—oChrystusawnajszerszymwymiarze,oGłowę(w.15;1,22;Kol1,18)iczłonki(w.16;5,30)
stanowiąceJegoCiało(1Kor12,12+).

13.

RozwijającasięczynnośćbudowaniaCiałaChrystusowegodobiegniekresuotrzechaspektach:a)jednośćwiarywjednego(4,5)SynaBożego,dającapełneJegopoznanie;b)Człowiek

lub:MążDoskonały,czyliCiałoeklezjalnewpełnirozwinięte;c)miarawielkościtegożCiałaodpowiedniadopełni,czylibogactwałask,jakimiOnrozporządza„napełniając”wszystko.Rozwójwięc
Kościołajesttakżeśrodkiemostatecznejprzemianykosmosu,cojeszczewyraźniejpowiew.15.

[Chodzioto],abyśmyjużniebylidziećmi,którymimiotająfale

iporuszakażdypowiewnauki,naskutekoszustwazestronyludzii
przebiegłościwsprowadzaniunamanowcefałszu.

14.

Sprawdzianemjużdoczesnymprawidłowegospełnianiatychzadańapostolskichjestodpornośćwiernychnapokusybłędnychpoglądów,ichduchowadojrzałośćwobeczakusówludzi,

narzędziszatana(6,10n).

Natomiast,żyjącprawdziwiewmiłości,sprawmy,bywszystko

wzrastałokuTemu,któryjestGłową–kuChrystusowi.

15.

Przeciwieństwemduchowegoniedorozwojuwiernych,októrymbyłapoprzedniomowa,jestmocnaprawdażyciachrześcijańskiego.Wyrażasięonawmiłości,którazapewnia

całościowywzrostCiałaChrystusowego–KościołakuNiemujakoGłowie.Tamiłośćchrześcijańska,dwukierunkowa,jestodpowiedziąautentycznegochrześcijaninanamiłośćBoga(2,4;5,1n).
Wszystko,któremawzrastaćkuGłowiedziękinaszymwysiłkom,tokosmos,podobniejakbyłow3,18n.TakwięcbudowanieKościołajestzawszejednoczesnymbudowaniemnowegokosmosu,a
Chrystus–wedługpotężnychintuicjiP.TeilhardadeChardin–jestOmegąwszechświata.

OdNiego[poczynając]całeCiało–zespalaneiutrzymywanew

łącznościwięziąumacniającąkażdyzczłonkówstosowniedojego
miary–przyczyniasobiewzrostudlabudowaniasiebiewmiłości.

4,16każdyzczłonków.ZaWulgatą.Grec:„każdaczęść”.

16.

TuotrzymujemybardziejszczegółoweniżwKol2,19uzasadnienieprzenośniGłowy-ChrystusawobecCiała,którymjestKościół:Chrystusjestgłównymsprawcąwewnętrznej

koordynacjiiwzrostu,wspomnianejwyżejrozbudowyprzezmiłość.ChrystuszespalasweCiałoeklezjalnejakbudowlę(2,21),Onjeutrzymujewłączności.WięziąjestJegomoc,nieustannieczynnaw
wyliczonychpoprzednioludziachKościoła,którzymająurzędyicharyzmaty.Spodtegowpływuniktniejestwyłączony:każdyzczłonkówzniegokorzysta.

4,13-16.MetaforyczłowiekaosiągającegodojrzałośćistatkumiotanegofalamibyłypopularnewczasachPawła.Obrazdojrzewaniarzadkobyłstosowanywodniesieniudocałejwspólnoty

(jaktomatutajmiejsce),myślPawłowabyłajednakłatwadozrozumienia.Obrazużytyprzezapostołamacharakterogólny,niemawnimteżtradycyjnychżydowskichmotywóweschatologicznych.
PawełwskazujewięcprzypuszczalnieraczejnapotrzebędojrzałościKościołajakotakiego,niżnakonkretnąprzepowiedniędotyczącąjegopełniwczasachostatecznych.

4,1-16.JednoCiało,wieleczłonków.Starożytnemowyilistyperswazyjne(którychcelembyłoprzekonanieadresata)częstowdawałysięwszczegółowerozważania,dotegojednak

miejscaPawełposługiwałsięgłównie„epideiktyczną”(„chwalącą”)retoryką.WysławiałKościółiwzywał,bystałsiętakim,jakimBóggozaplanował.Terazapostołsięgajednakpotradycyjnąmetodę
retorykiperswazyjnej,jakąjestnapomnienie(exhortatio).Tenrodzajargumentacjiciągniesięniemaldokońcalistu,ażdokończącegoperoratio(wyciągnięciawnioskukońcowego,Ef6,10-20).

Chrześcijanin–nowymczłowiekiem

TozatemmówięizaklinamsięnaPana,abyściejużnie

postępowalitak,jakpostępująpoganie,zichpróżnymmyśleniem,

17.

Oddygresjidogmatycznej,wywołanejwezwaniemdojedności,powracaApostołwformieuroczystejdowskazańmoralnychwmyślzasadypostępowaniazgodnegozpowołaniem(4,1).

Postępowanietomusibyćkontrastoworóżneoddawnego,pogańskiegostylużycia,którywciążmożebyćpokusądlaneofitów,żyjącychwdiasporzewśródpogan.Ciodznaczająsiępróżnymmyśleniem
(por.Rz1,21n.28;2P2,18),zupełnądezorientacjąmoralną,którąjużwSTostroscharakteryzowałMędrzecPański:Głupi[już]znaturysąwszyscyludzie,którzyniepoznaliBoga(Mdr13,1)…inie
dość,żezbłądzilicodopoznaniaBoga,aleponadtożyjącwwielkimzamęcieniewiedzy,totakwielkiezłonazywająpokojem(14,22).

umysłempogrążeniwmroku,obcydlażyciaBożego,naskutek

tkwiącejwnichniewiedzy,naskutekzatwardziałościserca.

18.

ZnamiennabiblijnatezaozależnościetosuodwiaryotrzymujetutajilustracjępodobnądoszerokiegowywoduMdr13–15lubRz1,18–32,tylkobardziejzwięzłą.Zawinioneskładniki

opłakanegostanupoganto:mrokniewiedzy,zpewnościąskutekdziałaniaszatańskiejwładzyciemności(Kol1,13),zniewiedzypłynącazatwardziałośćserca,awięcutratasubtelnegozmysłumoralnego
iwrażliwościnaprawdziwedobro.Upoganostatecznymnastępstwemtegowszystkiegojestto,iżsąoniobcydlażyciaBożego.MowatuożyciuwChrystusie(Rz6,11;8,2),którymieszkawwiernych
(Rz8,10),cowięcej,samwnichżyje(2Kor4,10;Ga2,20;Flp1,21;Kol3,4).Życietonazywamydziśłaskąuświęcającą.

Onito,doprowadziwszysiebiedonieczułości[sumienia],oddali

sięrozpuście,popełniajączachłanniewszelkiegorodzajugrzechy
nieczyste.

4,19doprowadziwszysiebiedonieczułości[sumienia].Wariant(Wulgata):„straciwszywszelkąnadzieję”.
—zachłanniewszelkiegorodzajugrzechynieczyste.Albo:„wszelkiegorodzajunieczystościizachłanności”.

19.

Następstwamoralnetegostanu–tonieczułośćsumieniairozprzężenie,przedewszystkimwdziedzinieżyciapłciowego.Zamiastoddaćsięzmiłości(por.5,2)Boguiludziom,poganie

oddająsięfałszywejnamiastcemiłości–rozpuście.Dopuszczająsięjejzachłannie,bezmiary,zzapamiętaniem,bezskrupułów.OdpowiedniekatalogiwystępkówztejdziedzinypodałApostołwRz
1,24–27;13,13;1Kor6,9;Ga5,19;2Tm3,4.6.

4,17-19.Greccypisarzeczęstoujmowalimoralnenapomnieniawpostaciprzeciwieństw,jaktoczynitutajPaweł.Literaturaztegookresuświadczyotym,żeŻydzizasadniczoopisalibynie-

Żydówzapomocąjęzykapodobnegodotego,jakimposługujesiętutajPaweł(por.teżKpł18,3-24-30;20,33-24;Pwt26,16-19).Zwróćmyuwagę,żePawełnienazywa„poganami”(tosamogreckie
słowooznaczazarówno„poganina”,jaki„nie-Żyda”)chrześcijanpochodzeniapogańskiego.Podwzględemetnicznymmogąbyćpoganami,leczwsensieetycznymsąŻydami.Współżycie
przedmałżeńskie,kontaktyhomoseksualneibałwochwalstwobyłygrzechamitypowopogańskimi,którychunikaliniemalwszyscyŻydzi.Poganie-przeciwnie-byliwtakimduchuwychowywani.
Inicjacjiseksualnejwielugreckichchłopcówdokonywalistarsimężczyźni.Słowo„chodzić”znaczy„postępować”;zob.komentarzdoGa5,16;określenie„zatwardziałośćserca”częstowystępujew
StarymTestamencie(np.Wj4,21;Ps95,8).

WyzaśnietaknauczyliściesięChrystusa.

Słyszeliście

przecieżoNimizostaliściepouczeniwNim,zgodniezprawdą,jaka
jestwJezusie,

4,21PodobniejakwKol2,6,prawdziwymChrystusemjestJezushistoryczny,któryumarłizmartwychwstał,abynaswsobienanowostworzyć.

że–cosiętyczypoprzedniegosposobużycia–trzebaporzucić

dawnegoczłowieka,któryulegazepsuciunaskutekzwodniczych
żądz,

20–22.

Pociemnymobraziemoralnymświatapogańskiegoukazujesiękontrastoweświatło–etoschrześcijański.Otrzymujeonzaskakującąnazwę:nauczyliściesięChrystusa.Bardzo

znamiennejestdlapierwotnegochrześcijaństwazastępowanieprawdwiaryczyzasadmoralnychkonkretemosobyChrystusa,czegowymownymwyrazemjestPawłowehasło:dlamnieżyć–toChrystus
(Flp1,21).Podobniestarożytnośćchrześcijańskaczęściejmówiła„DuchŚwięty”niż„łaska”.

Nowy,chrześcijańskistylżyciadomagasiębezwzględnieporzuceniadawnegoczłowieka.Tookreślenie,wyłączniePawłowe,wNT(Rz6,6;Kol3,9)oznaczanaturęludzką,jeszczenie

odrodzonąprzezchrzest.Chcącnawróconympoganomułatwićtozdecydowanerozstaniesięzpożądaniamidawnegoczłowieka,Apostołwykazujeichrzeczywistezło.Psująonenaturęczłowieka,bo
polegająnazłudzeniuszczęścia;awrzeczywistościżadnaprawdziwawartośćludzkanieginiewchrześcijańskimstylużycia.

odnawiaćsięduchemwwaszymmyśleniu

23.

Jakdawnyczłowieksiłąciężkościswejupadłejnaturywciążulegadalszemuzepsuciu,takchrześcijaninsiłąpierwiastkanadprzyrodzonego,którytunosinazwęducha,masięwciąż

odnawiaćwsensieodświeżaniazaczątkowejłaski–odrodzenianachrzcie.

iprzyoblecsięwczłowiekanowego,stworzonegonaobraz

Boga,wsprawiedliwościiprawdziwejświętości.

4,24Każdyczłowiekwinienprzyoblec„nowegoczłowieka”(Ef2,15+),abywNimzostaćnanowostworzonym(por.Ga3,27;Rz13,14).GdzieindziejPawełmówiwtymsamym

znaczeniuo„nowymstworzeniu”(2Kor5,17+).

24.

Przyoblecczłowiekanowego–otoideałchrześcijańskiegopostępuwdziedziniemoralnej.Wbrewdzisiejszemupoczuciujęzykowemu,które„szatę”traktujejakocośzewnętrznego,

nieistotnego,zupełnieinnejestbiblijneznaczenie„szaty”i„przyoblekania”.WSTwiążąsięteterminyzduchowymiuzdolnieniamiczyprawami(np.2Krn6,41;Est5,1;Hi29,14).Toteżuśw.Pawła
spotkamysymbolikęszatyzastosowanąnietylkodocnót,alewręczdonaszegopołączeniazChrystusem:PrzyobleczciesięwPanaJezusaChrystusa(Rz13,14,por.Ga3,27).TutajwEfnowyczłowiek
wpewnejmierzenawiązujedoPawłowejparaleliAdam–Chrystus(Rz5,12–19;1Kor15,21n.45–49),oznaczającczłowiekaodrodzonegonachrzcie,cowynikazrównoległegotekstuwKol3,10.
Wtedytochrześcijaninstałsięnowymstworzeniem(2Kor5,17;Ga6,15).ObrazBoga–reminiscencjaopisuzRdz1,27–tzn.autentycznasprawiedliwośćiświętośćstająsięmożliwedzięki
tajemniczej,poczynającejsięodchrztułącznościwiernychzChrystusemjakoobrazemBoganiewidzialnego(Kol1,15;por.Hbr1,3).Prawdziwaświętośćwedługobjawionejmoralnościostrotu
kontrastujezewspomnianymiwyżejzwodniczymiżądzami.

