MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Jerzy Marek Solan
Prace przygotowawczo-zakończeniowe przy montażu sieci
komunalnych 713[03].Z1/2/3/4.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Elwira Krzemieniewska
mgr inż. Agnieszka Rozwadowska
Opracowanie redakcyjne:
mgr Jerzy Marek Solan
Konsultacja:
mgr inż. Mirosław Żurek
Korekta:
mgr inż. Mirosław Żurek
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 713[03].Z1/2/3/4.01
 Prace przygotowawczo-zakończeniowe przy montażu sieci komunalnych zawartego
w modułowym programie nauczania dla zawodu Monter sieci komunalnych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Przepisy bhp i ochrony ppoż. przy wykonywaniu prac przygotowawczych
w sieciach komunalnych 8
4.1.1. Materiał nauczania 8
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
12
4.1.3. Ćwiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian postępów
13
4.2. Dokumentacja techniczna sieci komunalnych 15
4.2.1. Materiał nauczania
15
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
21
4.2.3. Ćwiczenia 22
4.2.4. Sprawdzian postępów
22
4.3. Rodzaje sieci komunalnych 23
4.3.1. Materiał nauczania
23
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
25
4.3.3. Ćwiczenia 25
4.3.4. Sprawdzian postępów
26
4.4. Organizacja i likwidacja stanowiska do montażu sieci komunalnych 27
4.4.1. Materiał nauczania
27
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
28
4.4.3. Ćwiczenia 28
4.4.4. Sprawdzian postępów 28
4.5. Sporządzanie zapotrzebowania materiałowego oraz rozliczenie robocizny
i materiałów 29
4.5.1. Materiał nauczania 29
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 31
4.5.3. Ćwiczenia 31
4.5.4. Sprawdzian postępów 33
4.6. Proste prace murarskie i betoniarskie związane z montażem sieci komunalnych 34
4.6.1. Materiał nauczania
34
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
37
4.6.3. Ćwiczenia
37
4.6.4. Sprawdzian postępów
38
4.7. Wykopy związane z montażem sieci komunalnych 39
4.7.1. Materiał nauczania
39
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
50
4.7.3. Ćwiczenia
51
4.7.4. Sprawdzian postępów
53
4.8. Przejścia rurociągów przez przeszkody terenowe 54
4.8.1. Materiał nauczania
54
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
59
4.8.3. Ćwiczenia
59
4.8.4. Sprawdzian postępów
61
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
4.9. Izolacja rurociągów sieciowych ciepłochronna, antykorozyjna
i przeciwwilgociowa 62
4.9.1. Materiał nauczania
62
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
65
4.9.3. Ćwiczenia
66
4.9.4. Sprawdzian postępów
67
5. Sprawdzian osiągnięć 68
6. Literatura 72
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik jest obudową dydaktyczną jednostki modułowej  Prace przygotowawczo-
zakończeniowe przy montażu sieci komunalnych i zawiera zbiór materiałów dla uczniów do
realizacji procesu uczenia się. Będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o zasadach prowadzenia
prac przygotowawczo-zakończeniowych przy budowie sieci komunalnych.
Poradnik zawiera:
- Wymagania wstępne, stanowiące wykaz niezbędnych wiadomości i umiejętności, które
powinieneś mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
- Cele kształcenia jednostki modułowej, czyli wiadomości i umiejętności, jakie ukształtujesz
podczas pracy z poradnikiem.
- Materiał nauczania, który obejmuje niezbędne wiadomości teoretyczne umożliwiające
samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Chcąc
dobrze przygotować się do ćwiczeń wykorzystaj oprócz poradnika wskazaną literaturę oraz
inne z
ródła informacji.
- Zestaw pytań, który umożliwi Ci sprawdzenie opanowania podanego materiału nauczania.
- Ćwiczenia, dzięki którym będziesz mógł zweryfikować swoje wiadomości teoretyczne oraz
ukształtować umiejętności praktyczne.
- Sprawdzian postępów, dzięki któremu określisz zakres posiadanej wiedzy. Zaliczenie tego
sprawdzianu z wynikiem pozytywnym potwierdzi Twoją wiedzę i umiejętności z zakresu
jednostki modułowej. Wynik negatywny jest wskazaniem do powtórzenia materiału nauczania
i poprawienia umiejętności z pomocą nauczyciela.
- Sprawdzian osiągnięć stanowiący przykładowy zestaw pytań testowych, dzięki któremu
sprawdzisz czy opanowałeś materiał w stopniu umożliwiającym zaliczenie całej jednostki
modułowej.
- Wykaz literatury uzupełniającej.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem materiału nauczania lub ćwiczenia, to poproś
nauczyciela lub instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną
czynność.
 Prace przygotowawczo-zakończeniowe przy montażu sieci komunalnych , są jednostką
modułową wspólną dla modułów 713[03].Z1 Technologia montażu sieci wodociągowych,
713[03].Z2 Technologia montażu sieci kanalizacyjnych, 713[03].Z3 Technologia montażu sieci
gazowych, 713[03].Z4 Technologia montażu sieci cieplnych i jej umiejscowienie na dydaktycznej
mapie programu nauczania zostało przedstawione na schemacie 1.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac.
Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
Moduł 713[03].Z1
Technologia montażu sieci
wodociÄ…gowych
713[03].Z1/2/3/4.01
Prace przygotowawczo 
zakończeniowe przy montażu
sieci komunalnych
713[03].Z1/2/3/4.02
Montaż instalacji z rur stalowych
713[03].Z1/2/3/4.03
Montaż rurociągów stalowych
713[03].Z4
Technologia montażu sieci
cieplnych
713[03].Z1/2/3/4.04
Montaż rurociągów z tworzyw 713[03].Z4.04
sztucznych Montaż sieci cieplnej
713[03].Z4.05
713[03].Z1/2/3/4.05 Montaż i instalacja węzła
Montaż rurociągów żeliwnych, cieplnego
kamionkowych i betonowych
713[03].Z3 713[03].Z2
Technologia montażu sieci Technologia montażu sieci
gazowych kanalizacyjnych
713[03].Z1.06
713[03].Z3.05 Montaż sieci wodociągowej 713[03].Z2.06
Montaż sieci gazowej Montaż sieci kanalizacyjnych
713[03].Z1.07
713[03].Z3.06
Montaż i instalacja urządzeń 713[03].Z2.07
Montaż i instalacja stacji
regulujących ciśnienie Montaż i instalacja pompowni
gazowych
wody w sieci kanalizacyjnych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- przestrzegać zasad bezpiecznej pracy, przewidywać i zapobiegać zagrożeniom,
- stosować procedury udzielania pierwszej pomocy osobom poszkodowanym,
- posługiwać się podstawowymi pojęciami i terminami z zakresu prac budowlanych,
- rozpoznawać i charakteryzować podstawowe materiały budowlane,
- odczytywać i interpretować rysunki budowlane,
- posługiwać się budowlaną dokumentacją techniczną,
- wykonywać przedmiary i obmiary robót,
- wykonywać pomiary i rysunki inwentaryzacyjne,
- organizować stanowiska składowania i magazynowania,
- transportować materiały budowlane,
- wykonywać proste prace budowlane,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- współpracować w grupie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- zastosować przepisy bhp, ochrony ppoż. i przeciwporażeniowej obowiązującej podczas prac
przygotowawczych przy montażu sieci komunalnych,
- wykorzystać dokumentację techniczną dotyczącą montażu sieci komunalnych,
- interpretować zapisy ujęte w opisie technicznym i rysunki dotyczące sieci komunalnych,
- rozpoznać rodzaje sieci komunalnych,
- zorganizować i zlikwidować stanowisko pracy do wykonywania prac przygotowawczych
w sieciach komunalnych,
- dobrać sprzęt, narzędzia i materiały do wykonywania prac przygotowawczych przy montażu
sieci komunalnych,
- wykonać proste prace budowlane związane z montażem sieci komunalnych,
- wykonać wykopy pod rurociągi i obiekty sieciowe,
- zabezpieczyć miejsca wykonanych robót (wykopów),
- przygotować dno wykopu do ułożenia określonych rurociągów sieciowych,
- wykonać podsypkę pod rurociągi sieciowe,
- ułożyć rurociągi w wykopach,
- dobrać rodzaje zabezpieczenia ścian wykopu, w zależności od jego szerokości i rodzaju gruntu,
zgodnie z dokumentacjÄ… technicznÄ…,
- wykonać zabezpieczenie ścian wykopu, zgodnie z obowiązującymi przepisami i zasadami,
- dobrać rodzaje odwodnienia wykopu, w zależności od rodzaju gruntu, zgodnie z dokumentacją
technicznÄ…,
- wykonać odwodnienie wykopu,
- wykonać przejście rurociągów sieciowych przez przeszkody terenowe,
- zasypać wykop po wykonaniu sieci komunalnych,
- wykonać izolacje termiczne, antykorozyjne i przeciwwilgociowe rurociągów i obiektów
sieciowych,
- usunąć usterki i nieprawidłowości powstałe podczas wykonywania prac przygotowawczych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Przepisy bhp i ochrony ppoż. przy wykonywaniu prac
przygotowawczych w sieciach komunalnych
4.1.1. Materiał nauczania
Zgodnie z polskim prawem a w szczególności Kodeksem Pracy jednym z podstawowych
obowiązków pracodawcy jest zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy swoim
pracownikom, gdyż ponosi on odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy
w zakładzie pracy.
Prawa i obowiÄ…zki pracownika
Pracownik ma prawo:
- powstrzymać się od wykonania pracy, gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom
bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia
pracownika albo, gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym
osobom,
- oddalić się z miejsca zagrożenia, jeżeli powstrzymywanie się od wykonywania pracy nie usuwa
zagrożenia,
- do wynagrodzenia za czas powstrzymywania siÄ™ od wykonywania pracy lub oddalenia siÄ™
z miejsca zagrożenia.
- Pracownik ma obowiązek niezwłocznie powiadomić przełożonego o powstrzymaniu się od
wykonywania pracy lub oddalenia siÄ™ z miejsca pracy.
Do obowiązków pracownika należy:
1) znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, brać udział w szkoleniach i instruktażu
z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym,
2) wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami oraz zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy oraz stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych,
3) dbać o należyty stan maszyn, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu pracy,
4) stosować środki ochrony zdrowotnej, a także używać przydzielonych środków ochrony
indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego zgodnie z ich przeznaczeniem,
5) poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim
i stosować się do wskazań lekarskich,
6) niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo
zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne osoby
znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie,
7) współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących
bezpieczeństwa i higieny pracy [10, s. 11  wypis z kodeksu pracy].
Środki ochrony indywidualnej, w jakie powinien być wyposażony pracownik przy układaniu
sieci komunalnych to:
- odzież robocza: ubranie drelichowe, kurtka lub kamizelka ciepłochronna, kurtka
przeciwdeszczowa, kamizelka z elementami odblaskowymi,
- środki ochrony kończyn dolnych: trzewiki skórzano-gumowe,
- środki ochrony kończyn górnych: rękawice ochronne drelichowe lub gumowe,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
- środki ochrony głowy: kask ochronny,
- środki ochrony słuchu: nauszniki przeciwhałasowe i wkładki przeciwhałasowe,
- sprzęt chroniący przed upadkiem do głębokiego wykopu: linki, szelki bezpieczeństwa [14, s. 53-57].
Podczas prac przygotowawczych i wykonawczych sieci komunalnych szczególną rolę
spełniają przepisy bhp i ochrony przeciwpożarowej.
- Do najważniejszych zagrożeń należą:
- zagrożenia przy pracach poniżej poziomu gruntu,
- zagrożenia przy składowaniu rur nad wykopem,
- zagrożenia przy cięciu i pracach spawalniczych,
- zagrożenia elementami ruchomymi i luz
nymi, ostrymi i wystajÄ…cymi,
- zagrożenia związane z przemieszczaniem się ludzi,
- zagrożenia porażenia prądem elektrycznym,
- zagrożenia pożarowe.
Prace poniżej poziomu gruntu to prace ziemne oraz związane z układaniem rurociągów.
Roboty ziemne powinny być poprzedzone wykonaniem szczegółowej dokumentacji technicznej,
która powinna zawierać sposób prowadzenia robót i sposób zabezpieczenia ścian wykopów.