4,20-24.„Nowyczłowiek”„stworzonywedługBoga”,tj.naJegoobrazlubpodobieństwo.PawełnawiązujeprzypuszczalniedostworzeniaAdamaiEwynaobrazBoga,ipowiada,żenowy

człowiek,jakimstałsięchrześcijanin,zostałobdarzonymoralnączystością,zostałbowiemstworzonymoralnienapodobieństwoBoże.Powinienwięcpostępowaćjaknowyczłowiek,taknienagannie
jakAdamiEwaprzedupadkiem.„Przyoblec”i„porzucić”wyrażająobrazowowStarymTestamencieiliteraturzegreckiejprzyjęcielubporzuceniejakiegośsposobupostępowania(Hi29,14;Ps109,18;
szczególnieIz61,3.10;zob.komentarzdoRz13,12)lubcech(2Krn6,41;Ps93,1)itd.

ŻydowscypisarzemądrościowiistarożytnigreccyfilozofowiezgodzilibysięzPawłowympostulatem„odnowieniaumysłu”(w.24).Rozumielioni,żewewnętrznapostawaiwartości

wyznawaneprzezczłowiekawypływająnajegopostawężyciową.JednakPawłowaodnowaróżnisięodproponowanejprzeznich-apostołopierająnanowymżyciu,którejestdostępnewChrystusiei
któregowiększośćŻydówoczekiwałajedyniewprzyszłymświecie(pozmartwychwstaniuumarłych).

Zamiastwad–cnoty

Dlatego,odrzuciwszykłamstwo,niechkażdyzwasmówi

prawdęswemubliźniemu,bojesteścienawzajemdlasiebie
członkami.

25.

Omówionewpoprzednimurywkuzasadyżyciamoralnegochrześcijaninajakonowegoczłowiekaotrzymujązkoleizastosowanieszczegółowe.Następujekontrastowywykazwadicnót,

aktualnywłaśniedlaadresatów,przebiegającyzgodniezmyśląprzewodniąlistu–zasadąnowejjedności.Nakazodrzuceniakłamstwaimówieniaprawdyzdajesiętumiećzakresszerszyniżzwykła
zachętadoprawdomówności.Zgodniezpoprzedzającymkontekstemmowatuozasadniczejprawdziemoralnejcałegopostępowaniaiofałszu,jakizawierasięwkażdymgrzechu.Atmosferafałszu
cechowałaówczesnepogaństwo,oczymtakświadczyłnawróconypoganin:„Wobecwszystkichludzidowodziłem,żefałszmójjestprawdą”(HermasPasterz,Mand.3,3).MotywacjazaśuPawłajest
nawskrośoryginalna:prawdaoeklezjalnymCieleChrystusawymagatraktowaniabliźnichjakJegoczłonków(por.4,16;5,30;Rz12,4n;1Kor12,20.25.27).Schodzącdokonkretu:kłamstwo,przejaw
jakiejśnieżyczliwości,rozbijajednośćchrześcijan,awzmacniająprawdomówność,którasłużymiłości.

4,25.ZwyjątkiemEf4,30iEf4,32-5,2,większośćPawłowychnapomnieńmoralnychzawartychwEf4.25-5,2wypowiadaliteżinnistarożytnimoraliści.Zachętydoprawdomówności,

sumiennejpracy,unikaniaobmowyitp.byływowychczasachpowszechne.Niesątogrzechyprzypisywanewyłączniepoganom(por.Ef4,17-19),zmagalisięznimirównieżŻydzi.

Pawłowysposóbprzezwyciężeniaproblemówetycznychróżnisięodmetodproponowanychprzezinnychstarożytnychmoralistów(Ef4,22-24.32),podobieństwajednakwynikająze

wspólnegotłakulturowego.Wszakżemimowielupunktówstycznychzówczesnąetyką,PawełczęstocytujeStaryTestamentjakoswójetycznyautorytet.Jegonapomnieniadoprawdomówności
powtarzająechemprzykazaniazZa8,16-17,gdzieprawdomównośćjestprzeciwieństwemskładaniafałszywegoświadectwawsądzie.

Gniewajciesię,aniegrzeszcie:niechnadwaszymgniewemnie

zachodzisłońce.

26.

Drugąwadąrozbijającąjednośćjestgniew.JakomotywsłużyzdaniezPs4,5wedługLXX.Trzebajeinterpretować:„gniewającsięstarajciesięniegrzeszyć”,tzn.starajciesięnie

ujawniaćgniewunazewnątrz.Likwidacjaniesnasekprzedzachodemsłońca,znanajużpitagorejczykom,uznawananiekiedyzaChrystusowyagrafon,matusensdopingu:starajsięnieporozumienia
załatwiaćjaknajprędzej.

4,26.ZachętadounikaniagrzechuwgniewiepochodzizPs4,4;natematniegodziwościludzi,którzytrwająwgniewiemimozachodusłońca,por.Oz7,6.Esseńczycyiniektórzygreccy

filozofowietakżewymagali,bysporykończonowdniu,wktórymsięrozpoczęły.Podkreślanoteż,żenależymówićwsposóbbudującyinnych(Ef4,29).

Aniniedawajciemiejscadiabłu!

27.

Zfolgidawanejuczuciomniechęciłatwomożeskorzystaćdiabeł.Złybowiemduch,chętnierozdmuchujejedonienawiści.WRz12,19mamypozytywneuzupełnienietegozakazu:

rzeczywistąkrzywdęukarzepomstaBoża.

4,27.Przedstawionytutajobrazzostałprzypuszczalniezaczerpniętyzdziałańwojennych,tj.grzesznikwycofujesię,pozwalającdiabłunaofensywę(por.Ef6,10-20).

Ktodotądkradł,niechjużprzestaniekraść,leczraczejniech

pracujeuczciwiewłasnymirękami,bymiałzczegoużyczać
potrzebującemu.

4,28niechpracujeuczciwiewłasnymirękami.Grec.dosł.:„niechajsiętrudziwypracowując(własnymi)rękamidobro”.Słów:„(własnymi)rękami”oraz„dobro”brakwniektórychrkpsach

albosąużytewinnymporządku.Tekstoryginalnymógłulecskażeniunaskutekdopisków.

28.

Przeciwnyjednościspołecznejjestgrzechkradzieży,tutajuznanyzanawykzokresupogańskiegożycianeofitów.Zdumiewającyjestmotyw,dlaktóregodawnyzwolennikłatwegożycia

zkradzieżymaodtądpracować:wduchupozytywnejekspiacjimaonzzarobkuudzielaćtemu,ktojestwrzeczywistejpotrzebie.

4,28.Wjudaizmiecenionowykonywaniepracywłasnymirękamiidzieleniesięzubogimi.Chociażgreccyrzemieślnicybezwątpieniachlubilisięswojąpracą,arystokracjacałegoświata

śródziemnomorskiegogardziłapracąfizycznąjakodomenąwarstwniższych.

Niechniewychodzizwaszychustżadnamowaszkodliwa,lecz

tylkobudująca,zależnieodpotrzeby,bywyświadczaładobro
słuchającym.

4,29budująca,zależnieodpotrzeby.Wariant(Wulgata):„budującawiarę”.

29.

Najliczniejszybodajodsetekludzkichgrzechów–togrzechymowy.Odnichstarasiętuśw.Pawełpowstrzymaćadresatów,kładącnacisknadobryużytekdarumowy.Motywacjazakazu

inakazujestspołeczna:mamywybieraćmiędzyszkodliwościąacharakterembudującymmowy.Uzależnionaodrzeczywistejpotrzeby(por.Mt12,36)mowanaszamabyćdobroczynna(por.Kol4,6)
dlaotoczenia.Tuśw.PawełjestechemwielupouczeńMędrców(Prz15,1n.4.7.23;Syr19,13–17;20,2n.5–8),ztymjednak,żewyczućtumożnaauręchrześcijańską:przezdobrąmowęjedneczłonki
drugimudzielającośzłaskisamejGłowy–Chrystusa.

4,29.Starożytnaliteraturamądrościowaczęstopodkreślała,żenależyuczyćsięwłaściwegosposobuprzemawiania(por.Ef4,25;5,3-4).WielefragmentówKsięgiPrzysłówpodkreślatę

ideę,jesttamm.in.zachętadouprzejmegomówienia,dowypowiadaniasłówpodnoszącychnaduchu(np.Prz12,25;15,23;25,11;por.Za1,13).

IniezasmucajcieBożegoDuchaŚwiętego,którymzostaliście

opieczętowaninadzieńodkupienia.

4,30DuchaŚwiętego,jedynąwięźjednegoCiała(4,4+;1Kor12,13),„zasmuca”wszystko,coszkodzijednościtegożCiała.

30.

ZakazzasmucaniaDuchaŚwiętegobądźstanowikonkluzjępoprzednichwskazańcodomowy,bądźniezależnązasadę.Zaskakującywybórczasownika„zasmucać”wstosunkudo

DuchaŚwiętegotłumaczysięwzoremzProroka.DuchŚwiętyukazujesiętunietylkojakomocBoża,leczjakoOsoba,zainteresowanazbawieniem,skoroJązasmucapostępowanieniezgodnezJej
misjąwzględemnas(por.1,13;Rz5,5;1Kor3,16n;12,8.10.13;14,2–13).

4,30.„Zasmucanie”BożegoDuchastanowipoważnąobrazę.WIz63,10(jedenzdwóchfragmentówStaregoTestamentu,wktórychużytookreślenia„DuchŚwięty”)odnosisięonodo

buntuIzraelitównapustyni,którydoprowadziłdoichodrzuceniaprzezBoga.Podobnie,buntIzraelitówprzeciwkoDuchowiBożemuspowodował,żeMojżeszzgrzeszyłswoimiustami,wedługPs
106,33(por.Lb20,10;Pwt3,26).Natemat„zapieczętowania”jakoznakupoświadczającego,żeniktnienaruszyłznajdującychsięwewnątrztowarów,zob.komentarzdoEf1,13-14.Efezjaniemuszą
zachowaćswójznakpotwierdzającynadzień,wktórymichodkupieniestaniesiępełne(wStarymTestamencie„dzieńPański”,wktórymBógosądziświatiwstawisięzaswoimludem).

Niechznikniespośródwaswszelkagorycz,uniesienie,gniew,

wrzaskliwość,znieważanie–wrazzwszelkązłością.

31.

Następujewykazwaddousunięcia,podobnydopodanegowKol3,8.„Gorycz”–tousposobieniegniewliwe,nieskoredoprzejednania,uniesienie–tutajoczywiściegniewne,jak

wskazujekontekst.Wrzaskliwośćjestzewnętrznymprzejawemuczućnienawistnych,niepohamowanych(por.Mt12,19;Dz22,23;23,9),znieważaniesłowne–ichzewnętrznymprzejawem(por.1Tm
6,4;Ap2,9).

4,31.Katalogiwystępkówbyłyformąliterackączęstostosowanąwstarożytności,szczególniewdziełachantycznychmoralistów.Czasamiwszystkiewymienionegrzechynależałydojednej

kategorii,podobniejaktutaj(gniew).

Bądźciedlasiebienawzajemdobrzyimiłosierni.Przebaczajcie

sobie,takjakiBógwamprzebaczyłwChrystusie.

4,32wam.Wariant:„nam”.Podobniew5,2.

32.

PonapiętnowaniupospolitychwadApostołukazujepodstawowecnoty,regulująceżyciewspólne.Wiernimająbyćdlasiebiedobrzy–użytyprzymiotnikwskazujenaodblaskdobroci

Ojca,widocznywprzybranychdzieciach–miłosierni,comasięwyrazićtakżewniewyczerpanejgotowościdowzajemnegoprzebaczaniasobie.Najgłębsząracjątejtrudnejpostawymoralnejjestfakt
Odkupienia:byłoonowielkimprzebaczeniemprzezOjcawszystkichgrzechówdziękiofierzeChrystusa.Tonaszobowiązujenieustannie,bonieskończonąinieustannąwartościąodznaczasiędzieło
Chrystusa,zktóregokażdykorzystaodchwilichrztu.

Ef5

BądźciewięcnaśladowcamiBoga,jakodzieciumiłowane,

ŁaskadziecięctwaBożego,wtedydarmouzyskanego,zobowiązujenasdostaniasięnaśladowcamiBogajakoOjca.MyśltasnujesięprzezobaTestamenty:Bógświętyżądałświętościod

Izraela(Kpł19,2),JezuspowtórzytosamowymaganiemówiącodoskonałościimiłosierdziuOjca(Mt5,45.48;Łk6,36).Ołasceprzybraniazob.kom.do1,5.

ipostępujciedrogąmiłości,boiChrystuswasumiłowałi

samegosiebiewydałzanaswofierzeidaninawońmiłąBogu.

Pewność,żejesteśmyumiłowanymidziećmi,dajenamwłaśniewspomnianedziełoOdkupienia(por.Rz1,7;5,10;1Tm6,2).Miłośćjestzasadnicządrogąwiodącąchrześcijandocelu,do

domuOjca,doktóregomająsięupodobnićprzezmiłość.WzoremjestUmiłowanySyn(1,6),pierworodnymiędzywielubraćmi(Rz8,29)–zarazemzbiorowyczłowiekczy:mążdoskonały(Ef4,13).
Chrystus,jaksięokazujezporównaniaz2Kor5,14n,jestnietylkowzorem,leczpoprostunajgłębszązasadą,umożliwiającąażtakwielkąmiłośćmiędzybraćmiwwierze.OddaneprzezChrystusa
życie(oformulewydałsamegosiebie,zob.kom.doGa1,4;2,20)ukazujesiętujakoofiara.SłyszymytuechaCzwartejpieśnioSłudzeJahwe(Iz53,7),gdychodziodobrowolnośćofiaryekspiacyjnej
orazsformułowaniawłaściwedlaliturgiiświątynnej,wcytowanymPsalmie.ApostołwięcujmujezbawczedziełoChrystusawkategoriachswoistejposługikapłańskiej,wktórejżertwaiofiarnik
stanowiąjedno.

4,32-5,2.Innimoraliści,wtymgreccyirzymscypisarzeniechrześcijańscy,jakrównieżFilon,wskazywalinanaśladowanieBogajakogłównązasadęetyki.Jednakpisarzeniechrześcijańscy

zczasówPawłaniemoglipowołaćsięnaprzykładBoga,któryzmiłościzłożyłsamegosiebiewofierzezaswójlud(Ef4,32-5,2).(NiektórzyuczenipowoływalisięnaprzykładTytanaPrometeusza,
którycierpiałzazdradzenieludziomboskichsekretów.Niejestjednakjasne,czyPrometeuszspodziewałsiętaksurowejkary,ponadtoprzykładtennieodgrywałdonioślejszejroli.Zważywszynakarę,
któradosięgłaTytanówiranyzadawanenieśmiertelnymwgreckiejmitologii[np.zranienieAresawIliadzieHomera],PrometeuszniemożebyćprzedchrześcijańskąparaleląJezusa,którybędąc
Bogiem,dobrowolniezłożyłsiebiewofierzezaludzkość.Cowięcej,jakościoweróżnicepomiędzygreckimiżydowskimwyobrażeniembóstwaczyniąporównanieopowieścioPrometeuszuiJezusie
jeszczemniejprawdopodobnym.)

NatematBoga,któryprzyjmujekogośjako„wdzięcznąwonność”,por.Ez20,41(Jegozbawionylud);wEf5,2wyrażenietooznacza,żeBógprzyjąłofiaręzłożonąprzezJezusa(zob.Rdz

8,21;Wj29,18).

Przeciwnadużyciompogańskim

Onierządziezaśiwszelkiejnieczystościalbochciwościniechaj

nawetmowyniebędziewśródwas,jakprzystoiświętym,

Poogólnymapelu,któryukazałnaczelnązasadężyciamoralnegochrześcijan–tzn.konsekwentnenawzórChrystusadziecięctwoBożewrazzofiarną,przebaczającąbraciommiłością–

Apostołpowracadoszczegółowychprzestróg.Dotycząonenajbardziejtypowychdlaświatapogańskiegonadużyćwdziedzinieseksualnej.Sąoneniedopuszczalneuchrześcijan,gdyżbezczeszczą
sakralnycharakterosobowościchrześcijanina(por.1Kor6,12–20),zamykajądrogędokrólestwaBożegoiściągająnasiebienieuchronnygniewBoży.Nierządoznaczatuwszelkiepozamałżeńskie
stosunkipłciowe,nieczystośćwszelkąrozpustę.WsposóbtypowydlaPawła(por.4,19;Kol3,5)oboknichwystępujechciwość–analogicznazachłannośćwdziedzinieposiadania,którateżczyni
człowiekaniewolnikiempożądania.Apostołenergiczniestwierdza,żedlatychwystępkówniemamiejscawśródchrześcijan.Sąoniświęci,aichświętośćsakramentalna,uzyskanaodchwilichrztu,musi
sięwyrazićwpostawiemoralnej,egzystencjalnej.

aniotym,cohaniebne,aniniedorzecznegogadanialub

nieprzyzwoitychżartów,botowszystkojestniestosowne.Raczej
winnobyćwdzięczneusposobienie.

Apostołposuwasiędalej,zakazującnawetnieodpowiedniegoposługiwaniasięjęzykiemwdziedziniepoprzednioomówionej.Skazujewięcnabanicjęzżyciachrześcijańskiego

niestosownemowy,nieodpowiednieżarty.Przeciwstawiaimjakośrodekzaradczywdzięczneusposobienie,częstozalecanąpodstawowącechęchrześcijan(por.Kol2,7;3,15).

Otymbowiembądźcieprzekonani,żeżadenrozpustnikani

nieczysty,anichciwiec–tojestbałwochwalca–niemadziedzictwa
wkrólestwieChrystusaiBoga.

5,5bałwochwalca.Nieuporządkowanepożądaniaprowadządooddawaniastworzeniom,aszczególniepieniądzowi,uwielbienia,jakiesięnależytylkoiwyłącznieBogu,czyniącznichjakby

idole.

Poprzednizakazotrzymujeuroczysteuzasadnienie:jestnimgroźbawyłączeniazkrólestwaBożegorozpustników,nieczystychichciwców(por.1Kor6,9n;Ga5,21).Przytymostatni

termin,tuutożsamionyzbałwochwalstwemwzględemprzedmiotupożądania,wielerazytowarzyszyokreśleniomnadużyćseksualnych(por.4,19;1Kor5,9–11;Kol3,5).KrólestwoChrystusa–to
Kościół,prowadzącydoeschatologicznegokrólestwaBogaOjca(por.1Kor15,24).Czasteraźniejszy:niemadziedzictwa,określato,coprzywykliśmynazywaćbrakiemłaskiuświęcającej.Tenbrak
zamykaszczęśliwąwieczność.

Niechajwasniktniezwodzipróżnymisłowami,boprzezte

[grzechy]nadchodzigniewBożynasynówbuntu.

5,3-6.Współżycieprzedmałżeńskieiinneniemoralnezachowaniaseksualne,niedorzecznegadanieinieprzyzwoiteżartybyłytaksamorozpowszechnionewstarożytnymspołeczeństwie

pogańskimjakwspołeczeństwiedzisiejszym.PawełnierelatywizujezasadustanowionychprzezBoga,bydostosowaćjedoówczesnejkultury.Ostrzeganatomiastludziprowadzącychtenstylżycia,że
nieznajdąsięwśródBożegoluduwprzyszłymświecie.Natematlistywystępkówi„odziedziczenia”królestwaBożego,zob.komentarzdo1Kor6,9-10.

Niemiejciewięczniminicwspólnego!

6–7.

Próżnesłowalibertynówmoralnychześrodowiskapogańskiego,czymożejużgnostyckiego(por.1Kor6,12;15,32;Flp3,19;2P2,14.19;Jud8.11nn;Ap2,14n.20)mogłyłatwo

zwieśćnowonawróconychpogan.WartnaśladowaniajestdziśtennieubłaganytonApostoła,gdystoimywobecrozpanoszonegopanseksualizmu.Częstoprzedstawianaterazjakotylkosłabość,rozpusta
jestrzeczywiściebuntem,zaktórygniewBoży,tj.karcącasprawiedliwość,niedopierokiedyśnadejdzie,leczjuż„nadchodzi”.Stądwniosekkońcowy–zdecydowaneodcięciesięadresatówodnadużyć
pogańskichwtejdziedzinie.StalisięoniprzecieżwspółuczestnikamiobietnicywChrystusieJezusieprzezEwangelię(3,6).Tedwawspółuczestnictwawzajemniesięwyłączają.

5,7.Pawełniepopieratutajcałkowitegoodseparowaniasię(jakiepraktykowałanp.wspólnotamieszkającanapustyni,którejczłonkowiesporządziliZwojeznadMorzaMartwego)aninawet

częściowejizolacji,którąjudaistyczneprzepisypokarmoweiprawodotycząceszabatunarzucałyŻydomżyjącymwdiasporze.Wielujednakczłonkówgrecko-rzymskiegospołeczeństwamogłouznać
chrześcijanzaludziaspołecznych,ponieważniechcielibraćudziałuwnieprzyzwoitychrozmowach,azwłaszczawpaństwowychkultachreligijnych,któreobejmowaływszystkiesferyżycia
(uczestnictwownichbyłoodczytywanejakooznakaobywatelskiejlojalności).

Strzecnowejświatłości

Niegdyśbowiembyliścieciemnością,leczterazjesteście

światłościąwPanu:postępujciejakdzieciświatłości.

PokategorycznychzakazachukazujeApostołideałpozytywnynazasadziebiblijnegokontrastu–światłościiciemności,rozumianychoczywiścieprzenośnie,wznaczeniureligijno-

moralnym.JeżeliwięcposługujesiętuApostołskrótemmyślowym:byliścieciemnością,toznaczy,żedawnypogańskistylżyciaadresatówtakbyłznimizrośnięty,iżstanowiłjakbyichnaturę.
Odpowiedniodotegowspaniałymkontrastemjestnoweutożsamienie:jesteścieświatłościąwPanu,tzn.dziękiChrystusowi,któryzresztąsamnazwałuczniówświatłemświata(Mt5,14).Oświeconymi
(Hbr6,4)stalisięonipodczasswegochrztu:utrzymanietejświatłościjestichstałymzadaniem(por.Flp2,15).Obowiązujeichswoistazasadanoblesseoblige.

Owocembowiemświatłościjestwszelkaprawośći

sprawiedliwość,iprawda.

ŚwiatłośćBożawnasstajesięznówjakbydrugąnaturą,jaktostwierdzaApostoł,gdymówiojejowocach.Zbliżyćmożnate„owoce”do„owocówDucha”zGa5,22.

Badajcie,cojestmiłePanu.

10.

Jakbypoprawiającsugestięwywołanąpoprzednimporównaniemdoowoców,któresamerosną,ApostołkażebadaćBożeupodobania.Cnotazatemchrześcijańskadalekajestod

egocentrycznejsztywności–jestdynamiczna,dalekateżodbezdusznegolegalizmu–jestosobistymposzukiwaniemwoliosobowegoBoga(por.Rz12,2;Flp4,8).

Iniemiejcieudziałuwbezowocnychuczynkachciemności,a

raczejpiętnując[je],nawracajcie[tamtych].

11.

Tymczasempogańskieuczynki(nieowoce!)ciemnościsąrzeczywiściebezowocne.Postawachrześcijańskawobecnichnieograniczasiędoizolacji,lecz–prawemkontrastu–wymaga

jeszczeoddziaływaniawodwrotnymkierunku–wykazaniabłęducelemnawróceniabłądzących.

Otymbowiem,cosięunichdziejepokryjomu,wstydnawet

mówić.

12.

Delikatnesumieniechrześcijańskiesurowooceniarozwiązłośćpogan:nadużyćtychniechcetuApostołnawetnazwaćpoimieniu(por.5,3).Gdzieindziejjednakwymieniaje

szczegółowo(Rz1.26n;2,22;1Kor5,1.9–11;6,9.13–19;2Kor12,21;Ga5,19;Kol3,5;1Tes4,3).Byćmożeokolicznikpokryjomuwskazujenarozwiązłychgnostykówlubuczestnikówpogańskich
misteriów.

Natomiastwszystkieterzeczy,gdysąpiętnowane,stająsię

jawnedziękiświatłu,bowszystko,costajesięjawne,jestświatłem.

5,13Mówienieotychnadużyciachzupodobaniem,przypozostawieniuichwpodejrzanejciemności,byłobyzłąsprawą(w.3),natomiastczynienietegodlapoprawy,zpostawieniemichw

świetlestajesiędziełemdobrym—wtensposóbświatłoprzepędziciemności,ponieważonojestświatłemChrystusa(koniecw.14).

13.

Lapidarnazasadategowierszanawiązujedonakazukońcowegozw.11:piętnując,nawracajcie.Grzechnależycienapiętnowanymawystąpićwewłaściwymświetle,tzn.ukazaćsię

jawniejakozło,niezaśjakopozornedobro.Awówczasionstajesięświatłem–oczywiścieostrzegawczymlubpobudzającymdonawrócenia.

5,8-13.Wtekstachżydowskich„światłość”i„ciemność”byłyczęstoużywanedlaprzedstawieniakontrastumiędzydobremzzłem,Pawełnawiązujedotegoobrazu.Niektóregreckiegrupy

religijne,znanejako„religiemisteryjne”,uprawiałynocneobrzędyinicjacyjne,częstozwiązanezseksualnąrozwiązłością.Ponieważniektórzyrzymscykrytycyobcychreligiiłączylichrześcijaństwoz
niemoralnymikultami,Pawełmiałjeszczewięcejpowodów,bypragnąćoddzieleniachrześcijaństwaodreligiiuważanychjużzapogańskie.Ludziemogliwciemnościpopełniaćuczynki,których
publiczniewstydzilisię(por.Iz29,15;47,10).

Dlategosięmówi:Zbudźsię,ośpiący,ipowstańzmartwych,a

zajaśniejeciChrystus.