Podstawowe zasady bezpiecznego wykonywania prac przygotowawczych:
- wykop winien mieć bezpieczne zejście, jeżeli osiągnie głębokość większą niż 1 m;
- odległość między zejściami do wykopu nie powinna przekraczać 20 m;
- przy wydobywaniu urobku z wykopu sposobem mechanicznym pracownicy powinni
znajdować się w bezpiecznej odległości od sprzętu ciężkiego;
- należy starannie wykonać obudowę wykopu przestrzegając wytycznych zawartych
w dokumentacji projektowej i obowiązujących przepisów;
- należy prawidłowo wykonać odwodnienie wykopu i stale kontrolować jego działanie, gdyż
napływ wód gruntowych może powodować wymywanie ziemi zza obudowy wykopu,
a następnie rozluz
nienie rozpór, załamanie obudowy i zawalenie się wykopu;
- urobku nie wolno składować w odległości mniejszej niż 1m od krawędzi wykopu;
- każdego dnia przed wejściem do wykopu pracownicy są zobowiązani do sprawdzenia stanu
obudowy, a w szczególności stanu rozpór, podobnie należy postępować po każdym ulewnym
lub długotrwałym deszczu;
- niedopuszczalne jest wchodzenie do wykopu w przypadku stwierdzenia wadliwego stanu jego
obudowy i możliwości jego zawalenia;
- materiały rurowe i elementy uzbrojenia należy składować w odległości większej niż 1 m od
krawędzi wykopu, zabezpieczając je przed stoczeniem,
- w przypadku składowania materiałów w stosach niedopuszczalne jest wyjmowanie materiałów
ze środka stosu oraz wspinanie się na stosy;
- niedopuszczalne jest zrzucanie do wykopu narzędzi oraz materiałów montażowych;
- przy opuszczaniu rur do wykopu należy używać odpowiedniego sprzętu, sprawdzając
wcześniej jego stan,
- w razie dłuższej przerwy w wykonywaniu wykopu lub w wypadku zalania go przez wody
opadowe roboty można wznowić dopiero po uprzednim sprawdzeniu stanu obudowy ścian
i zamocowania rozpór. Wszelkie obluzowania rozpór należy usuwać przez ponowne ich
założenie. Należy również sprawdzić, czy nie nastąpiło wymycie gruntu spoza obudowy,
w razie stwierdzenia pustych przestrzeni za obudową należy nasypać świeżej ziemi i dobrze ją
ubić;
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
- maszyny stosowane podczas robót ziemnych należy eksploatować zgodnie z instrukcją obsługi,
do obsługi maszyn nie wolno dopuszczać pracowników nieprzeszkolonych;
- przy wykonywaniu wykopów na placach, ulicach i w innych miejscach dostępnych dla ludzi,
należy w odległości od wykopu 1 m od wykop ustawić poręcze ochronne o wysokości h=1,1 m,
a w nocy ustawić światła ostrzegawcze koloru czerwonego;
- przy wykonywaniu robót sprzętem zmechanizowanym należy wyznaczyć strefę niebezpieczną
min 6 m;
- robotnikom nie wolno pracować bez kasków;
- w wykopach głębokich wykonywanych z przerzucaniem ziemi na pomosty nie wolno ustawiać
robotników jednych nad drugimi, spadające, bowiem z góry bryły gruntu mogą zranić
robotników pracujących niżej;
- opuszczanie lub podnoszenie rur o masie 250 kg może się odbywać wyłącznie za pomocą
odpowiednich urządzeń mechanicznych (nie ręcznie) i tylko pod nadzorem brygadzisty lub
majstra;
- zabronione jest przebywanie osób pomiędzy ścianą wykopu a koparką, nawet w czasie jej
postoju;
- zabronione jest zatrudnianie młodocianych w zagłębieniach o głębokości większej niż 0,7 m,
których szerokość jest mniejsza niż dwukrotna głębokość;
- zabronione jest składowanie urobku i materiałów w odległości mniejszej niż 0,6 m od krawędzi
wykopu, jeżeli ściany jego są obudowane;
- zabronione jest zatrudnianie młodocianych przy pracach stwarzających ryzyko narażenia na
bezpośrednie lub pośrednie promieniowanie podczerwone i nadfioletowe;
- zabrania się przebywania w miejscach szczególnie narażonych na bezpośredni kontakt
człowieka z ruchomymi elementami maszyn, oprzyrządowania i wyposażenia
technologicznego;
- wymaga się stosowania osłon na częściach wirujących maszyn i urządzeń.
W czasie prac przygotowawczych i zakończeniowych pracodawca powinien zapewnić
pracownikom odpowiednie warunki higieniczno-sanitarne, zwłaszcza: pomieszczenie do
podgrzewania i spożywania posiłków, szatnię na odzież własną i roboczą, umywalnię z kabinami
natryskowymi, suszarnię odzieży i obuwia, pomieszczenie ustępowe. W przypadku prowadzenia
robót z dala od zakładu pracy należy zapewnić pracownikom przewóz na miejsce, schronisko
przewoz
ne lub stałe oraz ustęp. Prace należy prowadzić z zastosowaniem niezbędnych środków
techniczno-organizacyjnych zapewniających bezpieczeństwo i higienę pracy, przewidzianych
w projekcie organizacji robót lub w instrukcji technologicznej [10, s. 215, wypis z kodeksu].
Stanowiska pracy powinny być uporządkowane i dobrze oświetlone. Pomosty drewniane,
drabiny itp. powinny być prawidłowo wykonane i dostosowane do prowadzonych robót. Pod
żadnym pozorem nie wolno używać narzędzi zużytych ani uszkodzonych. Po zakończeniu pracy
narzędzia powinno się przechowywać w specjalnych torbach lub skrzynkach monterskich.
W czasie transportu urządzeń nie wolno pod nimi przechodzić ani przebywać. Ze względu na
bardzo zróżnicowany zakres robót prowadzonych podczas układania przewodów rurowych, na
każdym stanowisku pracy należy zachować szczególną ostrożność. Po skończonej pracy stanowiska
powinny być uprzątnięte, narzędzia i materiały schowane w odpowiednich pomieszczeniach,
a same wykopy pokryte balami lub zabezpieczone ogrodzeniem, o zmierzchu zaÅ› i w nocy
oświetlone światłami ostrzegawczymi. Przed opuszczeniem rur do wykopów obowiązkowemu
sprawdzeniu podlega stan lin, łańcuchów, wciągarek itp., ponieważ jakiekolwiek ich uszkodzenie
może stać się przyczyną groz
nego wypadku. Zrzucanie do wykopu narzędzi jest niedopuszczalne,
podobnie jak przebywanie pracowników w obrębie pracujących maszyn lub innych urządzeń.
Druga grupa przepisów dotyczy zabezpieczeń miejsca pracy. Dlatego wykopy zabezpiecza się
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
barierami ochronnymi z czerwonym światłem w nocy. Na ulicy muszą być ustawione odpowiednie
znaki drogowe ostrzegające kierowców o prowadzeniu robót i zwężeniu jezdni oraz nakazujące
ograniczenie prędkości. Prowadząc większe roboty trzeba zamknąć ruch i skierować go drogą
objazdową. W celu umożliwienia pieszym przejścia w poprzek wykopu stosuje się kładki
z poręczami. W razie potrzeby przepuszczania pojazdów buduje się prowizoryczne mostki
z barierami ochronnymi zaopatrzone w tabliczki informujące o dopuszczalnym obciążeniu
(np. 1,5 T). Zarówno kładki, mosty jak i tabliczki powinny być w nocy oświetlone. W zimie
posypuje się je piaskiem w celu zabezpieczenia przed poślizgiem.
Osobną grupą niebezpieczeństw zagrażających głównie pracownikom jest obsuwanie się ścian
wykopu. Należy, więc starannie wykonać obudowę oraz miejsca schodzenia i wychodzenia
z wykopu, które powinno odbywać się tylko po drabinach ustawionych nie dalej niż 10 m od
stanowiska pracy. Przed rozpoczęciem pracy należy sprawdzić stan urządzeń podnoszących: lin,
łańcuchów, wciągarek, kubłów wykopowych, dz
wigów itp., gdyż każde uszkodzenie ich może być
przyczyną poważnego kalectwa lub nawet śmierci osób pracujących w wykopie.
Podczas wykonywania robót z zastosowaniem koparek należy przestrzegać następujących
ogólnych zasad bezpieczeństwa pracy:
- koparka powinna być ustawiona na terenie równym i poziomym,
- nie należy dopuszczać do zbytniego zagłębiania się łyżki w grunt,
- łyżkę można obracać dopiero po uprzednim jej wydobyciu z gruntu,
- nie należy hamować gwałtownie mechanizmu obrotowego,
- podczas załadunku urobku na środki transportowe łyżkę należy opuszczać możliwie jak
najniżej,
- podczas pracy koparki należy uważać, aby na środku transportowym lub pomiędzy nim
a koparkÄ… nie znajdowali siÄ™ ludzie,
- podczas przerw w pracy łyżka koparki powinna znajdować się na ziemi [10, s.220 wypis
z kodeksu pracy].
Zagrożeniem pożarowym nazywa się wszystkie czynniki, które stwarzają sprzyjające warunki
do powstania pożaru i jego rozprzestrzeniania się, a także tworzenia się gazów i dymów trujących,
zagrażających życiu ludzi i zwierząt.
W celu zapobieżenia pożarom należy przestrzegać następujących zasad:
- nie można zmieniać usytuowania zainstalowanych urządzeń gaśniczych i sygnalizacji
pożarowej, zastawiać i zwężać dróg ewakuacyjnych, wykorzystywać dróg ewakuacyjnych do
składowania materiałów,
- należy przeszkolić pracowników z zakresu przepisów przeciwpożarowych obowiązujących
w danym zakładzie pracy lub na budowie,
- w strefach zagrożenia wybuchem, w miejscach składowania materiałów niebezpiecznych nie
wolno używać otwartego ognia ani palić tytoniu,
- łatwozapalne materiały i płyny o nieznanym składzie należy magazynować oddzielnie,
- należy znać sposoby i zasady uruchamiania sygnalizatorów pożaru i straży pożarnej,
- należy umieć posługiwać się podręcznym sprzętem gaśniczym.
Na terenie budowy sieci komunalnych stosuje się znaki bezpieczeństwa, które służą pracownikom,
osobom przebywającym na placu budowy oraz służbom ratowniczym (w przypadku zagrożeń
i wypadków) do ewakuacji i szybkiego dotarcia do sprzętu ratunkowego oraz informują
o zagrożeniach, nakazują sposoby postępowania, jak również ostrzegają.
Do znaków bezpieczeństwa zalicza się również tablicę informacyjną budowy oraz tablice
z napisami informacyjnymi i ostrzegawczymi. Przy robotach ziemnych na placach budów, na
których odbywa się ruch kołowy, jest wymagane stosowanie znaków drogowych, stanowiących
odmianę znaków bezpieczeństwa [10, s. 24].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
 a) b) c) d)
Rys. 1 Znaki bezpieczeństwa [14, s. 23]
a) znak ostrzegawczy, b) zakaz zakazu c) znak nakazu, d) znak informacyjny
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie ogólne przepisy regulują zasady bezpieczeństwa przy pracach przygotowawczych
w sieciach komunalnych?
2. Jakie znasz przepisy bhp związane z wykonywaniem robót ziemnych?
3. Jakie sÄ… zasady bezpiecznego wykonywania prac w wykopie sposobem zmechanizowanym
i ręcznym?
4. Jak należy zabezpieczyć wykop w miejscach przejść dla pieszych?
5. Jak należy zabezpieczyć wykop w nocy?
6. W jakich warunkach można zatrudnić pracownika młodocianego w wykopie?
7. Jakie środki zapobiegawcze należy stosować w celu ochrony przeciwpożarowej?
8. Kogo należy powiadomić w przypadku pożaru?
9. W jakich miejscach nie wolno używać otwartego ognia?
10. W jaki sposób składujemy łatwopalne materiały i płyny?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ skutki nieprzestrzegania przepisów bhp związanych z wykonywaniem wykopów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się wymaganiami dotyczącymi bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu
wykopów,
2) obejrzeć film, zdjęcia lub ilustracje przedstawiające wykonywanie wykopów w gruntach różnej
kategorii,
3) przeanalizować uzyskane informacje,
4) wskazać, dlaczego konieczne jest stosowanie przepisów bhp przy wykonywaniu wykopów,
5) zapisać wyniki swoich spostrzeżeń w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 film przedstawiający wykonywanie wykopów w gruntach różnej kategorii,
 zdjęcia lub ilustracje z miejsc wykonywania wykopów,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Ćwiczenie 2
Określ skutki nieprzestrzegania przepisów bhp związanych z zabezpieczaniem ścian wykopów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się wymaganiami dotyczącymi bezpieczeństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu
ścian wykopów,
2) obejrzeć film, zdjęcia lub ilustracje przedstawiające przebieg prac przy zabezpieczaniu ścian
wykopów i stosowania przepisów bhp,
3) przeanalizować uzyskane informacje,
4) wskazać, dlaczego konieczne jest stosowanie przepisów bhp przy zabudowie ścian wykopów,
5) zapisać wyniki swoich spostrzeżeń w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 film przedstawiający prace przy zabudowie ścian wykopów i stosowanie przepisów bhp,
 zdjęcia lub ilustracje prac przy zabudowie ścian wykopów i stosowaniu przepisów bhp,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Wykonaj niezbędne zabezpieczenia zapewniające bezpieczeństwo ruchu osobom postronnym
przebywającym w otoczeniu miejsca wykonywania wykopów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się zasadami bhp przy wykonywaniu robót ziemnych,
2) przeanalizować uzyskane informacje,
3) na modelu rozmieścić barierki, odpowiednie znaki drogowe, mostki komunikacyjne itp.,
4) uzasadnić przyjęte rozwiązania,
5) wyniki swojej pracy przedstawić grupie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 model przedstawiający teren wykonywania wykopów (najkorzystniej jest przeprowadzić to
ćwiczenie w warunkach rzeczywistych lub na stanowisku symulacyjnym),
 modele barierek, znaków drogowych, mostków komunikacyjnych itp.,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić obowiązki pracownika w zakresie bezpieczeństwa i higieny
pracy?
2) podać szczegółowe przepisy bhp związane z wykonywaniem prac
przygotowawczych w sieciach komunalnych?
3) podać szczegółowe przepisy bhp i ochrony ppoż. związane
wykonywaniem wykopów?
4) podać środki ochrony indywidualnej stosowane dla pracowników przy
wykonywaniu i zabezpieczaniu wykopów?
5) podać przepisy bhp związane z zapewnieniem bezpieczeństwa ruchu
osobom postronnym w otoczeniu miejsc wykonywania prac przy
wykonywaniu wykopów i deskowań?
6) zastosować przepisy bhp przy wykonywaniu wykopów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.2. Dokumentacja techniczna sieci komunalnych
4.2.1. Materiał nauczania
Dokumentacja budowlana stanowi komplet materiałów umożliwiających wykonanie
określonego obiektu. Składa się ona z dwóch zasadniczych części:
 prawnej,
 technicznej
Dokumentacja prawna zawiera wszelkiego rodzaju dokumenty, przede wszystkim:
 dowód stwierdzający prawo do dysponowania działką budowlaną,
 decyzjÄ™ o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu,
 opinie,
 uzgodnienia,
 pozwolenia, w tym pozwolenie na budowÄ™.
Decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu jest wydawana na pisemną prośbę
zainteresowanego przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta. Przed jej otrzymaniem trzeba
złożyć stosowny wniosek, w którym określa się granice, funkcje i sposób zagospodarowania terenu,
rodzaj zabudowy, zapotrzebowanie na wodę, energię, sposób odprowadzenia i oczyszczenia
ścieków itp. Wymagane jest również podanie charakterystycznych parametrów technicznych
inwestycji.
W decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu otrzymuje się określenie:
 wymagań dotyczących ochrony interesów osób trzecich,
 linii rozgraniczajÄ…cych teren inwestycji,
 rodzaju inwestycji,
 warunków wynikających z ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego,
 warunków zabudowy i zagospodarowania terenu wynikających z przepisów szczegółowych,
 warunków obsługi w zakresie infrastruktury technicznej,
 okresu ważności decyzji.
Druga grupę niezbędnych dokumentów tworzą uzgodnienia z dostawcami wody, energii
elektrycznej, cieplnej, gazu i odbiorcami ścieków. Inwestor musi wystąpić z pisemnym wnioskiem
do wszystkich zainteresowanych zakładów o wydanie zgody i określenie wielkości dostaw danego
medium. W odpowiedzi otrzymuje tzw. warunki przyłączenia do sieci. Ostatnim niezbędnym
ogniwem jest dokumentacja geodezyjna w podziałce 1:1000 (tzw. mapa orientacyjna, obrazująca
działkę w terenie) i 1:500, będąca podstawą wykonania planu zagospodarowania działki.
W skład dokumentacji technicznej wchodzą:
 karta tytułowa,
 opis techniczny,
 obliczenia,
 plan orientacyjny,
 plan sytuacyjny,
 kosztorys,
 rysunki.
Karta tytułowa zawiera podstawowe informacje o dokumentacji technicznej, np., czego
dotyczy, kto ją wykonał i zatwierdził. Opis techniczny zawiera tekstowe informacje dotyczące
projektu. Najczęściej jest w nim zawarta podstawa prawna działań, zakres opracowania,
charakterystyka obiektu, opis instalacji, robót montażowych, prób technicznych. Obliczenia są
podstawÄ… bezpiecznej i ekonomicznej eksploatacji danego obiektu. Wykonywane sÄ… na podstawie
odpowiednich norm. Plan orientacyjny określa położenie działki. Wykonuje się go w podziałce
1:1000. Wymagane jest oznaczenie kierunku północy. Podziałka 1:500 jest stosowana na planach
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
sytuacyjnych, zwanych planami zagospodarowania terenu. Zaznacza się na nich dokładnie miejsce,
w którym ma być usytuowany budynek, ujęcie wody lub podłączenie do sieci wodociągowej,
zbiornik bezodpływowy lub odprowadzenie ścieków do kanalizacji, śmietnik, nasadzenia drzew
i krzewów oraz sieci: wodociągowa, kanalizacyjna, gazowa i ciepłownicza. Rysunki
w dokumentacji technicznej są niezbędne do wykonywania poszczególnych elementów budynku
oraz instalacji. Składają się na nie rzuty poszczególnych kondygnacji, schematy i rozwinięcia
instalacji, rysunki szczegółowe. Podstawowa podziałką wykonawczą jest 1:50. W odniesieniu do
bardzo dużych obiektów możemy użyć skali 1:100.
Kosztorys zawiera zestawienie robót przewidzianych do wykonania, ich ilość, ceny
jednostkowe i całkowite. Sporządza się go na podstawie tzw. przedmiaru robót, w którym oblicza
się ilość robót i materiałów potrzebnych do wykonania danej inwestycji. W ten sposób powstaje
tzw. kosztorys podstawowy. Obliczenia dotyczące ilości robót należy sporządzić w sposób prosty
i zrozumiały pamiętając o stosowaniu właściwych jednostek.
Czytanie projektu należy rozpocząć od wnikliwej analizy jego opisu technicznego. Podstawą
opracowania tego dokumentu sÄ…:
 projekt wykonawczy architektoniczno-budowlany,
 projekt sieci sanitarnych,
 uzgodnienia międzybranżowe,
 obowiÄ…zujÄ…ce normy i przepisy.
W opisie znajdziemy informacje dotyczÄ…ce charakterystyki budynku, np. rodzaj zabudowy,
podpiwniczenia, liczbą kondygnacji. Dowiemy się o możliwości doprowadzenia wody
i odprowadzenia ścieków, a także sposobie zaopatrzenia w energię cieplną i paliwa gazowe
[16, s. 131].
Opracowanie dokumentacji technicznej sieci komunalnych obejmuje następujące etapy:
- etap pierwszy zawiera założenia techniczno-ekonomiczne, w którym określa się przewidywane
koszty oraz ogólną koncepcję,
- etap drugi to już projekt techniczny obejmujący opis techniczny, obliczenia i rysunki,
zawierające dokładne rozwiązania techniczne,
- etap trzeci zawiera rysunki szczegółowe w różnych podziałkach.
Opis techniczny dokumentacji technicznej dotyczącej sieci komunalnych powinien zawierać
szczegółowe wytyczne określające zakres i przebieg prac montażowych przy budowie sieci
komunalnych, rozwiązania techniczne dotyczące zastosowanych materiałów rurowych, uzbrojenia
i urządzeń itp. Część obliczeniowa zawiera zazwyczaj obliczenia hydrauliczne polegające na
określeniu obliczeniowych przepływów, doborze średnic przewodów, wyznaczeniu rzeczywistej
prędkości przepływu i ewentualnie określeniu strat ciśnienia. Obliczenia przeprowadza się
w oparciu o obowiÄ…zujÄ…ce normy i wytyczne.
Przewody sieci komunalnych opisuje się symbolami literowymi w zależności od rodzaju
zastosowanego materiału, a mianowicie; stal  stal, żel  żeliwo, kam.  kamionka, PVC 
polichlorek winylu, bet.  beton, że.  żelbet. W przypadku występowania innych niż wymienione
rodzajów materiałów, należy stosować ich pełną nazwę.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Tabela 1. Graficzne oznaczenia podstawowych obiektów i urządzeń sieci wodociągowych wg PN-85/B-01700 [16, s. 108]
Oznaczenie w podziałce
L.p. Nazwa
od 1:200 do 1:1000 powyżej 1:1000 do 1: 100000
Ujęcie wody 1)
1.
powierzchniowej
1)
2. Stacja uzdatniania wody
1)
3. Stacja pomp
1)
4. Stacja hydroforów
5. Przewód główny 1)
Przejście przewodu 1)
6.
w konstrukcji ochronnej
7. Studzienka na uzbrojenie
1)
8. UrzÄ…dzenie odpowietrzajÄ…ce
9. UrzÄ…dzenie odwadniajÄ…ce
nie oznacza siÄ™
10. Wodomierz
Zawór (komora) redukujący
11.
ciśnienie
nie oznacza siÄ™
12. Zawór bezpieczeństwa
13. Zasuwa
14. Wydłużka (kompensacja) nie oznacza się
15. Hydrant podziemny
16. Hydrant nadziemny
17. Zdrój uliczny
1) Oznaczenie należy rysować wg podziałki rzutu obiektu lub urządzenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Tabela 2. Graficzne oznaczenia podstawowych obiektów i urządzeń sieci kanalizacyjnych wg PN-85/B-01700 [16, s. 108]
Oznaczenie w podziałce
L.p. Nazwa
od 1:200 do 1:1000 powyżej 1:1000 do 1: 100000
Kanał (kolektor) ściekowy
1.
lub ogólnospławny
2. Kanał (kolektor) deszczowy
Studzienka rewizyjna o rzucie nie oznacza siÄ™
3.
kołowym
Komora na połączeniu lub
4.
rozgałęzieniu
nie oznacza siÄ™
5. Studzienka płucząca
nie oznacza siÄ™
6. Właz boczny do kanału
nie oznacza siÄ™
7. Zsyp śniegowy
nie oznacza siÄ™
8. Przewietrznik
nie oznacza siÄ™
9. Drzwi kanałowe
nie oznacza siÄ™
10. Zastawka pełnoprofilowa
nie oznacza siÄ™
11. Zasuwa kanałowa
nie oznacza siÄ™
12. Klapa zwrotna
nie oznacza siÄ™
13. Wpust uliczny
Przejście kanałem w nie oznacza się
14.
konstrukcji ochronnej
nie oznacza siÄ™
15. Przelew burzowy, separator
nie oznacza siÄ™
16. Wlot rowu do kanału
nie oznacza siÄ™
17. Wylot kanału do rowu
1)
18. Wylot kanału do odbiornika
1)
19. Przepompownia ścieków
1)
20. Oczyszczalnia ścieków
1) Oznaczenie należy rysować wg podziałki rzutu obiektu lub urządzenia
Tabela 3. Graficzne oznaczenia gazociągów i ich uzbrojenia stosowane na planach i mapach wg PN-69/B-01530 [16, s. 122]
Przedmiot oznaczenia Oznaczenie Przedmiot oznaczenia Oznaczenie
Gazociąg ułożony Kurek
w ziemi
Åšrednica gazociÄ…gu w RurociÄ…g upustowy
milimetrach
Zmiana średnicy Odwadniacz
gazociÄ…gu
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Zmiana kierunku Odwadniacz
gazociÄ…gu zamykajÄ…cy
Rozgałęzienie Filtr przeciwpyłowy
gazociÄ…gu
Skrzyżowanie Kompensator
gazociÄ…gu
Spadek osi gazociągu Sączek węchowy
Głębokość ułożenia osi Latarnia uliczna
gazociÄ…gu w metrach
Zawór Znacznik kilometrowy
Zasuwa Znacznik pośredni
Tabela 4. Urządzenia i sieć zewnętrzna cieplna. Oznaczenia na mapach (wg PN-75/B-01420) [16, s. 126]
Przedmiot oznaczenia Oznaczenie w zależności od podziałki
od 1:200 do 1:500 powyżej 1:1000 i mniejsza
I. Sieć cieplna kanałowa
Wodna o wysokich parametrach
Wodna o niskich parametrach
Parowa
Parowo kondensacyjna
II. Sieć cieplna bezkanałowa
Wodna o wysokich parametrach
Wodna o niskich parametrach
Parowa
Parowo kondensacyjna
III.. Sieć cieplna napowietrzna
Przejście na estakadzie
Przejście na masztach
Przejście na słupach
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
W przypadku równoczesnego występowania na tym samym planie lub mapie dwóch lub kilku
rodzajów sieci komunalnych, należy stosować oznaczenia kolorowe np.:
- niebieski  sieć wodociągowa,
- żółty  sieć gazowa,
- brązowy  sieć kanalizacyjna,
- czarny  sieć ciepłownicza.
Część rysunkowa zawiera plan sytuacyjno-wysokościowy przedstawiający układ przewodów w
terenie wraz z uzbrojeniem i urządzeniami oraz profile podłużne przewodów sieci, na których
określane są spadki przewodów i ich położenie pod powierzchnią terenu (rzędne osi rurociągów lub
rzędne dna kanałów). Na profilach zaznacza się również uzbrojenie i urządzenia na sieci. W części
rysunkowej należy stosować właściwe oznaczenia graficzne uzbrojenia, opis średnic i materiałów
przewodów [16, s. 82-84]
Profile podłużne sieci komunalnych
Profil sieci wodociągowej zawiera informacje o położeniu przewodu. Pod zaznaczonymi
elementami umieszczony jest opis dotyczący rzędnych terenu, osi przewodu, kolizji, zagłębień,
spadków, średnic i długości.
Profil sieci gazowej zawiera informacje o położeniu przewodu. Pod zaznaczonymi elementami
umieszczony jest opis dotyczący rzędnych terenu, osi przewodu, kolizji, zagłębień, spadków,
średnic i długości.