5,14Cytowanytekstwzięto—jaksięzdaje—zjakiegośstarochrześcijańskiegohymnu,innyprzykładjestw1Tm3,16.Natematwiarychrzcielnejpojętejjakooświeceniepor.Hbr6,4;

10,32(por.Rz6,4+).

—zajaśniejeciChrystus.Wariant:„dotknieszChrystusa”.

14.

Mimoformuły,zazwyczajwprowadzającejcytatybiblijne,następujetutajcytatjakiegośstarochrześcijańskiegohymnu,stosowanegozapewneprzyliturgiichrzcielnej.Jesttoapostrofa

dokatechumena,oczywiście–jakbyłowowychczasach–dorosłego,którymusiałuprzednioswojąwłasnądecyzjąporzucićstanśmiercigrzechowej,byznaleźćsięwpełnymświetlełaskiChrystusa
zmartwychwstałego.Chrzestbowiem–to„oświecenie”,jakchętniemówiliOjcowieKościoła,opierającsięnawieluwypowiedziachPawłowych(2Kor4,6;Ef1,18;3,9;2Tm1,10;por.teżHbr6,4).

5,14.Niektórzykomentatorzysugerowali,żePawełcytujetutajwyjaśniającąparafrazęPisma,np.targumdotakiegotekstujaknp.Iz60,1lubmożeDn12,2.Inniuważają,żePaweł

powołujesięnawczesnochrześcijańskieproroctwolubpieśńułożonąprzezniegosamegolubinnegoproroka(por.1Kor14,37).Każdaztychhipotezwydajesięmożliwa,obiemogąbyćteż
jednocześnieprawdziwie(proroctwolubpieśńopartanatekstachbiblijnych).WkażdymraziecytattenbyłznanyzarównoPawłowi,jakipierwszymsłuchaczomjegolistu.

Złeidobreupojenie

Baczciewięcpilnie,jakpostępujecie:niejakniemądrzy,alejak

mądrzy.

15.

Apostołsnujewnioski,narazieogólne,ożyciumoralnymchrześcijan,którewinnobyćcałepodwpływemDuchaŚwiętego,czynnegozwłaszczapodczasliturgii.Przeciwieństwomądrzy

–niemądrzynależyrozumiećwduchubiblijnym:zachodzionomiędzytymi,którzyumiejąlubnieumiejąpokierowaćswymżyciemdoceluostatecznego.

Wyzyskujciechwilęsposobną,bodnisązłe.

5,16Wyzyskujciechwilęsposobną.Dosł.:„odkupującychwilęstosowną(kairos)”.

16.

Chwilasposobnadowyzyskaniatutajoznaczadoczesność,życieziemskie,ocenianezpunktuwidzeniareligijnegojakozaofiarowanazBożejinicjatywyszansazbawienia.

SpożytkowanietegoczasuApostołprzyrównujetuiwKol4,5doskwapliwości,zjakąsięwykupujerzadkopojawiającysięcennytowar.Takcennezpunktuwidzeniaosiągnięciawiecznościdnitego
życiasąjednocześniezłe,gdyżsąokresemponawianychatakówzestronyZłego,tj.szatana(por.6,13.16;1Kor2,8;2Kor4,4;Ga1,4),sąokresemwielubolesnychdoświadczeń,któresięnasilająw
miaręnadchodzenia„ostatnichdni”(2Tm3,1–9).

Niebądźcieprzetonierozsądni,leczusiłujciezrozumieć,cojest

woląPana.

17.

MądrośćżyciowapoleganarozpoznawaniuwoliPana,tj.Chrystusa,gdyżJegoprawomiłościzajęłomiejscedawnejTory,którąchlubilisięŻydzijakoźródłemswojejmądrości(por.Ba

4,4;Rz2,17–20).PozatymPawełwzywadopoznawaniawoliBożej:6,6;Rz12,2;Flp1,9;Kol1,9.TuchodzioprogramChrystusadlajednostek,rozpoznawanywosobistymdialogumodlitewnym.

5,15-17.„Wyzyskujciechwilęsposobną”oznaczaprzypuszczalnie„jaknajlepiejwykorzystujcieczas”;por.Ps90,12.PrzekładLXXDn2,8posługujesiętymzwrotemnaoznaczenie

dążeniadouzyskaniaodroczenia.(Innamożliwainterpretacjatoodkupienieobecnegoczasunieprawości.)Pogląd,że„dnizłe”wpływająnapostępowanieczłowiekaroztropnegowyrażonotakżewAm
5,13.Wtradycjiżydowskiej„mądrość”i„głupota”mająwyraźniejszezabarwieniemoralneniżwmyślipogańskiej(np.Jr29,23).

Inieupijajciesięwinem,botojestprzyczynąrozwiązłości,ale

napełniajciesięDuchem,

5,18.Wtekściegreckimpoleceniazawartewwersetach19-21wynikajązPawłowegoprzykazania„napełniajciesięDuchem”ioddająnaturężyciawpełniDuchaŚwiętego.Upijaniesię

uważanowjudaizmiezaskandalicznezachowanie(por.Prz23,20-35).

Wielustarożytnychuważało,żestanupojeniaalkoholowegomożewytworzyćswegorodzajunatchnienielubopanowanieprzezDionizosa,bogawina.GorliwiczcicieleDionizosaoddawali

muwładzęnadsobąidokonywaliczynówlubieżnychlubprzynajmniejaktówocharakterzeseksualnym(częstowywołującychpoczucieniesmakuukonserwatywnychRzymian).Pawełprzeciwstawia
takiezachowanienatchnieniuBożegoDucha.LudzieniemyślelijednakoDionizosiezakażdymrazem,gdyktośsięupijał.Pijaństwobyłoczęściejkojarzonezutratąpanowanianadsobą.Było
tradycyjnąpraktykązarównopodczasciągnącychsiędopóźnawnocyucztbogatych,jakiwtawernachprzeznaczonychdlabiedoty.

przemawiającdosiebiewzajemniepsalmamiihymnami,i

pieśniamipełnymiducha,śpiewająciwysławiającPanawwaszych
sercach.

5,19.GrecyiŻydziwierzyli,żeźródłemmuzykimożebyćnatchnienie,myśltapojawiasięteżwStarymTestamencie.Pawełnawiązujedokultu,którybyłpraktykowanyprzezŻydóww

Świątyni(np.psalmyihymny).Niewiemy,czypowszechniepodczasinnychzgromadzeńżydowskich(np.wsynagogach)śpiewanopsalmyihymny.Określenie„pieśnipełneducha”oznacza
przypuszczalniepieśninatchnioneprzezDucha(por,1Krn25,1-6),byćmożewykonywanespontanicznie,którewyraźnieodróżniałychrześcijańskienabożeństwaodniemalwszystkichrodzajówkultu
praktykowanychwstarożytności(por.1Kor14,15).

DziękujciezawszezawszystkoBoguOjcuwimięPana

naszego,JezusaChrystusa.

18–20.

Nawiązującdojakiejśkonkretnejitrwającejpodczaspisanialistusytuacjiadresatów(możepodobnejdonapiętnowanejw1Kor11,17–22),ApostołsłowamiMędrcazakazuje

grzechupijaństwa,zalecazaśdobreupojenie–skutekdziałaniaDuchaŚwiętego.ZwiązekpijaństwazrozpustąwykazujecytatzKsięgiPrzysłów,natomiastsobriaebrietaswiernych–tootwarciesięna
działanieDucha,jakwidaćzkontekstu,przedewszystkimpodczasliturgii.Wtedybowiemdziałającharyzmaty–podczaschóralnego,wzajemnegopouczaniasięprzezpsalmy,hymnyipieśni
natchnione,którewielbiązmartwychwstałegoChrystusaprawidłowo:nietylkoustami,aleiwsercach.CałaliturgiażyciamasiędokonywaćpodznakiemnieustannegodziękczynieniaBoguprzeziw
imieniuChrystusa-Arcykapłana,„zawszeiwszędzie”–jakgłosikażdaprefacja.

5,20.Jedynipisarzestarożytni(żydowscyiniektórzyautorzygrecko-rzymscy,szczególniestoicy),którzypodkreślali,żeBogunależydziękowaćzawszystko,wierzyli,iżBóg(czytopo

stoickupojmowanyjakoFatum,czytoosobowyBógjudaizmu)rządzibiegiemwydarzeń.

Zasadyżyciadomowego–wzniosływzórdlamężówiżon

BądźciesobiewzajemniepoddaniwbojaźniChrystusowej.

Następujenowydziałczęścimoralnejlistu–zasadyżyciaśrodowiska,którestarożytnośćobejmowałanazwąfamilia,tzn.rodzinyrozszerzonejoniewolników.Podobnezestawy

obowiązków,jakieodspopularyzowanegostoicyzmuprzejęliŻydzihelleniści,spotykamywNTjeszczewKol3,18–4,1;1Tm2,8–3,13;6,1n;Tt2,1–10;1P2,13–3,7.Mimopodobieństwformalnychsą
onezupełnieoryginalne,bościśleuzależnioneodprawdyoOdkupieniu.Takjestiwurywkuniniejszym,gdziewskazaniamoralnedlamałżonkówotrzymująmożliwienajgłębsząpodbudowę
teologiczną–wzórtajemniczegozwiązku,jakiłączyChrystusa-GłowęzJegoCiałem-Kościołem.

21.

Odliturgiiżyciaprzechodzącdozasadżyciawrodzinie,Apostołwrolijakbynapisuumieszczalapidarnezdanie.Nakazujeonotejnajmniejszejspołecznościzasadępodporządkowania

wzajemnegoopartąnaświętejbojaźni,którejźródłemiprzedmiotemzarazemjestChrystus–OdkupicieliSędzia.

5,21.OstatecznymprzejawemnapełnieniaDuchemjest„byciesobiewzajemniepoddanymi”,ponieważChrystusjestPanemwierzących.Wszystkiezasadyżyciadomowego,którePaweł

proponuje,opartesąnatejidei.Chociażzwyczajnakazywał,byżony,dzieciiniewolnikówzachęcaćdouległości,wzywaniewszystkichczłonkówjakiejśgrupy(wtymrównieżpaterfamilias-
mężczyznębędącegogłowądomu)do„poddaniasięsobienawzajem”byłoczymśniespotykanym.

Żonyniechajbędąpoddaneswymmężom,jakPanu,

22.

Podporządkowanieżonmężom,takbardzoznamiennedlastosunkówspołecznychwstarożytności,tutajotrzymujenowąreligijnąrację,któraradykalniezmieniaistotętejzależności

chrześcijanek.RacjąposłuszeństwaigranicąobowiązkówjestPan,awięcChrystus.Słuchającmężów,żonysłuchająwrzeczywistościChrystusa,aleteżwymaganiamężówmusząbyćzgodnezJego
prawem.Zchwilągdypozaniewykraczają,kończysięposłuszeństwożon.

bomążjestgłowążony,jakiChrystus–GłowąKościoła:On–

ZbawcaCiała.

5,23Ww.23-32jestukazanyparalelizmmiędzymałżeństwemludzkimazjednoczeniemChrystusaiKościoła.Dwaporównywaneelementytegoparalelizmuwzajemniesięwyjaśniają:

ChrystusmożebyćnazwanyOblubieńcemKościoła,ponieważstanowijegoGłowęikochagojakowłasneCiało,takjaktojestmiędzymężemażoną.Toporównanie,jeślizostajeprzyjęte,dajew
zamianidealnywzórmałżeństwaludzkiego.TakrozumianasymbolikamazresztąkorzeniewST,któryczęstoprzedstawiaIzraelajakooblubienicęJahwe(Oz1,2+).

23.

Następujeprzeplatanewnioskamimoralnymipouczeniedogmatyczne.Zasadawygłoszonajużw1Kor11,3:mążjestgłowążony,otrzymujetunoweiniecoinneuzasadnienie.Jużnie

chodziosamporządekzależności:Bóg,Chrystus,mężczyzna,kobieta,leczoodwzorowanieidealnegostosunkuzachodzącegomiędzyChrystusemjakoGłowąaKościołemjakoJegoCiałem.Pojęcie
przewodniczeniainspirowaneterminemgłowa,właściwedlamyślihebrajskiej,otrzymujetucenneuzupełnienie:On–ZbawcaCiała.ChrystusbowiemnietylkoprzewodziKościołowi,Ongozbawia.
Jaktegodokonuje,powiedząww.25–27.

5,21-33.Mężowieiżony.FragmentEf5,21-6,9stanowiswoistykodeksdomowy,WczasachPawławieluRzymianobawiałosiępopularności„religiizeWschodu”(np.kultuIzydy,

judaizmuichrześcijaństwa),które,jaksądzili,podminowujątradycyjnerzymskiewartościrodzinne.Wyznawcytychreligiimniejszościowychczęstostaralisięwykazać,żewspierajątewartości,
posługującsięwtymcelutradycyjnąformąnapominaniarozwiniętąprzezfilozofów,począwszyodczasówArystotelesa.Napomnieniatedotyczyłysposobu,wjakigłowadomupowinnapostępowaćz
członkamirodzinyiporuszałyzwykleproblemrelacjimąż-żona,ojciec-dzieckoipan-niewolnik.Pawełkorzystapodwzględemformalnymzgrecko-rzymskichpismmoralnych.Wprzeciwieństwiedo
większościpisarzyantyku,Pawełpodważajednakpodstawowąprzesłankęowychkodeksów,tj.absolutnąwładzęsprawowanąprzezmężczyznę-głowędomu.

LeczjakKościółpoddanyjestChrystusowi,takiżonymężom

wewszystkim.

24.

TymczasemjednakwysnuwaApostołwniosekzpoprzedniopodanejzasadydogmatycznej,wniosekzresztąpowtarzającynakazw.22,poszerzonyjedynieookolicznikwewszystkimio

dodatkoweuzasadnienie,opartenarelacjiChrystus–Kościół.Wymienionyokolicznik–napierwszyrzutoka–mabardzoszerokizakresznaczeniowy.Pamiętaćjednaktrzeba,żewciążważnajest
właśniepodstawowarelacjaChrystus–Kościół,awładzaChrystusanadKościołemniemanicztyranii.Całabowiemopierasięnamiłościofiarnejdokońca,jaktowykażąnastępnewiersze.Sam
sposóbsformułowaniazasadyzależnościżonodmężówwykazujeoczywiścieśladyepokiirabinicznejformacjiPawła.Niemniejmotywacjanadprzyrodzonamiłościmałżonkówiichwzajemnej
zależnościjestzawszeaktualna–idziśbardziejniżkiedykolwiekwartaprzypomnienia,gdymałżeństwoprzeżywawyjątkowykryzys.

5,22-24.Większośćstarożytnychpisarzyuważała,żeżonypowinnyokazywaćposłuszeństwomężom,przyjmowaćpostawępokornąiuległą(wniektórychkontraktachmałżeńskich

umieszczanonawetwarunekabsolutnegoposłuszeństwa).Wymaganietomiałoszczególneznaczeniedlagreckichmyślicieli,którzyniemoglisobiewyobrazićżonjakorównychimpartnerek.Różnica
wiekowaprzyczyniałasiędotejnierówności-mężowiebylizwyklestarsiodżon,wkulturzegreckiejczęstooponaddziesięćlat(mężczyźniwstępowalizwyklewzwiązekmałżeńskiokoło
trzydziestegorokużycia,kobietyzaśwwiekukilkunastulat).

Pawełokreślapoddaniewkategoriach„szacunku”,„czci”(w.33),stanowionoprzykładogólnegowzajemnegopodporządkowaniasięchrześcijan(tensamczasownikwystępujeww.21i

22,niemożewięcoznaczaćczegośinnego).

Mężowie,miłujcieżony,boiChrystusumiłowałKościółi

wydałzaniegosamegosiebie,

Nakazmiłujcieżony–toniesprawapopęduczysentymentu:użytyczasownik(±ł±Ŕ±˝)orazuzasadnienie(jakiChrystus)wskazująwyraźnienanadprzyrodzonąmiłość,ofiarnądo

końca,będącąnaantypodachegocentryzmu.PełnapoświęceniamiłośćChrystusadoKościoła,pojętegotunawzórzbiorowejjednejosoby(żeńskaformaµşş»·ĂŻ±lepiejtouzmysławianiżnasz
„Kościół”jakorzeczownikrodzajumęskiego),jestczymświęcejniżidealnymwzorem–jestracjąmiłościmałżeńskiej.Oformulewydałsamegosiebie–zob.kom.doGa1,4.Topojęciezbiorowej
oblubienicyniejestzupełnienoweaninagrunciebiblijnym,aniuśw.Pawła.OblubieńczybowiembyłzwiązekmiędzyJahweaIzraelemwedługwieluproroków(Iz50,1;54,1–10;61,10;62,4n;Jr2,2;
3,1.7nn;Ez16,8;23,4;Oz1–3)iPieśninadpieśniami.Tuwięczachodzichrześcijańskatranspozycja:OblubieńcemjestChrystus,cozresztąjużznatradycjasynoptyczna(Mt22,1–14;25,1.6;Mk2,19n)
iśw.Jan(J3,29),OblubienicązaśstajesięKościół–LudBożyNowegoPrzymierza,jakoIzraelBoży(Ga6,16),żyjącywedługDucha(Rz8,5)wmiejsceIzraelawedługciała(1Kor10,18).Uśw.
PawłanajszerzejrozwiniętajesttaalegoriawGa4,21–5,1,azastosowanaw2Kor11,2ndokorynckiegokościołalokalnego,zawierapodobniejaktualuzjędorajskiejsytuacjipierwszejparywedług
Rdz2,24;3,4–13.TakwięctypologiaAdam–Chrystusotrzymujetugodneuzupełnieniewpostaci:Ewa–Kościół.Określeniewydałsamegosiebiepozwalanato,bychwilęnarodzinKościoła
utożsamićześmierciąkrzyżowąZbawiciela.RozwinęlitopóźniejOjcowieKościoła:jakEwazbokuśpiącegoAdama(Rdz2,21n),takKościółpowstajezbokuprzebitegoChrystusa.Obrazten

podejmujeteżmagisteriumKościoła(PiusXII).ZgodniejednakzteologiąPawłową,dopierozmartwychwstanieczyniChrystusaPanem,Zbawcą,GłowąKościoła.

5,25.Chociażzakładano,żemężowiepowinnimiłowaćswojeżony,starożytnekodeksydomowenigdyniewymieniałymiłościjakoobowiązkumęża.Nakazywałyjedyniemężom,by

skłanialiswojeżonydopoddania.ChociażzewzględunaówczesnąkulturęPawełpodtrzymujestarożytnyideałpodporządkowaniażony,dookreślagoprzezumieszczeniewkontekściewzajemnego
poddania:mężowiemająmiłowaćżony,takjakChrystusumiłowałKościół,idobrowolnieoddawaćimcałeswojeżycie.Pawełnietylkokonfrontujechrześcijaństwozestandardamiobowiązującymiw
ówczesnejkulturze,leczrównocześnieprzekształcawyznawaneprzezniąwartościinadajeimnowywymiar.Mężowieiżonymusząbyćsobiewzajemniepoddaniiokazywaćmiłość(Ef5,2.21).

abygouświęcić,oczyściwszyobmyciemwodą,któremu

towarzyszysłowo,

5,26Chrzestotrzymujeswojąmoctylkowtedy,gdytowarzyszymuproklamacjasłowa,wyrażonawgłoszeniuEwangeliiprzezszafarzaiwyznaniewiaryzłożoneprzezchrzczonego(1,13;

por.Mk16,15n;Dz2,38+;Rz6,4+;1P1,23+).

26.

CelemzbawczejmiłościChrystusa,posuniętejażdoofiaryzeswegożycia,jestuświęcenieKościoła-Oblubienicy.Pierwszązaśwtymdzieleczynnościąjestobmyciewodązgrzechów.

Dokonujesięononachrzcie(por.Rz6,1–6;1Kor6,11).WjęzykubiblijnymtylkoBógmożeuświęcać,tzn.oddzielaćodsprawziemskich,przenosićdoswojejstrefydziałaniaiczynićswoją
własnością.WNTuświęceniewiernychmatrzyaspekty:a)oblubieńczy(2Kor11,2);b)eschatologiczny(1Tes5,23);c)związanyzofiarą(Rz12,1)apozostajewzwiązkuzDuchemŚwiętym(2Tes
2,13;1P.1,2).Tutajmamysyntezęwszystkichtychtrzechaspektów:ChrystusmiłujeOblubienicę,zaniąsiępoświęcawofierze,aprzeztoczyniją–ukresuzbawczegoplanu–doskonalepiękną,co
wyraziwiersznastępny.Umowneokreśleniechrztuukazujetudwajegoskładniki:czynnośćobmyciaisłowojejtowarzyszącetzn.formułęsakramentu(por.Mt28,19;J3,5;Tt3,5).Samzaśobraz
kąpieliOblubienicymawzórwST(Ez16,9–14)orazwzwyczajachstarożytnych(obrzędowakąpieloblubienicywprzeddzieńzaślubin).

5,26.Słowo„obmycie”odnosisięprzypuszczalniewsposóbmetaforycznydokąpielinarzeczonejprzedślubem(czynnośćtabyłaoczywista,gdyktośpragnąłwywrzećnainnychpozytywne

wrażenie).Pokąpielipannamłodabyłaskrapianaperfumami,namaszczanaolejkamiiubieranawślubnąsuknię.Uroczystośćzaręczynbyłatakżenazywanawjudaizmie„uświęceniemnarzeczonej”,tj.
oddzieleniemjejdlaprzyszłegomęża.„Słowo”oczywiścieodnosisiętutajdozbawczejEwangeliioChrystusie(Ef1,13).

abysamemusobieprzedstawićKościółjakochwalebny,nie

mającyskazyczyzmarszczki,czyczegośpodobnego,leczabybył
świętyinieskalany.

5,27świętyinieskalany.WedługzwyczajówstarożytnegoWschodunarzeczonabyłakąpanaiprzystrajana,anastępnie„druhowie”prowadzilijądonarzeczonego,bymująprzedstawić.W

przypadkumistycznejtajemnicyKościołatowłaśnieChrystusjesttym,któryobmyłswąoblubienicęzwszelkiegobruduprzezkąpielchrztu(zwrócićuwagęnawyraźnewspomnienieformuły
chrzcielnej—„słowo”),abyprzedstawićjąsobiesamemu(por.1Tes5,8).

27.

ApostołkontynuujeobrazstarańChrystusajakoOblubieńcaKościoła,dokonującprzytymznamiennychpoprawek.SamemusobieChrystusprzedstawiaOblubienicę,awięcbez

pośrednictwadrużby(por.J3,29),którywedługzwyczajówstarożytnychmiałtoczynić.WspaniaływyglądOblubienicy-Kościołajeszczedotądniezostałwpełniurzeczywistniony.Chwalebnymbędzie
Kościółściśleeschatologiczny,gotowydoGodówBaranka(Ap19,7nn;21,9),wolnyodskazygrzechowej,jużnieskalany,bezzmarszczki–cechystarzeniasię.Będzietomłodzieńczoświeża
OblubienicazPs45[44],11–16,czyteżzPnp2;13n;4,1–15;6,4–10;7,7–10.Dziśtopięknojestjeszczeukrytewmisterium,czasemtylkowidocznewposzczególnychwyjątkowychludziach–wżyciu
świętych.Przechodzącodwzorudojegorealizacjiwmałżeństwiewiernych:miłośćwzajemnamężaiżonymazmierzaćkudoskonałościmoralnej.

5,27.Wedługtradycjiżydowskiej,poprzygotowaniupannymłodej(Ef5,26)następujeprzejściezdomuojcadodomuoblubieńcaorazwprowadzeniejejdojegokomnaty.Określenie„pełen

chwały”,wkontekścieobrazuprzejściazjednegodomudodrugiego,możeodnosićsiędoorszakupannymłodej.

Mężowiepowinnimiłowaćswojeżony,takjakwłasneciało.

Ktomiłujeswojążonę,siebiesamegomiłuje.

Przecieżnigdyniktnie

odnosiłsięznienawiściądowłasnegociała,leczkażdyjeżywii
pielęgnuje,jakiChrystusKościół,

bojesteśmyczłonkamiJego

Ciała.

5,30jesteśmyczłonkamiJegoCiała.WWulgaciedodane:„wziętymizJegociałaizJegokości”.Inni:„zJegociałaizJegoust”.

28–30.

Powtórzywszynakazmiłowaniażonzw.25,Apostołzkoleiomawiaprzejawytejmiłości,którejniewahasięująćwaspekcieobowiązku(powinni).Tozdanieinastępnezpozoru

apelujedodobrzezrozumianegowłasnegointeresu.Takiteżsensmajązapewnerabiniczneistoickieparalele,nazywająceżonywłasnymciałem(por1Tes4,4).Tujednakjestinaczej:żonajakoalter
egomabyćnietylkonamocyinstynktu,leczwsposóbnadprzyrodzonymiłowana.ZpłaszczyznynaturyzarazwswymporównaniuprzechodziPawełnapoziomżyciałaski:naturalnatroskao
utrzymanieiczułezapobieganiepotrzebommasięwzorowaćnatejtrosce,jakąChrystus-GłowaokazujewszystkimczłonkomswegoeklezjalnegoCiała.NajwyraźniejtowystępujewEucharystii(por.1
Kor10,17;12,13).ZasadaudziałuwChrystusienasjakoczłonkówwystępowałajużprzedtemuPawła(Rz12,4n;1Kor6,15;12,27),aletuotrzymujepełnąformę:jesteśmyczłonkamiJegoCiała.

Dlategoopuściczłowiekojcaimatkę,apołączysięzżoną

swoją,ibędądwojejednymciałem.

Tajemnicatowielka,aja

mówię:wodniesieniudoChrystusaidoKościoła.

5,32WtekścieRdzPawełodkrywaprorockiewyobrażeniezjednoczeniaChrystusaiKościoła:„tajemnicę”przezdługiczaszakrytą,aobecnieobjawioną,podobniejak„tajemnica”

zbawienianarodów(por.l,9n;3,3n).