Profil podłużny sieci cieplnej zawiera informacje o położeniu przewodu sieci cieplnej
w kanale. Pod zaznaczonymi elementami umieszczony jest opis dotyczący rzędnych terenu,
rzędnych dna kanału, osi przewodu, zagłębień, spadków, średnic i długości [16, s. 199].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Przykładowy profil kanalizacji sanitarnej
Rys. 2 Fragment sieci ściekowej kanalizacji rozdzielczej: a) plan sytuacyjny, b) profil podłużny kanału głównego
(kolektora) [4, s. 199].
1  ulica, 2  kanał główny (kolektor), 3  kanał dopływowy (zbieracz), 4  studzienka połączeniowa, 5  granica
strefy, 6  rzędne ( P  pokrywy włazu, D  dna kanału), 7  kierunki spływu ścieków.
Profil kanalizacji sanitarnej przedstawia informacje o rzędnych, długościach, odległościach,
oznaczeniach, oraz średnicach i spadkach kanału [9, s. 199].
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaką rolę spełnia dokumentacja techniczna?
2. Jakie części składowe wchodzą w skład dokumentacji technicznej?
3. W jakim celu stosuje się oznaczenia graficzne elementów sieci komunalnych?
4. Jakie informacje zawiera część opisowa dokumentacji technicznej?
5. Jakie informacje zawiera profil sieci wodociÄ…gowej?
6. Jakie informacje zawiera profil sieci kanalizacji sanitarnej?
7. Jakie informacje zawiera profil sieci cieplnej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie dokumentacji technicznej przedstawionej przez nauczyciela scharakteryzuj sieć
komunalnÄ….
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z oznaczeniami sieci komunalnych,
2) zapoznać się z opisem technicznym,
3) przeanalizować informacje zawarte na planie sytuacyjnym,
4) zinterpretować informacje o położeniu przewodu sieci komunalnej na podstawie profilu sieci,
5) wnioski zapisać w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 dokumentacja techniczna sieci komunalnej,
 literatura z rozdziału 6.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić zadania dokumentacji technicznej?
2) rozróżnić rodzaje dokumentacji technicznej?
3) rozróżnić części składowe dokumentacji technicznej?
4) zinterpretować oznaczenia graficzne elementów sieci komunalnych?
5) odczytać niezbędne informacje zawarte w części opisowej dokumentacji
technicznej?
6) zinterpretować informacje zawarte na profilu sieci komunalnej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.3. Rodzaje sieci komunalnych
4.3.1. Materiał nauczania
Zadaniem sieci komunalnych jest zapewnienie użytkownikom doprowadzenia wody,
odprowadzenia ścieków, doprowadzenia energii cieplnej oraz gazu.
Sieci komunalne to sieci:
- wodociÄ…gowe,
- kanalizacyjne,
- ciepłownicze,
- gazowe.
Wodociąg to zespół przewodów i urządzeń potrzebnych do podnoszenia, transportowania,
uzdatniania, magazynowania i rozprowadzania wody do picia, celów gospodarczych
i przemysłowych o wymaganych ilościach, właściwościach odpowiadających jej przeznaczeniu
i odpowiednim ciśnieniu.
Rozróżnia się dwa rodzaje układów sieci wodociągowej:
- sieć pierścieniową,
- sieć rozgałęzioną.
Przewody występujące w układach wodociągowych to przewody:
- tranzytowe,
- magistralne,
- rozdzielcze,
- przyłącze domowe.
Ze względu na warunki pracy przewody sieci wodociągowej mogą być przewodami:
- ciśnieniowym tłocznym,
- grawitacyjnym ciśnieniowym,
- grawitacyjnym bezciśnieniowym.
Zależnie od przeznaczenia rozróżnia się sieć wodociągową komunalną, przemysłową
i pożarową itp. [5, s. 196-198].
Odprowadzenie ścieków z miejsc ich powstawania i poddanie ich procesom oczyszczania jest
zadaniem systemu kanalizacyjnego, który składa się z:
- instalacji kanalizacyjnych
- sieci kanalizacyjnej wraz z przykanalikami,
- pompowni ścieków,
- oczyszczalni ścieków,
- odbiornika ścieków.
Sieć kanalizacyjna jest to układ przewodów wraz z uzbrojeniem znajdujący się poza
budynkami, którego zadaniem jest odprowadzenie ścieków sanitarnych z budynków mieszkalnych,
zakładów przemysłowych oraz ścieków opadowych z terenu. Na terenach gdzie nie ma sieci
kanalizacyjnej ścieki z instalacji kanalizacyjnej są odprowadzane do zbiorników bezodpływowych
zwanych potocznie szambami, skąd okresowo są wywożone wozami asenizacyjnymi do
oczyszczalni ścieków.
Kanalizacja może być kanalizacją:
- konwencjonalnÄ… (grawitacyjnÄ…),
- niekonwencjonalną (ciśnieniową i podciśnieniową).
Kanalizacja pełna może pracować jako jeden z trzech systemów:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
- ogólnospławny,
- rozdzielczy,
- półrozdzielczy [4, s. 69].
Siecią gazową nazywamy zespół przewodów i urządzeń, których zadaniem jest dostarczenie
paliwa gazowego do poszczególnych odbiorców. Na dalekie odległości gaz transportowany jest
siecią przesyłową o tzw. wysokim ciśnieniu. W obrębie miast musi być ono zredukowane do
średniego, bądz
niskiego. Ze względu na panujące w przewodach ciśnienie możemy gazociągi
podzielić na:
- wysokoprężne,
- średnioprężne,
- niskoprężne.
Redukcja ciśnienia z wysokiego lub średniego do niskiego odbywa się w stacjach gazowych,
stacjach redukcyjnych lub w punktach redukcyjnych. Obiekty te jednocześnie zapewniają
utrzymanie stałego ciśnienia, tak bardzo potrzebnego dla prawidłowej pracy odbiorników.
Układ przewodów sieci gazowej może być:
- rozgałęziony,
- obwodowy,
- mieszany.
Przewody sieci gazowej układamy w gruncie. Ich zagłębienie uzależnione jest od składu gazu
oraz od miejsca prowadzenia. Zakłada się, że zagłębienie przewodów sieci gazowej powinno wynosić
0,8 ÷1,0 m. OdlegÅ‚oÅ›ci przewodów od różnych obiektów okreÅ›lone sÄ… przepisami [3, s. 40-41].
Siecią ciepłowniczą nazywamy zespół przewodów i urządzeń, których zadaniem jest
przesyłanie ciepła ze z
ródła jego wytwarzania do odbiorcy, tzn. do węzłów ciepłowniczych.
Układ ciepłowniczy rozpoczyna się kotłownią, ciepłownią lub elektrociepłownią. Tam
następuje spalanie paliw i wytwarzania ciepła, które następnie jest przekazywane wodzie.
Gorący czynnik grzejny trafia do przewodów sieci ciepłowniczej, a następnie do węzłów. Tu,
w urządzeniach zwanych wymiennikami, następuje oddanie ciepła wodzie krążącej w instalacji c.o.
lub ciepłej wodzie użytkowej. Taki sposób zaopatrywania obiektów w ciepło nazywamy
ogrzewaniem zdalaczynnym.
Ze względu na funkcję przewody sieci ciepłowniczej można podzielić na:
- tranzytowe,
- magistralne,
- odgałęzienia,
- przyłącza.
Zadaniem przewodów tranzytowych jest jak najszybsze przesyłanie ciepła ze z
ródła do
dalszych elementów sieci. Na odcinku tym, nie może być żadnych odgałęzień a jego maksymalna
długość nie powinna przekraczać 0,5 km. Przewody magistralne doprowadzają ciepło do
poszczególnych sieci odgałęz
nych lub osiedlowych. Budynki z siecią łączą się przyłączem
ciepłowniczym [3, s. 163].
Rys. 3. Schemat układu ciepłowniczego [12, s. 265]
1  sieć tranzytowa, 2  sieć magistralna, 3  sieć odgałęz
na, 4  przyłącze, 5  indywidualny węzeł ciepłowniczy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Sieć ciepłownicza może być zaprojektowana w układzie:
- promieniowym,
- pierścieniowym,
- mieszanym.
Na terenie miast i osiedli najczęściej stosuje się tzw. system dwuprzewodowy. Tworzą go dwa
równoległe przewody. Jednym z nich płynie gorący czynnik grzejny (przewód zasilający, a drugim
 czynnik schłodzony (przewód powrotny). Ciepło może być wykorzystane w sposób bezpośredni
do zasilania nagrzewnic, hydroelewatorów i instalacji c.o. Pośrednio zaś korzystają z niego
wymienniki c.o. i c.w.u.
Przewody sieci ciepłowniczej mogą być układane w gruncie (kanałowo i bezkanałowo) oraz nad
terenem. W pierwszym przypadku grubość przykrycia rury lub kanału powinna wynosić min. 0,4 m.
Prowadzenie przewodów ponad terenem stosowane jest wyjątkowo. Bywa ono konieczne na
obszarach silnie podmokłych, pofałdowanych lub mających gęste uzbrojenie. Czasami za wyborem
przemawiają względy ekonomiczne. Z tego też względu coraz częściej stosowane są rury tzw.
preizolowane, gdzie rurÄ™ przewodowÄ… pokrywa siÄ™ sztywnÄ… piankÄ… poliuretanowÄ… otoczonÄ… ochronnÄ…
rurą polietylenową. Przewody te wyposażone są w automatyczny system alarmowy [12, s. 269].
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie jest zadanie sieci komunalnych?
2. Czym charakteryzuje się sieć wodociągowa i jaką pełni rolę?
3. Jakie przewody występują w układach sieci wodociągowych?
4. Jakie przewody mogą występować w sieciach wodociągowych ze względu na warunki pracy?
5. Jaką rolę spełnia system sieci kanalizacyjnej?
6. W jakich systemach może pracować sieć kanalizacyjna?
7. Jaką rolę spełnia system sieci gazowniczych?
8. Jak dzielimy gazociągi ze względu na ciśnienie?
9. Jaki może być układ sieci gazowych?
10. Jakie jest zadanie sieci ciepłowniczej?
11. Jak dzielimy przewody sieci ciepłowniczej ze względu na ich funkcje?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ, czym się charakteryzują się sieci komunalne na terenie miejscowości, w której
mieszkasz.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z rodzajami sieci komunalnych i ich charakterystyką,
2) zapoznać się ze schematem sieci komunalnych danego terenu,
3) określić, jakie zadania spełniają sieci komunalne na danym terenie,
4) zidentyfikować i nazwać sieci komunalne na danym terenie,
5) odczytać informacje przedstawione na mapach geodezyjnych,
6) wyniki zapisać w zeszycie,
7) zaprezentować wyniki grupie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Wyposażenie stanowiska pracy:
- opracowania zawierajÄ…ce charakterystyki sieci komunalnych,
- schemat systemu sieci komunalnych danej miejscowości,
- mapy geodezyjne z naniesionymi sieciami komunalnymi,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Porównaj poszczególne rodzaje sieci komunalnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z rodzajami systemów sieci komunalnych i ich charakterystyką,
2) zapoznać się ze schematami i modelami poszczególnych systemów sieci komunalnych,
3) określić cechy sieci komunalnych,
4) zestawić cechy systemów sieci komunalnych formie porównania,
5) wyniki zapisać w zeszycie np. w formie tabeli,
6) zaprezentować wyniki grupie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- opracowania zawierające charakterystyki systemów sieci komunalnych,
- modele i schematy różnych systemów sieci komunalnych,
- literatura z rozdziału 6.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) sklasyfikować rodzaje sieci komunalnych? ¨ð ¨ð
2) rozpoznać siec wodociÄ…gowÄ…? ¨ð ¨ð
3) scharakteryzować sieci kanalizacyjne? ¨ð ¨ð
4) zidentyfikować sieć gazowÄ…? ¨ð ¨ð
5) zidentyfikować sieć cieplnÄ…? ¨ð ¨ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.4. Organizacja i likwidacja stanowiska do montażu sieci komunalnych
4.4.1. Materiał nauczania
Stanowiskiem pracy  nazywanym również stanowiskiem roboczym w pracach instalacyjnych
 nazywamy miejsce pracy montera sieci komunalnych, zespołu lub brygady na budowie lub
w warsztatach wraz ze swymi materiałami, urządzeniami i narzędziami potrzebnymi do wykonania
określonej czynności danego procesu produkcyjnego. Stanowiska pracy mogą być stałe lub
przenośne  na budowie spotykamy się ze stanowiskiem przenośnym.
Pracownicy po wykonaniu pracy w jednym miejscu przenoszÄ… siÄ™ na inne. Racjonalne
urządzenie stanowiska pracy ma duży wpływ na bezpieczeństwo pracy, wielkość wysiłku
fizycznego pracownika, wydajność i jakość. Przed rozpoczęciem pracy należy przygotować
i ułożyć na stanowisku roboczym potrzebne materiały i narzędzia, których powinno być tyle  ile
ich potrzeba w jednym dniu, lub do wykonania określonej czynności. Chodzenie w czasie pracy do
magazynu po materiały i narzędzia demobilizuje pracownika, rozprasza jego uwagę i zabiera dużo
czasu. Bardzo ważnym czynnikiem jest utrzymanie stanowiska pracy we właściwym porządku
i czystości. Materiały należy zamocowywać w urządzeniach obróbczych na takiej wysokości
i w takiej pozycji, żeby wysiłek pracownika był jak najmniejszy. Narzędzia i przyrządy pomiarowe
powinny znajdować się w oddzielnych skrzynkach, rury i inne materiały w odpowiednich
miejscach. Odpadki rur i innych materiałów należy składować w oddzielnych pojemnikach.