31–32.

BezformuływprowadzającejprzytaczaApostołzdaniezGenezyniejakoargumentzajednościązwiązkumałżeńskiego,leczpoto,bydojrzećwnimwielkątajemnicę.Związek

bowiempierwszejparyludzkiejotrzymujetusenstypologiczny.NapierwszyrzutokatekstGenezymówiosamejtylkoinstytucjimałżeństwa.TymczasemApostołdostrzegawnimtajemniczą
zapowiedźprzyszłegoOdkupieniaipodkreślatojakowłasnąinterpretację:typAdam–EwadoskonalerealizujesiędopierowantytypieChrystus–’Eşş»·ĂŻ±.Następujeoczywiścietranspozycja:
jednośćfizycznaprzechodziwnadprzyrodzonąwięźłaski.Wzajemneoddaniesięsobiemałżonkówodnajdujeswójostatecznyipełnysensdopierownierozerwalnejjednościzwiązku,któryzachodzi
międzyChrystusemaKościołem.Tymsamymżyciepłciowewmałżeństwiejestczymświęcejniżsprawąinstynktuczyjegosublimacji,gdyżwplatasięwyraźniewBożyplanzbawienia.Małżeństwo
stajesięwidzialnąiponawianąmanifestacjąmisteriumCiałaChrystusowego,jegojakbyszczególnymodgałęzieniemiorganem.Nasakramentalnycharaktermałżeństwawiernychsłowatewskazują

tylkopośrednio:samwzórtuukazanyjestświętyiuświęcający,asprostanietakwielkimwymaganiomstawianymmałżonkomniejestmożliwebezłaski.Samwięczwiązekichmusibyćjejznakiem
skutecznym.

5,28-32.Chociażgreccyirzymscymoraliściczyniliczasamialuzjedojednościmężaiżony,obraztenbyłszczególnieważnywjudaizmieiopierałsięnatekściezRdz2,24(wspomnianym

wprostwEf5,31).Analogiagłowyiciała(Ef5,23)stajesiętutajraczejobrazemjedności,niżwładzy.

Wkońcuwięcniechajrównieżkażdyzwastakmiłujeswążonę

jaksiebiesamego.Ażonaniechajzeczciąsięodnosidoswojego
męża.

33.

Lapidarnywniosek,jakbypodsumowaniecałegowywodu,wskazujenapewnąasymetrięobowiązkówmężaiżony.Trzebajądobrzerozumieć,tzn.niekwestionującwzajemności,o

którejgdzieindziejPawełmówiwyraźnie(1Kor7,2–5),podkreślićróżnicecharyzmatyczneipsychologiczne,skoromążnaśladujeChrystusa,ażona–zależnywpełniodChrystusaKościół.Nasamo
zaśsformułowaniesłownekońcowegownioskuwpłynęłanietylkoobranaperspektywadogmatyczna,alezapewneteżiówczesnyspołecznyprofilmałżeństwa.

5,33.Pisarzeczasamikończyliksięgęlubjakiśjejfragmentpodsumowaniemkońcowym.WwersecietymPawełstreszczagłównąmyślEf5,21-32:żonapowinnaszanowaćmęża(„czcić”,

„poważać”),tenzaświnienjąmiłować.Chociażstarożytnimoraliściuważali,żeżonypowinnyszanowaćswychmężów(żydowscynauczycielewymagalirównieżwzajemnegoszacunku),podkreślali
teżzwykle„posłuszeństwo”zestronyżon.Pawłowenapomnienieskierowanetutajdożonwiększośćstarożytnychczytelnikówuznałabyzazbytsłabe.

Ef6

Dzieciarodzice

Dzieci,bądźcieposłusznewPanuwaszymrodzicom,botojest

sprawiedliwe.

6,1wPanu.Brakwniektórychrkpsach.

Czcijojcatwegoimatkę–jesttopierwszeprzykazaniez

obietnicą–

abycibyłodobrzeiabyśdługożyłnaziemi.

1–3.

Nakazposłuszeństwawzględemrodziców,posłuszeństwawPanu,tzn.nasposóbchrześcijański,Apostołdwojakouzasadnia.Jestonosprawiedliwe,tzn.zgodnezpowszechnieprzez

wszystkichuznawanymprawemnatury.Nadtotegosiędomagapozytywne,objawioneprawoBoże–przykazanieczwartedekalogu.Aleizarazem,copodkreślaPaweł,jesttopierwszynakazzobietnicą
nagrodyzajegoprzestrzeganie.Tejobietnicyjednakżenieprzytaczatuonwcałości(por.takżePwt5,16),jakbydlazaznaczenia,żeaniziemi,anidługowiecznościniechcetłumaczyćdosłownie,lecz
transponujeduchowo,jaktoczyniwielerazyzcytatamizeST(por.np.1,14.22;Rz4,13–16;Ga3,13n).Ziemiawięctutaj–toniebieskanagrodazjejtrwaniembezkresu.Naiwnieliczyćtylkona
szczęściewtymżyciuApostołniepozwala(1Kor15,19),spokojnieczekanaeschatologiczne(1Tm4,8).

A[wy],ojcowie,niepobudzajciedogniewuwaszychdzieci,

leczwychowujciejewkarności,napominając,jakchcePan.

Wnapomnieniuudzielonymmocniejszejstronie,ojcom,dochodzidogłosunowyideałwychowawczy,bardzoróżnyodtejkarności,wjakiejradziliutrzymywaćdziecimędrcyST(por.

np.Prz23,13n;Syr7,23n;30,1.7.9n.12;42,9–14).Cechujegoumiarkowaniewstosowaniuśrodkówsurowych,atozobawyzłychskutkówpsychologicznych(por.Kol3,21).Karnośćwnapominaniu
mabyćPańska,tzn.winnaliczyćsięzChrystusem–prawdziwymPanemiMistrzemmałegochrześcijanina.MatkomoszczędziłApostołtegonapomnienia.

6,1-4.Dzieciiojcowie.Żydowscyigrecko-rzymscypisarzezgadzalisię,żedziecipowinnyczcićswychrodzicówi(przynajmniejdomomentuosiągnięciadorosłości)okazywaćim

posłuszeństwo.PrzykazanieoddawaniaczcirodzicombyłozapisanewStarymTestamencie(Wj20,12;Pwt5,16)iobejmowałotakżepostępowanie,którewyrażałobyszacunekwobecnich(Pwt21,18-
21).Wielużydowskichpisarzyuważałookazywanieczcirodzicomzanajważniejszezprzykazań.

Podczasnaukiczęstostosowanokarycielesne,którebyłytradycyjnymelementemwychowaniaikształceniadzieci.Uważano,żeojcowiesąodpowiedzialnizawykształcenieswychdzieci.

Pawełnależydonielicznychstarożytnychpisarzy,którzywydająsięnieaprobowaćzbytsurowejdyscypliny(Ef6,4).(Greckieirzymskiespołeczeństwobyłobezwzględnenawetwobecnoworodków.
Ponieważwświetleprawaniemowlębyłouważanezaosobęludzkądopierowówczas,gdyojciecoficjalnieuznałjezaswoje,niemowlętamogłybyćporzucane.Jeśliurodziłysięchore-bywały
zabijane.PierwsichrześcijanieiŻydzijednomyślniesprzeciwialisięzarównoaborcji,jakiporzucaniuniemowląt.Wtymtekściechodzijednakowychowaniedzieci.)

Niewolnicyapanowie

Niewolnicy,zeczciąibojaźnią,wprostociesercabądźcie

posłuszniwaszymdoczesnympanomjakChrystusowi,

niesłużąc

tylkodlaoka,byludziomsiępodobać,leczjakoniewolnicy
Chrystusa,którzyzduszypełniąwolęBożą.

Zochotąsłużcie,jak

gdybyściesłużyliPanu,anieludziom,

5–7.

Następująwskazaniadlaostatniejparyrelacjizachodzącychwstarożytnejfamilia.Znównaczołowysuwasięstronasłabsza–niewolnicy.Tenapomnieniaczęściowotylkosą

anachroniczne.Choćjużprawieniemanaświecieinstytucjiniewolnictwa,zasadytupodanedadząsięzastosowaćdowielorakichludzkichzależności,wciążaktualnych.Apostołdomagasię
posłuszeństwaomotywacjinowej,chrześcijańskiej,opartejnaczystejintencji.Służbatymsamymprzestajebyćsłużbąświecką,stajesięaktemjednejliturgiicałegożycia,którejcentrumstanowi
Chrystus,prawdziwyPan,znającytajnikisumień,Sędziaostateczny.Wyłączonesązatemjakoniegodnepobudkinieszczere,podyktowaneegoizmem,względemludzkim,interesownościądoczesną.
Wbrewniejakonaturalnejodruchowejreakcjimaniewolnikówchrześcijancechowaćżyczliwośćdlapanów,wktórychniechwidząsamegoChrystusa.

świadomitego,żekażdy,jeśliuczynicośdobrego,otrzymatoz

powrotemodPana–czytoniewolnik,czywolny.

Całkowicienowe,pocieszającedlatych,którychuważanozarzecz(mancipiumwprawierzymskim)lub„żywykapitał”(Arystoteles),jestpełnesurowejpowagizapewnienie,żewszyscy

sąrówniwobecnieuchronnejsprawiedliwościStwórcy,któryhojnienagradza.

Awy,panowie,taksamowobecnichpostępujcie:zaniechajcie

groźby,świadomitego,żewniebiejestPanzarównoich,jakwasz,a
uNiegoniemawzględunaosoby.

Podobnieniesłychaniemocno,jaknaówczesnestosunki,brzmiprzypomnienieowspólnymdlaobukategoriiPanu–Sędzibezstronnym(por.Ga2,6).Religijnamotywacjawodnoszeniu

sięwzajemnymobowiązujetakżepanówchrześcijańskich.Stądjakowniosekpraktycznywypływakoniecznośćzaniechaniastałegokarcenia.

6,5-9.Niewolnicyiichwłaściciele.Właścicieleczęstonarzekali,żeniewolnicysąleniwi,szczególniegdysięichniepilnuje.Pawełzachęcadoposłuszeństwa,leczdajeniewolnikomnową

nadziejęinowąmotywacjędoponoszeniatrudów.

Niewolnicy-podobniejakżony-powinnibyćpoddanigłowiedomutakjakChrystusowi,zobowiązujetojednakrównieżwłaścicieladoprzyjęciapostawyChrystusa.Jedynienielicznipisarze

starożytnisugerowali,żeniewolnicybyliteoretycznierównipodwzględemduchowymswympanom(por.Hi31,13-15).Oilewiemy,jedyniePawełposzedłtakdaleko,bytwierdzić,żewpraktyce
panowiepowinniodnosićsiędoniewolnikówtaksamo,jakcidonich(Ef6,9).

Arystotelesuskarżałsięnanielicznychspośródfilozofów,którzynauczali,żeniewolnictwojestzłem.Cytowaniprzezniegofilozofowieniestawialijednaksprawytakzdecydowaniejakto

czyniPaweł.Apostołporuszakwestiępraktyczną:jakniewolnicypowinnipostępowaćwsytuacji,wktórejsięznaleźli,nietwierdzizaś,żeniewolnictwopowinnozostaćzniesione(tenproblemniemiał
związkuzjegogłównymprzesłaniemwkontekściezasadżyciadomowego).Nawetkrwawarewolucjaniezdołałabypołożyćkresuinstytucjiniewolnictwawcesarstwierzymskim.Jednaksposób,wjaki
apostołpodchodzidotejkwestii,niepozostawiawątpliwości,zajakimstanowiskiembysięopowiedział,gdybyśmypostawilimuteoretycznepytanieozniesienieniewolnictwa:wobecBogaludziesą
równi(Ef6,9),niewolnictwojestwięcprzeciwnewoliBożej.Szerzejoniewolnictwie,zob.wprowadzeniedoListudoFilemona.

Zachętadowalkiduchowej

NakoniecbądźciemocniwPanu–siłąJegopotęgi.

10.

PozarysowaniumisteriumChrystusaiKościoła,powysnuciustądodpowiednichwnioskówżyciowych,podkonieclistuApostołuzbrajaadresatówdonieuchronnejwalkiduchowejz

mocamiciemności.Choćwierniewzorowanynaówczesnymrynsztunkuwojskowym,całyorężtejwalki–odpowiednidopłaszczyzny,naktórejsięrozgrywa–jestnadprzyrodzony.Stanowiągowiara,
słowoBożeimodlitwa.ŹródłemzaśmocyduchowejigwarantemzwycięstwajestPan,zmartwychwstałyChrystus,aniesamosobistywysiłek.

PrzyobleczciepełnązbrojęBożą,byściemoglisięostaćwobec

podstępnychzakusówdiabła.

6,11PrzyobleczciepełnązbrojęBożą.WSTBogaprzedstawianojakotego,któryuzbrajałsięprzeciwswoimwrogom(por.Iz11,4-5;59,16-18;Mdr5,17-23).Pawełzalecatęsamązbroję

Bożątakżesamemuchrześcijaninowi(por.1Tes5,8).