Rys. 4. Rozplanowanie stanowiska roboczego przy wykopie [9, s. 141]
Budowa sieci komunalnych powinna być prowadzona w trzech etapach:
- etap 1: wykonanie prac przygotowawczych, wykopów, zabezpieczenia, podłoża, ewentualnie
ścian kanałów i komór,
- etap 2: wykonanie montażu przewodów i prób szczelności,
- etap 3: wykonanie podpór stałych, komór, przykrycie kanałów, zasypywanie wykopów
i wykonanie prac zakończeniowych.
Wskazane jest, aby etap 1 prac był bardziej zaawansowany niż etap 2, dzięki czemu zachowana
zostanie ciągłość prac montersko  spawalniczych. Prace etapu 1 powinny obejmować odcinek sieci
o długości 150  250 m, zależnie od konstrukcji sieci i topografii terenu. Długość ta powinna
odpowiadać odcinkowi lub wielokrotności odcinka poddawanego próbom. Aby zapewnić właściwy
postęp robót należy ustalić odpowiednią liczebność brygad, która zależy od technologii,
pracochłonności robót i wymaganych kwalifikacji robotników. Należy również określić liczbę
i rodzaj sprzętu. Przy wykonywaniu wykopów należy kontrolować jakość ich wykonania. W tym
zakresie trzeba posługiwać się celownikami umocowanymi po obu stronach obudowy i łatami
przezierniczymi, zwanymi krzyżami, ustawionymi między celownikami. Roboty ziemne mogą być
wykonane ręcznie lub mechanicznie. W razie ręcznego wykonywania na głębokość do 1,5 m ziemię
usuwa się jednym przerzutem, a przy g głębokości ponad 1,5 m należy stosować ręczne przerzuty
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
na pomosty. Z głębokości powyżej 3,0 m ziemię należy usuwać mechanicznie, np. przy użyciu
trójnoga z zawieszonym na lince stalowej kubłem o napędzie ręcznym lub mechanicznym. Ze
względu na zróżnicowany zakres robót przy wykonywaniu prac przygotowawczych w sieciach
komunalnych na każdym stanowisku należy zachować szczególną ostrożność[9, s. 140-141].
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy stanowiskiem roboczym?
2. Jak powinno być zorganizowane stanowisko robocze?
3. Na co należy zwrócić uwagę przy organizacji stanowiska roboczego?
4. Jak należy rozplanować stanowisko robocze przy wykonywaniu wykopu?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opisz czynności związane z przygotowaniem i likwidacją stanowiska roboczego do montażu
sieci komunalnej (wskazanej przez nauczyciela).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z wymaganiami dotyczącymi przygotowania stanowiska roboczego do montażu
sieci komunalnych i jego likwidacjÄ…,
2) obejrzeć film, zdjęcia lub schemat z czynnościami przy organizowaniu i likwidacji stanowiska
pracy do montażu danej sieci komunalnej,
3) opisać przebieg czynności związanych z przygotowaniem stanowiska pracy,
4) dobrać narzędzia i sprzęt potrzebne na stanowisku roboczym,
5) dobrać materiały potrzebne na danym stanowisku roboczym,
6) opisać czynności z likwidacją stanowiska roboczego,
7) wnioski zapisać w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- film przedstawiający organizację i likwidacje stanowiska roboczego do montażu sieci
komunalnych,
- zdjęcia i schematy przedstawiające organizację i likwidacje stanowiska pracy,
- literatura z rozdziału 6.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) okreÅ›lić cel organizacji stanowiska pracy? ¨ð ¨ð
2) zorganizować stanowisko robocze do montażu sieci komunalnych? ¨ð ¨ð
3) dobrać narzędzia i sprzęt potrzebne na stanowisku pracy do montażu
sieci komunalnych? ¨ð ¨ð
4) zlikwidować stanowisko pracy z do montażu sieci komunalnych? ¨ð ¨ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.5. Sporządzanie zapotrzebowania materiałowego oraz rozliczenie
robocizny i materiałów
4.5.1. Materiał nauczania
Znajomość zasad sporządzania zestawień materiałów jest bardzo istotna, szczególnie na
budowach oddalonych od kierownictw robót. Wprawdzie pełna dokumentacja projektowo-
kosztorysowa zawiera zestawienie koniecznych materiałów, ale dotyczących całej sieci.
Skorzystanie z tego zestawienia i jednorazowe sprowadzenie na budowę materiałów na całą sieć
z jednej strony wymagałoby dużych powierzchni magazynowych na budowie, a z drugiej
prowadziłoby do zgromadzenia zbyt dużych zapasów materiałów. Z różnych względów tak
prowadzona gospodarka materiałami nie jest wskazana. Dlatego zamawia się materiały na
określony rodzaj bądz
fragment sieci komunalnych. W związku z tym znajomość przez monterów
zasad opracowywania zestawień materiałów jest istotna. Zestawienie materiałów sporządzamy dla
poszczególnych rodzajów robót. Obliczenie ilości potrzebnych materiałów podstawowych nie
nastręcza trudności, bo ilości te otrzymujemy na podstawie dokumentacji technicznej. Ilości
materiałów pomocniczych odczytujemy z katalogów. Do materiałów podstawowych zalicza się
rury, armaturę, urządzenia, itp.; do materiałów pomocniczych  haki, podpory, uchwyty, konopie,
sznur, pokost itd. Wyliczone materiały wpisuje się w tabelę, zachowując odpowiedni układ.
Wpisane do tabeli materiały powinny mieć wszystkie oznaczenia i ewentualnie podany numer PN.
Opisując inne materiały, np. armaturę, podaje się symbol w katalogu [11, s. 68].
Wśród stosowanej bazy normatywnej dla sieci komunalnych możemy wyróżnić:
1. KNR 2-18 Zewnętrzne sieci wodociągowe i kanalizacyjne.
2. KNR 2-19 Zewnętrzna sieć gazociągowa.
3. KNR 2-20 Zewnętrzna sieć cieplna.
4. KNR 2-20u1 Montaż sieci cieplnych z rur preizolowanych.
5. KNNR4 Instalacje sanitarne i sieci zewnętrzne.
Jednostkowe nakłady rzeczowe zawarte w bazie normatywnej określane są dla ustalonych
jednostek obmiaru lub przedmiaru robót. Dlatego ilość robót należy określać w takich jednostkach
miary, dla których zostały określone normy kosztorysowe. Ustalając ilość robót należy stosować
zasady przedmiarowania zawarte w odpowiednich katalogach.
Podstawą ustalenia czasu pracy potrzebnego do wykonania określonego rodzaju i ilości robót
oraz ilości materiałów niezbędnych do wykonania zadania, rodzaju sprzętu i czasu jego pracy są
istniejące bazy normatywne oraz przedmiar lub obmiar robót.
Przedmiar robót sporządzany jest przed ich wykonaniem. Podstawą ustalenia rodzaju i ilości
robót planowanych do wykonania jest dokumentacja techniczna. Obmiar robót sporządzany jest
po ich wykonaniu. Podstawą ustalenia rodzaju i ilości robót jest ich pomiar z natury. Ilość robót
podawana jest w określonych jednostkach miary np. metr sześcienny, metr kwadratowy, metr
bieżący, tona, sztuka.
Do robót ziemnych zalicza się:
- wycinanie drzew i karczowanie pni,
- zdjęcie wierzchniej warstwy ziemi urodzajnej (humusu) lub darni,
- wykonanie wykopów,
- wykonanie zasypów,
- wykonanie nasypów,
- plantowanie terenu,
- deskowanie ścian wykopów,
- odwadnianie wykopów (pompowanie wody),
- roboty ziemne branżowe (lotniskowe, hydrotechniczne, melioracyjne),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
- darniowanie, humusowanie i brukowanie skarp,
- umacnianie rowów i ścian kanałów elementami prefabrykowanymi i narzutem kamiennym,
- ruszenie i odspajanie gruntów skalistych.
Do robót ziemnych zalicza się również związane z nimi prace pomiarowe, układanie
i rozbieranie torów i rozjazdów dla środków transportu oraz układanie, utrzymanie i rozebranie
czasowych dróg kołowych i placów z płyt żelbetowych lub żużla paleniskowego. Jednostki miary
robót ziemnych zależą od najbardziej charakterystycznej cechy danej roboty. Na przykład zdjęcie
darni lub humusu oraz umocnienia skarp mierzy siÄ™ w jednostkach powierzchni, wykonanie
wykopów, nasypów i zasypów obmierza się w metrach sześciennych, wycinanie drzew
i karczowanie pni  w sztukach, a pompowanie wody w godzinach.
Przed przystąpieniem do obliczania ilości robót ziemnych należy uzyskać informacje o:
- kategorii gruntów, a w przypadku występowania różnych gruntów o udziale procentowym
gruntów poszczególnych kategorii w robotach ziemnych ogółem; kategorię gruntu ustala się
według danych projektu, badań geologicznych lub przy mniejszej ilości robót, protokolarnie, na
podstawie wykopów próbnych,
- poziomie wody gruntowej, sposobach jego obniżania (w miarę potrzeby),intensywności
dopływu,
- sposobach wykonania wykopów i nasypów oraz przemieszczania ziemi: zmechanizowany lub
ręczny, wykopy skarpowe albo ze ścianami pionowymi, umocnione.
Wszystkie wymagane informacje należy ustalić na podstawie protokołu danych wyjściowych
do kosztorysowania, projektu technicznego i projektu technologii i organizacji robót [11, s. 75].
Dla rurociągów stosuje się wykopy o ścianach pionowych oraz wykopy ze skarpami. Gdy
wykonuje się wykopy ręczne o ścianach pionowych dla rurociągów żeliwnych, stalowych,
kamionkowych i betonowych przyjmuje się szerokość dna wykopu zgodnie z ustaleniami
zawartymi w Katalogu Nakładów Rzeczowych 2-01. Gdy wykonuje się wykopy ręczne ze skarpami
szerokość dna na potrzeby kosztorysowania tymczasowych wykopów liniowych ze skarpami
przeznaczonych dla rurociągów i kolektorów ustala się w zależności od wewnętrznej (nominalnej)
średnicy rurociągu  niezależnie od rodzaju rur, głębokości wykopu i kategorii gruntu [11, s. 79].
Przy zasypywaniu wykopów przyjmuje się, że objętość nadmiaru ziemi pozostałej po
zasypaniu fundamentów lub rurociągów i przeznaczonej do wywiezienia lub rozplantowania jest
równa objętości zajętej przez przewód w wykopie poniżej poziomu terenu (tzw. wypór konstrukcji).
Objętość ziemi przeznaczonej do zasypania wykopów tymczasowych należy obliczać jako różnicę
objętości wykonanego wykopu i  wyporu konstrukcji [11, s. 80].
Wykopy pod rurociągi, przy budowie dróg i linii kolejowych, nasypy wałów, grobli i zapór
ziemnych itp. obmierza się na podstawie profilu podłużnego trasy oraz przekrojów poprzecznych.
Przekroje poprzeczne wykonuje siÄ™ we wszystkich miejscach charakterystycznych trasy, takich jak
załamanie spadku na profilu podłużnym, zmiana szerokości dna wykopu, zmiana pochylenia skarp
itp. [11, s. 83].
Montaż sieci wod-kan, gazowych i cieplnych obejmuje elementy i roboty przy budowie
zewnętrznych sieci w miastach i poza ich granicami oraz roboty związane wykonaniem podłączeń
instalacji wewnętrznych z siecią zewnętrzną.
Długość rurociągów obmierza się w metrach mierzonych wzdłuż osi, zestawiając odrębnie
odcinki rurociągów w zależności od rodzaju rur i średnic. Kształtki  z wyjątkiem rurociągów
z tworzyw sztucznych (PVC i polietylenu)  nie włącza się do długości rurociągu, a obmierza je
w sztukach. Długość rurociągów z PVC i polietylenu obmierza się łącznie z kształtkami po
zewnętrznej stronie łuku. Elementy uzbrojenia sieci dla węzłów obmierza się w kompletach,
a pozostałą armaturę w sztukach. Przewierty i przeciski obmierza się w metrach, podaje sposób
wykonania, średnicę rur i kategorię gruntu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Długość kanałów obmierza się w metrach wzdłuż osi. Do długości kanałów nie włącza się
komór i studni rewizyjnych. Zwężki włącza się do przewodów większej średnicy. Podłoża pod
rurociągi sieci kanalizacyjnej obmierza się w metrach kwadratowych, a obetonowanie kanałów
w metrach sześciennych zużytego betonu [11, s. 121].
Robocizna może być rozliczana:
- w akordzie,
- według dniówki zadaniowej,
- według płacy czasowej.
Wynagrodzenie akordowe  praca pracownika jest wprost proporcjonalna do ilości
wykonanych przez niego robót i osobistej stawki zaszeregowania.
Wynagrodzenie według dniówki zadaniowej  między pracownikiem lub brygadzistą
zawierana jest umowa określająca rodzaj i zakres robót do wykonania, termin rozpoczęcia oraz
zakończenia prac, ich pracochłonność, wysokość premii oraz warunki jej naliczania. Jeśli
pracownicy dotrzymają warunków umowy to premia zostanie im wypłacona według określonych w
umowie zasad.
Wynagrodzenie według płacy czasowej  płaca jest ustalana jako iloczyn ilości
przepracowanych godzin i stawki osobistego zaszeregowania pracownika. W tym przypadku
wysokość zarobków jest zależna od ilości wykonanych robót [11, s. 227].
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaka jest różnica między obmiarem a przedmiarem robót?
2. W jakich jednostkach należy określać przedmiar dla rurociągów wodociągowych
i kanalizacyjnych?
3. Jak wykonuje się przedmiar robót ziemnych?
4. Jakie zasady obowiązują podczas mierzenia długości rurociągów sieci komunalnych?
5. Który z omówionych sposobów wynagradzania jest niezależny od ilości wykonanych robót?
6. Co jest podstawą określania ilości materiałów potrzebnych do wykonania zadania?
7. Jakie zasady obowiązują podczas ustalania wartości materiałów pomocniczych?
8. Jakie znasz rodzaje katalogów zawierające jednostkowe nakłady rzeczowe materiałów dla sieci
komunalnych?
9. Co jest podstawą ustalania rodzaju i czasu pracy sprzętu potrzebnego do wykonania
określonego zadania?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zgodnie umową pracownik jest rozliczany według płacy czasowej. Jego osobista stawka
zaszeregowania wynosi 7,20 zł/godzinę. W miesiącu maju przepracował 176 godzin. Oblicz
wysokość jego wynagrodzenia.
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się ze sposobami wynagradzania pracowników,
2) przeanalizować zebrane informacje,
3) obliczyć miesięczne wynagrodzenie pracownika w oparciu o dane zawarte w treści ćwiczenia,
4) obliczenia i wynik zapisać w zeszycie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Wyposażenie stanowiska pracy:
- katalogi,
- kalkulator,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Zgodnie umową pracownik jest rozliczany w akordzie. Ułożył on 53,50 metra bieżącego rury
żeliwnej o średnicy nominalnej 300 mm na połączenia elastyczne śrubowe. Oblicz jego
wynagrodzenie wiedząc, że:
- jego osobista stawki zaszeregowania wynosi 7,00 zł,
- nakłady robocizny wynoszą 4,6324 r-g/m.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się ze sposobami wynagradzania pracowników,
2) zapoznać się z treścią odpowiedniej tablicy KNR 2-18,
3) przeanalizować zebrane informacje,
4) obliczyć wynagrodzenie pracownika w oparciu o dane zawarte w treści ćwiczenia,
5) obliczenia zapisać w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 KNR 2-18 Zewnętrzne sieci wodociągowe i kanalizacyjne,
 kalkulator,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
SporzÄ…dz
na podstawie przedstawionej przez nauczyciela dokumentacji technicznej
zapotrzebowanie materiałowe na wykonanie odcinka sieci wodociągowej.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią odpowiedniej tablicy KNR 2-18,
2) przeanalizować dokumentację techniczną,
3) przeanalizować zebrane informacje,
4) obliczyć ilości materiałów potrzebnych do wykonania zadania,
5) obliczenia zapisać w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 KNR 2-18 Zewnętrzne sieci wodociągowe i kanalizacyjne,
 kalkulator,
 literatura z rozdziału 6
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
4.5.4 Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) dobrać jednostki przedmiaru do określonych rodzajów robót?
2) scharakteryzować poszczególne sposoby wynagradzania pracowników?
3) posługiwać się katalogami zawierającymi jednostkowe nakłady rzeczowe?
4) dobrać rodzaj i ilość materiałów potrzebnych do wykonania zadania?
5) dobrać rodzaj sprzętu potrzebnego do wykonania zadania?
6) obliczyć wynagrodzenie pracownika?
7) obliczyć czas pracy sprzętu potrzebnego do wykonania zadania
8) określić różnicę między obmiarem a przedmiarem robót?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.6 Proste prace murarskie i betoniarskie związane z montażem sieci
komunalnych
4.6.1. Materiał nauczania
Wykonując proste prace murarskie i betoniarskie monter powinien znać i umieć rozpoznawać
narzędzia, materiały oraz wykonywać następujące czynności:
1) podstawowe narzędzia i sprzęt murarski,
2) podstawowe wiadomości o materiałach stosowanych do wykonywania zapraw i betonów,
3) przygotowanie zapraw murarskich,
4) ogólne zasady budowy murów,
5) podstawowe zasady prowadzenia robót betoniarskich.
1. Podstawowe narzędzia i sprzęt do robót murarskich
Podstawowe narzędzia i sprzęt do robót murarskich to: kielnia, młotek murarski, skrzynia do
zapraw, poziomnica, warstwomierz, czerpaki murarskie.
a) b) c) d)
Rys. 5. Podstawowe narzędzia murarskie. a) kielnia, b) młotek, c) poziomica wężowo - rurkowa,
d) poziomica z dwiema libellami [15, s. 49]
2. Podstawowe wiadomości o materiałach stosowanych do wykonywania zapraw i betonów
Podstawowym składnikiem zapraw i betonów są spoiwa, wypełniacze oraz woda.
Spoiwo jest materiałem wiążącym. Wśród podstawowych spoiw budowlanych możemy
wyróżnić: cement, wapno oraz gips.
Cementy produkowane są w różnych rodzajach i klasach. Podstawowe rodzaje cementu to:
portlandzki, portlandzki z dodatkami, pucolanowy i hutniczy. Produkowane sÄ… w 3 klasach: 32,5;
42,5; 52,5. Każdej klasie produkowana jest odmiana szybko twardniejąca oznaczona literką R:
32,5R; 42,5R; 52,5R.
Podstawowe rodzaje spoiw wapiennych to: wapno palone, wapno suchogaszone
(hydratyzowane), ciasto wapienne, wapno hydrauliczne, wapno pokarbidowe.
Spoiwa możemy podzielić na powietrzne i hydrauliczne. Spoiwa hydrauliczne wiążą zarówno
na powietrzu jak i pod wodą. Przykładem takich spoiw są wszystkie rodzaje cementu, wapno
hydrauliczne. Spoiwa powietrzne wiążą tylko wtedy, kiedy mają zapewniony dostęp powietrza.
Przykładem takich spoiw jest wapno palone, ciasto wapienne, wapno hydratyzowane.
Kruszywa stosowane do zapraw i betonów możemy podzielić na naturalne i łamane. Do
kruszyw naturalnych zaliczamy piaski, żwiry. Kruszywa łamane ze skał dzielą się na grysy
i tłucznie. Do zapraw murarskich stosowane są piaski o uziarnieniu do 2 mm. Do betonów stosuje
się mieszaninę kruszyw różnych frakcji. Dość powszechnie stosowana jest mieszanina piasków
i żwirów zwana pospółką.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Jako wodę do zapraw i betonów można stosować każdą wodę zdatną do picia z wyjątkiem
wody mineralnej. Woda jest konieczna w zaprawie w celu nadania jej odpowiedniej konsystencji
oraz umożliwienia przebiegu procesów chemicznych zachodzących podczas wiązania i twardnienia
spoiwa.
Woda łącząc się ze spoiwem tworzy zaczyn. Zależnie od rodzaju użytego spoiwa rozróżniamy
zaczyny: cementowy, wapienny, gipsowy, cementowo-wapienny, wapienno-gipsowy.
Zaprawa jest to mieszanina spoiwa, wody i piasku. Wśród powszechnie stosowanych zapraw
możemy wyróżnić: cementową, wapienną, gipsową, cementowo-wapienną, wapienno-gipsową.
Zapraw gipsowych nie stosuje się w środowisku wilgotnym. Gips w kontakcie z wodą traci swoje
właściwości.
Mieszanka betonowa jest to mieszanina spoiwa, wody, kruszyw różnych frakcji.
Beton jest to sztuczny kamień, który powstał w wyniku stwardnienia mieszanki betonowej.
3. Przygotowanie zapraw murarskich
Podczas prac murarskich towarzyszących wykonywaniu sieci komunalnych najczęściej
stosujemy zaprawę cementową, rzadziej cementowo-wapienną. Jeśli zależy nam na szybkim
obsypaniu kanału, to do robót murarskich powinniśmy zastosować zaprawę cementową bądz

cementowo-wapienną na bazie wapna hydraulicznego. Wszystkie pozostałe rodzaje wapna należą
do spoin powietrznych i zaprawy wykonane na ich bazie muszą mieć zapewniony dostęp powietrza,
aż do uzyskania odpowiedniej wytrzymałości. Składniki zapraw mogą być dozowane wagowo,
objętościowo lub wagowo-objętościowo. Zaprawy mogą być przygotowywane sposobem ręcznym
lub mechanicznym. Podczas ręcznego lub mechanicznego przygotowywania zaprawy cementowej
w pierwszym etapie należy wymieszać składniki sypkie (do uzyskania jednolitej barwy) a następnie
stopniowo dodawać wodę i mieszać aż do uzyskania jednorodnej zaprawy. Zaprawę cementową
należy zużyć w ciągu ok. 2 godzin a cementowo-wapienną w ciągu ok. 5 godzin od momentu
wymieszania składników.
4. Ogólne zasady budowy murów
W robotach murarskich towarzyszÄ…cych wykonywaniu sieci komunalnych stosowane sÄ…
materiały o znacznej odporności na działanie wilgoci i wody.
Wykonując mury należy pamiętać o tym, że cegłę należy układać największą płaszczyzną
prostopadle do sił ściskających. Spoiny pionowe kolejnych warstw muru nie mogą się pokrywać.
Aby zachować zasady wiązania część cegieł musimy dociąć. Należy dążyć do tego, aby stosować
jak najmniej cegieł ułamkowych. Wśród wiązań murarskich możemy wyróżnić: pospolite,
krzyżykowe, polskie oraz wielorzędowe. Zależnie od zastosowanego rodzaju wiązania w licu muru
otrzymamy charakterystyczny dla danego wiÄ…zania rysunek spoin.
Rys. 6. Układ cegieł w dwóch murach przenikających się pod kątem prostym: a) mury jednakowej grubości,
b) mury o zmienionej grubości [15, s. 69]
W przypadku robót sieciowych roboty murarskie najczęściej ulegają zakryciu. Szybkość
wykonania robót, szczelność muru, jego wytrzymałość decydują o doborze wiązania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Podczas murowania kanałów należy przestrzegać następujących zasad:
- budowę kanału należy rozpoczynać od wykonania fundamentu na odpowiednim podłożu;
- do murowania kanału należy przystąpić po całkowitym stwardnieniu betonu w fundamencie;
- w wykopie otwartym należy murować kanał w układzie poziomym;
- w wykopie tunelowym należy kanał murować w układzie pionowym;
- cegłę kanalizacyjną prostą i klinową przed jej użyciem do murowania należy oczyścić
i namoczyć;
- przestrzeń między murem a pionową ścianą wykopu należy wypełniać dobrze ubitą pospółką,
mieszaniną żwiru lub tłucznia z piaskiem, w wykopach tunelowych przestrzeń tę należy
wypełnić chudym betonem;
- w czasie murowania w ściany boczne należy wmurować prefabrykowane wpusty boczne;
- murowanie ścian należy wykonywać przy użyciu szablonów (ustawianych w odległościach nie
większych niż 5 metrów) i sznurów wyznaczających poziom poszczególnych warstw cegły;
- górne sklepienie kanału należy murować po ukończeniu ścian. Do murowania należy stosować
tzw. bębny sklepieniowe lub krążyny, na bębnach powinny być wcześniej wyznaczone kolejne
warstwy układanych cegieł, grubość spoin w pierścieniu licowym nie może być większa od
7 mm, a w ewentualnych pierścieniach zewnętrznych od 10 mm;
- bębny sklepieniowe lub krążyny należy usuwać po zakończeniu murowania po uprzednim
zasypaniu dobrze ubitą ziemią na wysokość ok. 0,2 m powyżej klucza sklepienia. Dalsze
zasypywanie należy przeprowadzać nie wcześniej niż 24 godziny po zakończeniu murowania,
a zimÄ… po 2 lub 3 dniach;
- kanały betonowe i żelbetowe monolityczne mogą być wykonywane w gruntach
nieagresywnych lub słabo agresywnych. Kanały należy zabezpieczyć przed agresywnym
działaniem wód gruntowych i gruntów oraz ścieków;
- kanały monolityczne należy wykonywać podobnie do kanałów murowanych, stosując w
miejsce szablonów odpowiednie formy;
- w celu uzyskania odpowiedniej gładkości powierzchni wewnętrznych kanału formy powinny
być starannie wykonane, a deski, z których zostały wykonane, powinny być dokładnie
wygładzone;
- usuwanie form i krążyn może następować dopiero po stwardnieniu betonu nie wcześniej niż po
7 dniach [15, s. 24-25].