11.

PełnazbrojaBożajużjestdodyspozycji,trzebajednakjąprzyobleciwalczyćprzyjejpomocy,gdyżpodstępykusiciela–szatana–sąnieustannąrzeczywistościątegoświata„złego”.

Samobraz„pełnejzbroi”powstałzapewnejakowynikobserwowaniarzymskichpretorianów,którzypilnowaliApostoławjegowięzieniurzymskim(custodiamilitaris).

6,10-11.Podczasbitwyrzymscyżołnierzemusieliutrzymaćswąpozycję,nigdyniemoglisięcofać.Ichzwarteformacjebyłyuważanezaniepokonane.

Nietoczymybowiemwalkiprzeciwkrwiiciału,leczprzeciw

Zwierzchnościom,przeciwWładzom,przeciwrządcomświatatych
ciemności,przeciwduchowympierwiastkomzłanawyżynach
niebieskich.

6,12toczymy.Wariant:„toczycie”.
—Zostałytuwymienioneduchy,którewedługopiniistarożytnychkierowałygwiazdami,aprzeztocałymwszechświatem.Znajdowałysięone„wniebiosach”(l,20n;3,10;Flp2,10)albo

„wpowietrzu”(2,2),międzyziemiąamiejscemprzebywaniaBoga.Odpowiadająonepoczęścitemu,coPawełgdzieindziejnazywa„żywiołamiświata”(Ga4,3).OweduchybyłyniewierneBogui
chciałypoddaćsobieczłowiekawgrzechu(2,2),jednakżeChrystusprzyszedł,abynaswyzwolićzichniewoli(1,21;Kol1,13;2,15.20).Uzbrojenitąmocąchrześcijaniemogąjużstawićimczoło.

6,12.RównieżwStarymTestamenciepojawiasięmotywwalkiocharakterzeduchowym(por.Rdz32,22-32;Dn10,10-21),chociażuDaniela,iuPawłabójtoczonowmodlitwie,poddając

sięBoguiczyniącJegowolę,niezaśwystępującwprostprzeciwkowrogimmocom(Dn10,12-13.21).Niektórebóstwapogańskiebyłynazywane„rządcamiświata”,równieżterminyużytenaokreślenie
wyższychrangądobrychizłychaniołówbyłytypowedlategookresu.Określenie„pierwiastkiduchowezła”odpowiadagreckiemuidiomowi,któryoznacza„złeduchy”.Termintenpojawiasięzarówno
wNowymTestamencie,jakitradycjiżydowskiej.

DlategoprzywdziejciepełnązbrojęBożą,abyściesięzdołali

przeciwstawićwdzieńzłyiostać,zwalczywszywszystko.

12–13.

KoniecznośćprzyobleczeniapełnejzbroiBożejuzasadniaApostołfaktemnieuniknionejwalkizduchowymimocamizła(zob.kom.do4,14.27).Chrześcijaninnigdynieuważaza

wrogaciałaikrwi,tzn.znikomegoczłowieka,gdyżjegowrogowiesąnadludzcy–„Potęgi”świataduchów,oczywiściezbuntowaneprzeciwBoguistądwrogieczłowiekowi(por.1,21;3,10).Ich
uroszczeniemjestbyćrządcamiświatatychciemności(por.2,2;5,8.11;Łk4,6;J12,31;14,30;16,11;Kol1,13;Ap13,2–8;16,13n;20,2n.7–10).Złeduchysątuczynnenawyżynachniebieskichnietyle
wsensiemiejscaprzebywania(zob.1,3),ileraczejtegojakby„wymiaru”,któryusiłująopanowaćkuszącludzi.Otęstawkętoczysięwalkamiędzychrześcijaninemanimi.Dzieńzły–zob.5,16.

PodwzględemzaśliterackimwieletureminiscencjibiblijnychzeST(Mdr5,17–20;Iz11,4;49,2;52,7;59,17),amożeiwpływówpismstoickich,którechętnieposługiwałysię

przenośniamizzakresuwojskowości.Pawełczynitorównieżwielokrotnie(np.Rz6,13.23;13,12;1Kor9,7;14,8;2Kor2,14;6,7;10,3n;Kol2,15;2Tm2,3n).

6,13.Wyrażenie„dzieńzły”możesięodnosićogólniedokażdegoczasudoświadczenialubpróby(np.Am6,3),chociażniektórzyuczenisązdania,żedotyczyszczególnieokresuwielkiego

ucisku,któregoŻydzioczekiwaliprzednastaniemczasówostatecznych(por.Dn12,1),któryPawełuważazajużrozpoczęty(por.Rz8,22-23).Natematsłowa„ostaćsię”zob.komentarzdoEf6,10-11.

Stańciewięcdo[walki],przepasawszybiodrawaszeprawdąi

przyoblókłszypancerz,którymjestsprawiedliwość,

14.

Szczegółyprzenośnejzbroi–toBożepomocedoprowadzeniawalkiduchowej.Niesątoaniwyłączniecharyzmaty,aniwyłączniecnoty,leczpostawymoralne.Przepasanebiodra(por.

Łk12,35),musiałybyćwstarożytnościprzypracylubmarszu;tujakoświążąsięzprawdą.Chodzioprawdężycia,oegzystencjęgodnąimieniachrześcijanina.OilewMdr5,19;Iz59,16n
sprawiedliwośćjestBożympancerzemioznaczasłusznąkarę,totutajoznaczabiblijnysynonimdoskonałościczłowieka.

6,14.Słowo„opasaćsię”możesięodnosićdoskórzanegofartuchazakładanegopodzbrojęlubdometalowegopasachroniącegopodbrzusze.„Pancerz”(dosł.„napierśnik”)wykonanybył

zwyklezeskórypokrytejmetalowymipłytkami,jegozadaniembyłaochronaklatkipiersiowejwczasiewalki.Podobniejakhełm,taczęśćrynsztunkubyłaużywanajedyniepodczasbitwyinie
stanowiłaelementucodziennegoubioru.Wczasiebitwyżołnierzerzymscymusielibyćzwrócenidoprzodu,stojącramięprzyramieniu,zbrojachroniławięcjedynieprzedniączęśćciała.Wkontekście
Iz59,17(por.Mdr5,18),„pancerzsprawiedliwości”jestrzeczywiście„zbrojąBożą”(Ef6,13).

aobuwszynogiwgotowość[głoszenia]dobrejnowinyo

pokoju.

15.

Nowyskładnikuzbrojenia,nieprzytaczanypozatymtekstemuPawła,obuwienanogach,jestsymbolemgotowościgłoszeniaEwangeliipokoju.Obrazsymbolicznynóg,zwiastunów

szczęściawystępowałjużuproroków(por.takżeNa2,1),zostałteżwyraźniepodjętyprzezApostoławRz10,15(por.teżEf2,17).Wswejwalceobronnej,jeślimabyćonawygrana,chrześcijaninmusi
całąswojąpostawąreprezentowaćChrystusa,niosącegoludziompokójzBogiemibliźnimi.

6,15.Żołnierzenosilisandałylubbuty(rzymskiecaliga,półbuty),bymoglizbliżyćsiędonieprzyjacielabezprzeszkód,niezależnieodtego,poczymstąpali.Tenelementuzbrojeniamiał

istotneznaczeniedla„gotowości”dowalki.Pawełzaczerpnąłtenobrazzopisuherolda(zIz52,7),któryzwiastujedobrenowiny-głoszenieprzesłaniaoChrystusiepowoduje,żeBożaarmiawypiera
wrogazzajmowanychprzezniegopozycji.

Wkażdympołożeniubierzciewiaręjakotarczę,dziękiktórej

zdołaciezgasićwszystkierozżarzonepociskiZłego.

16.

Tarcząobronnąprzeciwnapaściomszatańskimmabyćwiara,którątrzebasiękierowaćwkażdympołożeniu.Oobronnymcharakterzewiarymówiteżobrazpancerzaw1Tes5,8oraz

napomnieniez1P5,9.DlaczytelnikówPawłaobraztenbyłbardzosugestywnywewszystkichszczegółach:szerokaidługatarczaciężkozbrojnegożołnierzaokrywałacałejegociało.Wwalce
stosowanorównieżstrzałyzbrzeszczotami,owiniętymiwpakułyprzepojonesmołąisiarką,zapalaneprzedwypuszczeniemzłuku.TakimiteżsąwszystkiepokusyZłego(Mt5,37;6,13;13,19.38;Łk
11,4;J17,15;1J2,13n;5,18n).Wiarajestprzeciwnimobronąotyle,oilejestprzejętąodBogaprawdą,zastosowanąwżyciu(2,8;3,12.17;4,5.13)–dopierowówczasmożezgasićogieńpokus
diabelskich.

6,16.Rzymscyżołnierzebyliwyposażeniwduże,prostokątne,drewnianetarczeowysokościok.1m,którychprzedniaczęśćbyłaobitaskórą.Przedbitwą,gdynieprzyjacielraził

zapalonymistrzałami,skóratarczbyłamoczona,bygasićognistepociski.Gdyrzymscylegioniścizwarliszeregi,stojącywpierwszymrzędzietrzymalitarczeprzedsobą,zaśnastępniżołnierzewznosi
jeponadgłowami,byliwięccałkowicieosłonięciprzedatakiempłonącychstrzałwroga.

Ponieważgreckiirzymskibógmiłości(zwanyodpowiednioErosemorazKupidolubAmorem)miałstrzelaćognistymistrzałami,wtymmiejscuniektórzyPawłowiczytelnicymogli

pomyślećopokusachpożądania,chociażPawełmiałtutajprzypuszczalnienamyśliwszelkieniebezpieczeństwa(por.Ps11,2;57,4;58,3-7;64,3;byćmożePs120,1-4;Prz25,18).

WeźcieteżhełmzbawieniaimieczDucha,tojestsłowoBoże–

17.

Hełmzbawienia,należącywcytowanychtekstachdorynsztunkuJahwe,którytujestpostawąduchachrześcijanina,wartouzupełnićhełmemnadzieizbawienia(1Tes5,8).Ktowięcma

chrześcijańskąnadziejęzbawienia(1,18;4,4),tenwpokusachnigdynietracigłowy.Dowalkizaśobronnej,jakizaczepnej,służymieczDucha–słowoBoże.SymbolorężanaoznaczeniesłowaBożego
zachodzitakwST(Mdr18,15;Iz11,4;49,2),jakiwNT(Hbr4,12;Ap1,16;2,12.16;19,15.21).NajwymowniejszymprzykłademwalkimieczemsłowaBożegosąodpowiedziJezusanapokusyszatana
uMt4,4.7.10.

6,17.Wykonanyzbrązuhełmosłaniającyrównieżpoliczkibyłniezbędnydoochronygłowy.Chociażpodczasbitwystanowiłelementrynsztunku,niebyłzaśużywanywcodziennych

warunkach.Natematzwrotu„hełmzbawienia”,zob.Iz59,17;por.komentarzdoEf6,14.Miecz(rzymskigladiusmierzący50-60cmdługości)byłużywanypodczaswalkiwręcz,gdyciężkieoszczepy,
niesioneprzezżołnierzystojącychwpierwszymszeregu,niebyłyjużprzydatne.Pawełdajewtensposóbdozrozumienia,żenajpierwnależyprzygotowaćsięduchowodobitwy,następniezaśstanąćw
szrankigłoszącEwangeliętym,którzyjejnieznają.PosługaPawłaprzypominałarównieżwalkęwręcz,prowadzonąnabliskąodległość,iwdzieraniesięwszereginieprzyjaciela(ww.19-20).

wśródwszelakiejmodlitwyibłagania.Przykażdejsposobności

módlciesięwDuchu!Nadtymwłaśnieczuwajcienajusilniejiproście
zawszystkichświętych

18.

Powyliczeniuposzczególnychskładnikówzbroiduchowej,Apostołzajmujesięjużtylkojednymorężem–modlitwą.Onamatowarzyszyćcałejwalce,przybierającwszystkiemożliwe

postacie,leczszczególnieformębłaganiaopomoc.OkolicznikprzykażdejsposobnościodpowiadawezwaniuJezusowemudonieustannejmodlitwy(Łk18,1.7;21,36),powtórzonemuznaciskiemprzez
Apostoła,najmocniejw1Tes5,17.OkolicznikwDuchumówiogeneziemodlitwy–jestonanadprzyrodzona(por.2,22;3,5;Kol1,8;Jud20).Cechowaćjąmaczujnośćiwytrwałość,przyczym
pierwszącechęmożnateżbraćdosłowniejakozachętędospędzanianocynamodlitwie(por.Łk6,12;Dz16,25;2Kor6,5;11,27;1Tes3,10;1Tm5,5).Jakoprzedmiotbłagańmodlitewnychpodsuwa
tuApostołzawszystkichświętych,awięcwiernych,jakw3,8,tzn.świętyLudBożyNowegoPrzymierza–Kościół,CiałoChrystusa.

izamnie,abydanemibyłosłowo,gdyustaotworzę,byjawnie

iswobodniegłosićtajemnicęEwangelii,

6,19gdyustaotworzę.Wyrażeniebiblijneitakażmyśl(por.Ez3,27;29,21;Ps51,17;por.Kol4,3).
—Ewangelii.Wniektórychrkpsachpominięte.
6,18-19.Jeślimotywmodlitwyzasiebienawzajem(w.18)stanowikontynuacjęmetaforycznegoobrazuzbroizpoprzedniegofragmentu,możeonnawiązywaćdozwartejformacji,wktórej

jedniosłanialidrugich.Niesamotnyżołnierz,leczpołączonesiłyrzymskiegolegionubyłyniepokonane.Słowo„czuwajcie”lub„bądźcieczujni”możetakżepochodzićzjęzykawojskowego(używane
wnauczaniuJezusa;por.Mk14,38).ModlitwawDuchuoznaczaprzypuszczalnienatchnionąmodlitwę(por.1Kor14).

dlaktórejsprawujęposelstwojakowięzień–żebymjawnieją

wypowiedział,takjakwinienem.