5. Podstawowe zasady prowadzenia robót betoniarskich
Przestrzeganie zasad obowiÄ…zujÄ…cych podczas przygotowywania mieszanki betonowej pozwoli
uzyskać beton o odpowiednich właściwościach. Składniki mieszanki należy dozować ściśle
z recepturą. Zmiana ilości lub rodzaju poszczególnych składników może powodować różne
negatywne skutki. Bardzo ważne jest zachowanie stosunku ilości wody do cementu. Dość
powszechnym błędem jest dolewanie wody do mieszanki w celu zwiększenia jej ciekłości. Zmiana
stosunku wody do cementu prowadzi do: gorszych warunków ochrony stali, mniejszej odporności
na działanie środowisk korozyjnych, niższej mrozoodporności, wyższej nasiąkliwości, wyższej
porowatości i niższej wytrzymałości. Jeśli zachodzi konieczność zwiększenia ciekłości mieszanki
betonowej to należy zwiększyć ilość zaczynu cementowego, czyli proporcjonalnie zwiększyć ilość
wody i cementu.
Podczas układania mieszanki betonowej musimy dążyć do zachowania jej jednorodności.
Zrzucanie mieszanki ze znacznej wysokości może doprowadzić do segregacji składników, czyli
opadania kruszywa grubego na dno. Mieszankę betonową należy ułożyć przed rozpoczęciem
wiązania cementu. Aby beton osiągnął oczekiwane właściwości układaniu mieszanki powinno
towarzyszyć jej zagęszczanie. Mieszankę możemy zagęszczać ręcznie np. poprzez sztychowanie
lub mechanicznie za pomocą wibratorów lub łat wibracyjnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
W początkowym okresie wiązania i twardnienia beton należy pielęgnować: chronić przed
nadmierną utrata wody, nadmiernym nasłonecznieniem, mrozem, ulewnym deszczem. W okresie
około siedmiu dni beton należy polewać wodą, można go chronić przykrywając go folią lub papą,
a w przypadku mrozów matami słomianymi.
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czy potrafisz wymienić podstawowe narzędzia i sprzęt do robót murarskich?
2. Jakie są podstawowe składniki zapraw i betonów?
3. Jakie sÄ… rodzaje i klasy cementu?
4. Jakie sÄ… rodzaje spoiw?
5. Jakie rodzaje kruszyw sÄ… stosowane do zapraw?
6. Jakie zadania w zaprawach spełnia woda?
7. Jakie rodzaje zapraw stosuje siÄ™ w wykonawstwie sieci komunalnych?
8. Jakimi sposobami przygotowujemy zaprawy murarskie?
9. Jakimi zasadami należy się kierować przy budowie murów?
10. Jakie są podstawowe zasady podczas murowania kanałów?
11. Jakie podstawowe zasady obowiÄ…zujÄ… podczas przygotowywania betonu?
12. Jakie zasady obowiązują podczas układania mieszanki betonowej?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przedstaw zalety i wady zapraw murarskich stosowanych podczas prac murarskich przy
wykonywaniu sieci komunalnych.
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się rodzajami zapraw murarskich stosowanych do prac murarskich przy
wykonywaniu sieci komunalnych,
2) obejrzeć film przedstawiający rodzaje i zasady wykonywania i stosowania zapraw,
3) określić dla poszczególnych rodzajów zapraw ich wady i zalety,
4) zestawić cechy poszczególnych zapraw murarskich w tabeli stosując odpowiednie kryteria.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- film przedstawiajÄ…cy rodzaje, zasady wykonywania i stosowania zapraw murarskich,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Określ sposoby wykonywania robót murarskich przy wykonywaniu sieci komunalnych.
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z zasadami wykonywania robót murarskich,
2) przeanalizować modele, zdjęcia i rysunki przedstawiające wykonywanie robót murarskich,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
3) określić sposoby wykonywania robót murarskich dla poszczególnych rodzajów sieci
komunalnych,
4) zapisać w zeszycie wyniki swoich spostrzeżeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- modele murów z różnych cegieł i o różnych wiązaniach,
- zdjęcia i rysunki przedstawiające wykonywanie robót murarskich,
- literatura z rozdziału 6.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić właściwości materiałów stosowanych do wykonywania zapraw
i betonów?
2) rozróżnić rodzaje cementów?
3) rozróżnić rodzaje spoiw?
4) określić zasady przygotowywania zapraw murarskich?
5) scharakteryzować sposoby wykonywania murów?
6) określić możliwości zastosowania różnych materiałów do wykonywania murów?
7) rozróżnić narzędzia i sprzęt do robót murarskich?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
4.7 Wykopy związane z montażem sieci komunalnych
4.7.1. Materiał nauczania
O przydatności różnego rodzaju gruntów do wykonywania robót ziemnych decyduje suma
różnych właściwości fizycznych i mechanicznych, takich jak: wilgotność, spoistość, tarcie
wewnętrzne, gęstość pozorna, wytrzymałość na ściskanie i inne. Właściwości te charakteryzują
grunty w zakresie: łatwości, bądz
trudności odspajania od podłoża naturalnego, załadunku na środki
transportu oraz zagęszczania się podczas kształtowania nasypów. Wypadkową tych właściwości
może być wartość, określająca procentowo przyrost objętości gruntu odspojonego w stosunku do
tego samego gruntu przed odspojeniem; im mniejszy przyrost, czyli grunt o strukturze
drobnoziarnistej, tym łatwiejszy do odspojenia, załadunku i zagęszczenia, im większy przyrost
objętości, czyli grunt występujący po odspojeniu w większych bryłach, tym trudniejsze jest jego
odspojenie i zagęszczenie.
W wykonawstwie robót ziemnych największe znaczenie ma podział gruntów ze względu na
trudności ich odspojenia. Podział taki obejmuje 16 kategorii gruntów.
Kategoria I dotyczy gruntów luz
nych, takich jak piasek, torf, gleba uprawna. Następnie zawartość
gruntów wzrasta stopniowo, aż do skał o różnej twardości przy kategoriach od VI do XVI [5, s. 75].
Wykopy ze względu na swe wymiary dzieli się na:
- szerokoprzestrzenne, o wymiarach dna w obu kierunkach przekraczajÄ…cych 1,5 m,
- wąskoprzestrzenne, tj. o szerokości dna mniejszej od 1,5 m i przeważnie znacznej głębokości,
- jamiste, których długość i szerokość jest mniejsza od 1,5 m.
Roboty ziemne to roboty budowlane polegajÄ…ce na wydobywaniu gruntu naturalnego, jego
przemieszczaniu na inne miejsce i nadawaniu mu kształtu, zgodnie z wymaganiami projektu.
Roboty ziemne prowadzi siÄ™ podczas realizacji:
- budowli podziemnych, np. zbiorników, tuneli, schronów,
- fundamentów budowli naziemnych,
- instalacji podziemnych, np. rurociągów, kabli,
- podłoża pod nawierzchnie, np. dróg, linii kolejowych, lotnisk itp.,
- kształtowania terenu, np. usypywania wałów, nasypów, tworzenia sztucznych wzniesień i dolin.
Budowa sieci komunalnych obejmuje następujące czynności:
1) wytyczenie trasy,
2) przygotowanie wykopu,
3) wykonanie podsypki pod rurociÄ…g,
4) ułożenie przewodów,
5) wykonanie złączy,
6) wykonanie próby szczelności,
7) zasypanie wykopu.
Wytyczenie trasy
Trasę rurociągów wytycza i oznacza służba geodezyjna w oparciu o projekt geodezyjny.
Podstawą trasowania osi rurociągów powinien być schemat sieci przewodów i węzłów ze
wszystkimi kształtkami i elementami uzbrojenia, odniesiony do stałych punktów terenowych.
Trasę rurociągów wyznacza się przez wbicie kołków osiowych z gwoz
dziem na każdym
załamaniu trasy. Po wbiciu kołków osiowych, w celu umożliwienia odtworzenia osi rurociągu po
rozpoczęciu wykopu wbija się w pewnej odległości od niej kołki zwane świadkami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Rys. 7. Rozmieszczenie kołków wyznaczających trasę rurociągu. [1, s. 74]
Krawędzie boczne wykopu wyznacza się przez odmierzenie od kołków osiowych, prostopadle
do osi trasy, wielkości równej połowie szerokości wykopu. W odmierzonych punktach wbija się
kołki krawędziowe i naciąga między nimi sznur lub cienki drut. Wyznaczone w ten sposób linie
krawędzi wykopu zaznacza się na powierzchni gruntu.
Wykonanie oraz umocnienie wykopów.
Przed przystąpieniem do wykonania wykopu należy zdjąć nawierzchnię i ułożyć ją po jednej
stronie wykopu w stosy w celu ponownego użycia. Stosy z usuniętą nawierzchnią powinny się
znajdować w odległości ok. 0,6 m od krawędzi wykopu. Wykop może być wykonany ręcznie lub
mechanicznie. Przy mechanicznym wykonywaniu wykopu należy posłużyć się koparką, której
szerokość łyżki nie przekracza planowanej szerokości wykopu. Należy przy tym zadbać, aby
koparka była efektywnie wykorzystana. Ziemię wydobytą z wykopu składa się po przeciwnej
stronie wykopu niż zdjętą nawierzchnię, pozostawiając wzdłuż krawędzi wykopu wolny pas
szerokoÅ›ci 0,6÷1,0 m do transportu materiaÅ‚u, ustawienia w razie potrzeby odpowiedniego sprzÄ™tu
itp. Wykop powinien być zabezpieczony przed wodami opadowymi przez wykonanie niewielkich
rowków odwadniających. Nie wolno przy tym zasypywać wpustów ulicznych. Wykopy ze
skarpami bez umocnienia można wykonywać w gruntach spoistych bez silnego dopływu wody
gruntowej, przy głębokości wykopu do 1,5 m oraz z dala od budynków. Zasadniczo we wszystkich
innych wypadkach wykop należy wykonać o ścianach pionowych, wzmocnionych obudową
(deskowaniem). Wykopy powinny być wykonane bardzo starannie, ściany boczne pionowe, a dno
dostosowane do projektowanej niwelety przewodu. W tym celu ustawia siÄ™ Å‚aty celownicze
(celowniki), tj. cienkie deski o jednakowej szerokości, przybite poziomo do dwóch słupków,
prostopadle do osi wykopu, w odlegÅ‚oÅ›ci 20÷30 m od siebie. PrawidÅ‚owość wykonania dna wykopu
sprawdza się krzyżem celowniczym o wysokości odpowiadającej przyjętej wysokości położenia
celowników nad dnem wykopu, ustawianym dla kontroli między dwoma celownikami. Celowniki
powinny być przybite na takiej wysokoÅ›ci (0,0÷1,5 m), by można byÅ‚o Å‚atwo, stanÄ…wszy za jednym
z nich, sprawdzić wzrokiem, czy wszystkie leżą na jednym poziomie oraz czy górna krawędz

ustawionego między nimi krzyża niwelacyjnego pokrywa się z górną krawędzią celowników.
Celowniki powinny być dwukolorowe, a granica obu kolorów powinna się znalez
ć nad osią
przyszłego przewodu. Wbity w tym miejscu gwóz
dz
umożliwia przywiązanie pionu i opuszczenie
go na dno w celu osiowego ułożenia przewodu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Rys. 8. Zasada sprawdzania osi kanału i głębokości wykopu [4, s. 199]
Niezależnie od tego, czy wykop wykonuje się mechanicznie czy ręcznie, powinien on być
odpowiednio umocniony przez obudowę. Bardzo rzadko zdarzają się przypadki umożliwiające
wykonanie wykopu ze skarpą o nachyleniu odpowiadającym rodzajowi gruntu; będą to przypadki
budowy przewodów na otwartej przestrzeni (niezabudowanej), o głębokości bardzo niewielkiej 
nieprzekraczającej 0,80 m. trzeba pamiętać, że już przy tej głębokości i szerokości równej 0,80 m
wykonanie skarp o nachyleniu 1:1 podwaja objętość wydobytej ziemi. Wykonanie wykopów
o ścianach prostopadłych podyktowane jest zarówno mniejszą kubaturą takiego wykopu
w porównaniu z wykopem ze skarpami, jak i niemożnością zajęcia tak szerokiego pasa terenu, jaki
byłby potrzebny na wykop ze skarpami.
Obudowa wykopu jest konieczne ze względu na bezpieczeństwo pracujących w wykopie
robotników i powinno być regułą. Nawet płytki wykop o głębokości 1 m w gruncie zwartym należy
u góry odeskować choćby 1 balem. Rozróżniamy odeskowanie wykopu pełne i ażurowe (luz
ne).