19–20.

Pawełniewyłączateżsiebie:pragnie,bysięmodlonoizaniego,jaktozresztączęstowyraża(Rz15,30;Kol4,3n;1Tes5,25;2Tes3,1).Tujednakpodsuwa,podobniejakwKol4,3,

intencjęszczególną–prośbęoskuteczneapostołowaniesłowem,ogłoszenietajemnicyEwangelii,tj.Chrystusa(Kol1,26),oczymzresztąiwtymliściemówi(3,3n.9).Jawnieiswobodnie–ażdwoma
słowamitrzebapopolskuoddaćznamiennedlaPawłapojęcie(ostatniojużoddawaneprzez„parezję”).Jegoźródłosłówwskazujena„mówieniewszystkiego”.Świadczytoopostawieufnościwzględem
BogajakoOjca(3,12),alezarazemoodwadzeijawnościorędziaapostolskiego.PawełnawetwwięzieniuczujesięposłemChrystusa,wysłannikiem,któremuwięzynieprzeszkadzająwswoistysposób

apostołować.Aleitegojestświadom,żetylkodziękiłascewyproszonejmodlitwą,będzietoczyniłjakwinien,tzn.zgodniezwoląBożąiskutecznie(por.Kol4,4).

6,10-20.Bożazbroja.ChociażwLiściedoEfezjanPawełnieprzestrzegaformalnychzasadretorycznejbudowy,Ef6,10-20pełnirolęperoratio,czylikonkluzji.Filozofowieopisywali

czasamiswojezmaganiazbłędnymipoglądamiwkategoriachzapasówpodczaszawodówsportowychlubwojny.Posługiwalisięteżlistamicnót,podobniejakPaweł.RóżneaspektyPawłowejkonkluzji
przypominająnapomnienia,jakichwodzowieudzielaliswymwojskomprzedbitwą.

StaryTestamentobfitujewobrazyIzraelajakoBożegowojska,zaśsamBógjawisięwpostaciwojownikaodzianegowzbroję,którywymierzasprawiedliwość(Iz59,17;por.Mdr5,17-20).

ChociażjednakPawełczerpiezjęzykaStaregoTestamentu,słowa,którychużywawtymfragmenciekojarzyłysięzapewnewiększościczytelnikówzobrazemrzymskiegożołnierzagotowegodowalki.
Większośćdorosłych,którzyprzysłuchiwalisięodczytywaniuPawłowegolistu,widziałarzymskichżołnierzyimogłaobraztenodnieśćdoswojejduchowejwalkizdemonicznymimocami,które
działająwtymświecie.Bóg,którysamwalczywrazznimi,wyposażyłichwswojązbroję.

Pawełpomijapewneelementyrzymskiejzbroi,np.wspominatylkoojednejbronizaczepnej,mianowiciemieczu,pomijazaśoszczep(pilum).Pawełprzypuszczalniewsposóbarbitralny

łączyposzczególnecechychrześcijaninazokreślonymielementamizbroi(por.1Tes5,8).Pragnie,byjegoczytelnicywiedzieli,żepotrzebująpełnegouzbrojenia,byodnieśćzwycięstwo.

6,20.Ambasadorzybyliprzyjmowanizacałymszacunkiemnależnymtym,którzyichposłali.Jakoheroldzimielibyćchronieni,nawetjeślireprezentowaliwrogiekrólestwo.Pawełjako

„ambasador”,„sprawującyposelstwo”największegoKrólainajpotężniejszegokrólestwa(Ef6,20)zostałjednakskutykajdanamiwRzymiezaswojeposelstwopokoju(Ef6,15).Wliteraturzegreckiej
prawdziwyfilozofprzemawiałśmiałoiotwarcie.

PodobniejakwEf3,1-13fragmenttenzawieraelementuczuciowy,pathos.Chociażcelemjestskłonieniedomodlitwy,apostołdajeteżkościołowiprzykładdonaśladowania.

Zakończenie

Żebyściezaświedzieliiwyomoichsprawach,corobię,

wszystkowamoznajmiTychik,umiłowanybratiwiernysługaw
Panu,

któregowysłałemdowaspoto,byściewypoznalinasze

sprawy,aonpokrzepiłwaszeserca.

Epiloglistudzielisięnadwieczęści:wpierwszejApostołokreślarolęwysłannika–Tychika(21n),wdrugiejudzielakońcowegobłogosławieństwa(23n).

21–22.

Jakwkażdymzlistówwięziennych,Apostołitutajpolecaadresatomoddawcępisma,bozawszejestpełentroskioswoichwspółpracowników(por.Rz16,1n;1Kor16,10–12;2Kor

8,16–24).JednymznichjestTychik,pochodzącyzrzymskiejprowincjiAzji.TowarzyszyłonPawłowipodczastrzeciejwyprawymisyjnejodKoryntudoJerozolimy(Dz20,4n).Przebywaprzyjego
bokupodczaspierwszegouwięzieniarzymskiego(por.Kol4,7),jakteżiwczasiedrugiego(2Tm4,12),amiędzyjednymadrugimpodróżujeznimnaWschód(Tt3,12).Zaszczytnetytułymajągo
zalecićadresatomjakoczłowiekabliskiegoPawłowi.Jestonjakbylegatusalatere,mający,jakznanyzKol1,7Epafras,pewnąmisjęapostolską:posługajegojestduchowa.Zadaniemjegoobecnymjest
przekazaćadresatomwieścioPawle,aleicoświęcej–abypokrzepiłserca–cosięodnosidoumocnieniawiary(1Kor14,31;Kol2,2).Maonżywymsłowemcośjeszczedodaćdotekstuprzekazanego
listu–oddaćbiciesercaApostoła.

6,21-22.Listyinowinybyłyzwykleprzynoszoneprzezpodróżnych,ponieważcesarstworzymskieniemiałoregularnejpoczty,zawyjątkiemkurierów,którzyprzewozilidokumenty

urzędowe.

Błogosławieństwokońcowe

Pokójbraciomimiłośćwrazzwiarą,odBogaOjcaiPana

naszego,JezusaChrystusa.

23.

FormułategobłogosławieństwakońcowegoróżnisięodzwyczajowychuPawłaformułwinnychlistach.Formatrzeciejosoby–zamiastdrugiejnadajebłogosławieństwucharakter

bardziejuroczysty.Byćmożejestonapochodzenialiturgicznego.Wkażdymraziedoskonaleharmonizujezbezosobowymcharakteremtegolistu.Pokój(zob.otreścitegopojęciakom.doRz1,7),temat
głównyEf,wysuwasięnaplanpierwszy.Braciom–oczywiściewszystkimwiernymkościołówzdolinyLikosu–życzyApostołmiłościwrazzwiarą(por.1,15;3,17;4,15;Ga2,20;5,6),udzielającim
ichpomnożeniaprzezswojeapostolskiebłogosławieństwo(por.Mt10,12n).Źródłemostatecznymtychcnótjest–jakwszędzie–BógOjcieciPannaszJezusChrystus.

Łaska[niechbędzie]zewszystkimi,którzymiłująPana

naszego,JezusaChrystusa,wnieskazitelności.

6,24WWulgacienakońcuwierszadodane:„Amen”(por.Flp4,23).

24.

Wierszostatnistanowizapewne,podobniejakwKol4,18,własnoręcznydopisekApostoła,rodzajznakuautentycznościlistu.Oilełaskawystępujemniejwięcejwewszystkich

końcowychbłogosławieństwach,otylezupełnienowejesttododatkoweokreślenieadresatówłaski:którzymiłująPananaszegoJezusaChrystusa.NawiązujeonodoST,gdzietaksięokreślapobożnych
Izraelitów(np.Wj20,6;Pwt5,10;Sdz5,31;Ne1,5).PawełzaśnimsięposługujejeszczewRz8,28;1Kor2,9wsensienajogólniejszym(por.Jk1,12;2,5;1J5,1).Tujednakprzedmiotemmiłościjest
JezusChrystus(1Kor16,22;2Tm4,8),jaknawielumiejscachwpismachJanowych(J8,42;14,15.21.23.28;21,15n;1J5,1).Wnieskazitelności,terminwyłączniewNTPawłowy,różnietłumaczony
(Rz2,7;1Kor15,42.50.53n;2Tm1,10),tuoznaczabądźcechęmiłości,którajestnadziemska,duchowa,czysta,niezmiennawewszystkichokolicznościach,mocniejszanadśmierć,bądźteżjestaluzją
dotego,żewiernimiłującyChrystusajużsąniejakorazemzNimnawyżynachniebieskich(1,3;2,6).

6,23-24.StaryTestamentobiecywałBożąmiłośćwynikającązprzymierzawszystkim,którzykochająBoga(Wj20,6;Pwt5,10;Ne1,5;Dn9,4;por.1Krl8,23).Tutajobietnicataodnosisię

szczególniedotych,którzykochająPanaJezusaChrystusa.

TableofContents

Wprowadzeniedolistówśw.Pawła.4
Paweł-Apostołnarodów..4
PowstaniezbiorulistówPawłaApostoła.5
ZagadnienialiterackielistówPawłaApostoła.6
WstępdoListudoEfezjan(B.P.)7
Okolicznościpowstania.7
Treśćiteologia.8
WstępdoListudoEfezjan(P.K.)9
Ef1.11
Adres.11
MISTERIUMCHRYSTUSAWKOŚCIELE.12
Tajemniczyplanzbawienia.12
DziękczynienieimodlitwaopoznanieChrystusajakoGłowyKościoła.16
Ef2.19
PowołaniegrzesznejludzkościdożyciawChrystusie.19
ZjednoczeniepoganiŻydówwBożąświątynię.22
Ef3.25
ApostołPawełgłosicielemMisteriumChrystusawśródpogan.25
OzjednoczeniewiernychzChrystusem..28
Doksologia.30
Ef4.31
OŻYCIEZGODNEZPOWOŁANIEM..31
Ozachowaniejedności31
RozmaitośćdarówChrystusowychwjednymCiele.33
Chrześcijanin–nowymczłowiekiem..36
Zamiastwad–cnoty.38
Ef5.40
Przeciwnadużyciompogańskim..41
Strzecnowejświatłości43
Złeidobreupojenie.45
Zasadyżyciadomowego–wzniosływzórdlamężówiżon.47
Ef6.51
Dzieciarodzice.51
Niewolnicyapanowie.52
Zachętadowalkiduchowej53

Zakończenie.57
Błogosławieństwokońcowe.58

Document Outline

Wprowadzenie do listów św. Pawła. 4
Paweł - Apostoł narodów.. 4
Powstanie zbioru listów Pawła Apostoła. 5
Zagadnienia literackie listów Pawła Apostoła. 6
Wstęp do Listu do Efezjan (B.P.) 7
Okoliczności powstania. 7
Treść i teologia. 8
Wstęp do Listu do Efezjan (P.K.) 9
Ef 1. 11
Adres. 11
MISTERIUM CHRYSTUSA W KOŚCIELE. 12
Tajemniczy plan zbawienia. 12
Dziękczynienie i modlitwa o poznanie Chrystusa jako Głowy Kościoła. 16
Ef 2. 19
Powołanie grzesznej ludzkości do życia w Chrystusie. 19
Zjednoczenie pogan i Żydów w Bożą świątynię. 22
Ef 3. 25
Apostoł Paweł głosicielem Misterium Chrystusa wśród pogan. 25
O zjednoczenie wiernych z Chrystusem.. 28
Doksologia. 30
Ef 4. 31
O ŻYCIE ZGODNE Z POWOŁANIEM.. 31
O zachowanie jedności 31
Rozmaitość darów Chrystusowych w jednym Ciele. 33
Chrześcijanin – nowym człowiekiem.. 36
Zamiast wad – cnoty. 38
Ef 5. 40
Przeciw nadużyciom pogańskim.. 41
Strzec nowej światłości 43
Złe i dobre upojenie. 45
Zasady życia domowego – wzniosły wzór dla mężów i żon. 47
Ef 6. 51
Dzieci a rodzice. 51
Niewolnicy a panowie. 52
Zachęta do walki duchowej 53
Zakończenie. 57
Błogosławieństwo końcowe. 58

10 List do Efezjan Biblia Jerozolimska

Document Outline