W gruntach sypkich i słabych wykonuje się obudowę pełną, tzn. bale (deski) przylegają
bezpośrednio do siebie na całej głębokości wykopu. Obudowa luz
na tzw.  w drabinkÄ™ , czyli
z pozostawieniem 15÷20 cm odstÄ™pów miÄ™dzy balami, może być wykonana w gruntach zwartych
(III kat.) przy głębokościach nieprzekraczających 2 m i w gruntach bardzo zwartych (IV kat.)
o głębokości wykonania nie większej niż 3 m. Szerokość wykopu uzależnia się od średnicy
przewodu, rodzaju złączy i od rodzaju gruntu. Szerokość wykopu powinna umożliwiać swobodne
jego wykonanie oraz układanie przewodu i powinna być szersza od średnicy nominalnej przewodu,
co najmniej o 0,3÷0,4 m z każdej strony. Szerokość wykopu powiÄ™ksza siÄ™ o grubość obudowy
(zazwyczaj o 0,1 m), a w odniesieniu do gruntu nawodnionego, wymagajÄ…cego zastosowania
specjalnej obudowy (np. ścianki szczelnej), o następne 0,1 m. Ostatecznie, więc przy układaniu
przewodu o średnicy 100 mm szerokość wykopu bez obudowy powinna wynosić 0,9 m, wykopu
z obudową  1,0 m, a wykopu wykonanego w gruntach nawodnionych  1,1 m. Jeżeli średnica
przewodu wynosi 400 mm, to szerokości wynoszą odpowiednio: 1,2 m, 1,3 m oraz 1,4 m.
Szerokość wykopu na łukach powinna być zwiększona tak, aby kształtki łukowe łatwo się w nim
mieściły i aby w miejscu złączy była zachowana niezbędna wolna przestrzeń między ścianą
wykopu a rurą. W miarę pogłębienia wykop powinien być deskowany przy odpowiednim rozparciu.
Zależnie od zwartości gruntu jednorazowe pogłębianie (bicie) wynosić może od 1 bala (tj. 20 cm)
do 4 (tj. ok.80 cm); przy gruncie sypkim jednorazowo pogłębia się wykop na szerokość 1 bala,
który zakłada się natychmiast; przy gruntach zwartych można jednorazowo pogłębić o ok. 80 cm,
zakładając od razu 4 bale. Ziemię z urobku do głębokości 2 m wyrzuca kopacz od razu na górę,
a przy głębokości większej  najpierw na pomost pośredni, skąd drugi robotnik wyrzuca ją na
powierzchniÄ™ terenu [1, s. 200].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Tabela 5. Szerokość dna wykopu pod przewody rurowe[2, s.78]
Szerokość wykopów
Åšrednice
wewnętrzne Umocnionych nieumocnionych
przewodów
Pod przewody
żeliwne i stalowe kamionkowe, żeliwne i stalowe kamionkowe,
[mm] betonowe itp. betonowe itp.
[m]
[m] [m] [m]
1 2 3 4 5
50 0,90 - 0,80 -
75-80 0,90 - 0,80 -
100 0,90 0,90 0,80 0,80
125 0,90 - 0,80 -
150 0,90 0,90 0,80 0,80
200 1,00 1,00 0,90 0,90
250 1,05 1,05 0,95 0,95
300 1,10 1,10 1,00 1,00
350 1,20 1,25 1,10 1,15
400 1,25 1,30 1,15 1,20
500 1,40 1,45 1,30 1,35
600 1,55 1,60 1,45 1,50
700 1,70 1,75 1,60 1,65
800 1,85 1,90 1,75 1,80
900 2,00 2,05 1,90 1,95
1000 2,15 2,10 2,00 2,05
1200 2,40 2,40 2,30 2,35
Wykonywanie obudowy wykopów
Umacnianie wykopów prowadzi się odcinkami zwanymi klatkami. Każda klatka stanowi pełną
obudowę długości równej długości elementów przyściennych: zazwyczaj 3,0; 4,0 lub 5 m.
Połączenie dwóch sąsiednich klatek powinno być należycie dopasowane i szczelne.
Technologia wykonywania obudowy wykopu zależy od warunków gruntowych i wodnych.
W gruntach zwartych normalnej wilgotności wykonanie obudowy obejmuje kolejno następujące
czynności:
- Wykonanie wykopu nieumocnionego do gÅ‚Ä™bokoÅ›ci 1÷1,5 m (zależnie od spoistoÅ›ci gruntu)
i wyrównania łopatą ścian.
- Ułożenie po obu stronach wykopu bali przyściennych i wykonanie rozparcia czasowego. Bale
układa się jeden na drugim począwszy od dna wykopu. Po ułożeniu bali przyściennych
podpiera się je nakładkami ustawionymi pionowo i zabezpiecza podporami ustawionymi
skośnie.
- Założenie rozpór stałych i usunięcie podpór czasowych. Rozpory stałe dobija się młotkiem;
długość ich powinna być ściśle dopasowana do szerokości wykopu. Jednocześnie przystępuje
się do usuwania podpór założonych czasowo. Liczba rozpór i nakładek oraz ich rozstaw
w płaszczyznach pionowej i poziomej zależy od szerokości i głębokości wykopu. Osie rozpór
powinny być prostopadłe do płaszczyzny ścian wykopu, rozpory zaś i nakładki w przekroju
poprzecznym klatki powinny znajdować się w jednej płaszczyz
nie pionowej. Podbijanie pod
końce rozpór wszelkiego rodzaju podpór i podkładek jest niedopuszczalne. Jeżeli rozpora jest
luz
na, należy ją wymienić na dłuższą, dopasowaną do szerokości wykopu. Po rozparciu
obudowy dolne bale przyścienne przymocowuje się do nakładek klamrami ciesielskimi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Sposoby zabezpieczania wykopów
Najczęściej stosuje się obudowę skrzynkową składającą się z poziomych desek, pionowych
podkładek oraz rozpór poziomych.
Rys. 9. Obudowa skrzynkowa wykopu [4, s. 200]
1  rozpory, 2  deski poziome, 3  brusy pionowe, 4  miejsce do składowania materiałów, 5  ziemia z wykopu
Obudowa pionowa z desek jest kosztowna i stosuje się ją wyłącznie w razie napływu wód
gruntowych do wykopu. W razie dużego napływu lepiej jednak stosować stalowe ścianki szczelne,
które po zakończeniu budowy przewodu można wyciągnąć i użyć ponownie. Obudowa skrzynkowa
skÅ‚ada siÄ™ z desek gruboÅ›ci 40÷75 mm i dÅ‚ugoÅ›ci 4÷5 m, podkÅ‚adek (zazwyczaj 5x10 cm) i rozpór
Å›rednicy 13÷16 cm. PodkÅ‚adki przenoszÄ… obciążenie z desek obudowy na rozpory drewniane lub
stalowe. Rozpory stalowe są bardzo dogodne w użyciu, gdyż pokręcając część gwintowaną
dostosowuje się je do różnej szerokości wykopów.
Obudowę rozpoczyna się po wykonaniu wykopu na głębokość 0,4  1,0 m w gruntach luz
nych
(w zależności od nawodnienia) i 1,0 1,5 m w gruntach zwartych. Do tego celu służą bale
(o grubości 50 63 mm) i nakładki świerkowe lub sosnowe oraz rozpory drewniane z okrąglaków
(o średnicy 14 20 cm) bądz
stalowe (rozkręcane). Po uzyskaniu wyżej określonych głębokości
i wyrównaniu do pionu ścian wykopu układa się wzdłuż ścian jeden nad drugim 4 5 bali,
przetrzymując je stalowymi drążkami  łomami. Następnie w połowie bali ustawia pierwszą parę
nakładek i rozpiera je rozporami. W podobny sposób rozpiera się dwiema następnymi nakładkami
końce bali w odległości 10 15 cm od krawędzi końcowych. Ustawiając pierwszy bal od wierzchu
wykopu należy wysunąć go na ok. 5 10 cm nad powierzchnię terenu. Podczas dalszego pogłębiania
obudowę wykonuje się w podobny sposób zakładając nakładki na styk w stosunku do poprzednich.
Wyżej omówioną obudowę wykonuje się w gruntach luz
nych. W gruntach zwartych stosuje siÄ™
obudowę poziomą ażurową lub pełną w gruntach nawodnionych (niezależnie od rodzaju i kategorii)
obudowę pełną, którą dodatkowo zabezpiecza się węzłami ze słomy, zwanymi kotami [4, s. 200].
Rys. 10. Rozpory śrubowe: a) stalowa dwustronna, b) drewniana ze śrubą stalową [4, s. 201]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Rys. 11. Zabezpieczenie obudowy w gruntach nawodnionych: a) węzeł ze słomy, b) sposób zabezpieczenia [9, s. 282]
Obecnie coraz częściej ściany obudowuje się wypraskami blaszanymi grubości 4 mm,
szerokości 0,20 m i długości 4 m zastępującymi bale sosnowe. Poziomo ułożone dyle blaszane
umacnia się, co najmniej 3 parami pionowych nakładek z bali drewnianych 63 mm i rozpiera
rozporami z okrąglaków o średnicy 14  20 cm. Pierwsze rozpory umieszcza się około 30 cm
poniżej poziomu terenu, następnie w odległości około 1,20 m od powierzchni i w miarę pogłębiania
wykopu wobec rosnącego parcia ziemi coraz gęściej. Rozpory powinny być dłuższe od prześwitu
między nakładkami o 10 30 mm zależnie od rodzaju gruntu.
Rys. 12. Obudowa wykopu (zwarta, pozioma) i prawidłowo zaciosana rozpora [9, s. 283]
Rozpory ustawia się ukośnie, a następnie wbija na siłę do położenia poziomego. Podczas
wbijania rozpory następuje sprężyste odkształcenie gruntu za deskowaniem, odkształcenie bali
deskowania i nakładek, w materiale drzewnym obserwujemy powstanie zgłębień od nacisku czoła
rozpory. Aby rozpora nie strzępiła się na końcach w czasie wbijania, krawędzie powierzchni
czołowych należy odpowiednio zaciosać. W tak wykonanej obudowie, nawet, gdy grunt zacznie
wysychać i wykop się rozszerzy, nie nastąpi wypadanie rozpór grożące zawaleniem się wykopu.
Z tej samej przyczyny stosowanie zbyt krótkich rozpór i opieranie ich na podkładkach i klinach jest
niedopuszczalne. W wykopach nie głębszych niż 3 m zamiast rozpór z okrąglaków wolno stosować
rozkręcane rozpory stalowe pod warunkiem codziennej ich kontroli i dokręcania [3, s. 282-284].
Rys. 13. Rozpora stalowa [9, s. 284]
Należy zwracać dużą uwagę na pionowe wykonanie ścian wykopu, gdyż przy ścianach
pochyłych pod wpływem parcia gruntu na deskowanie powstaje składowa pionowa siły
rozpierającej, która może wysunąć rozpory i spowodować katastrofę.
Wykopy na sieci ciepłowniczej wykonywane są jako otwarte ze zboczami bez umocnienia lub
otwarte o ścianach pionowych nie umocnionych lub umocnionych. Rodzaj wykopu zależy od
terenu, gdzie sieć jest wykonywana oraz od kategorii gruntu. Wykopy na sieci ciepłownicze
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
wykonuje się mechanicznie, ograniczając prace ręczne do miejsc tzw. kolizji  skrzyżowań
z innymi przewodami uzbrojenia podziemnego.
Wykopy mechaniczne wykonuje siÄ™ jako:
- wykopy ze zboczami bez umocnienia ścian,
- wykopy o ścianach pionowych z umocnieniem.
Koparkami przedsiębiernymi wykonuje się wykopy ciągłe o ścianach pionowych i ze
zboczami.
Koparki chwytakowe są używane do wykonywania wykopów w gruntach luz
nych i średniej
spoistości oraz nawodnionych. Przy odpowiedniej wielkości chwytaka, koparki te mogą wybierać
ziemiÄ™ w wykopach umocnionych.
Koparki zbierakowe stosuje się do wykonywania wykopów o większej objętości. Służą do
wykonywania wykopów o ścianach pionowych i ze zboczami, szczególnie w przypadku
składowania urobku z dala od wykopu [12, s.346].
Wykopy do gazociągów polietylenowych wykonuje się wg schematu
Głębokość wykopu Wg stanowi sumę minimalnego przykrycia Mp, średnicy zewnętrznej rury
Dz i grubości podsypki Gp
Gw = Mp + DZ + Gp, m
Minimalne przykrycie rury powinno wynosić:
- 0,6m dla przyłączy gazowych,
- 0,8 m dla sieci ulicznej,
- 1,0 m przy układaniu w gruntach ornych z głęboką orką.
Minimalna szerokość wykopu:
- Dz + 20 cm dla odcinków montowanych nad wykopem,
- Dz + 40 cm dla odcinków montowanych w wykopie.
Rys. 14. Schemat wykopu do gazociągów z rur polietylenowych [1, s. 191]
1  podsypka piaskowa, 2  drut identyfikacyjny Cu 1,5 mm2 Dy, 3  gazociÄ…g PE, 4  nadsypka z piasku min.0,10 m,
5, 7  zasypka gruntem rodzimym, 6  taśma ostrzegawcza szerokości min. 10 cm (żółta).
Miejsce zakładania obejm do odgałęzień prowadzących do budynków należy poszerzyć do
wymiarów 1 x 1m. Jeżeli gazociąg ma być zgrzewany w wykopie, należy go podkopać w obszarze
zgrzewania na głębokość 0,2 m. Dno wykopu powinno być wyrównane, tak, aby rura na całej swej
długości (z wyjątkiem wgłębień na połączeniach) opierała się o podłoże. W gruntach kamienistych
należy wykonać podsypkę z piasku lub przesianej ziemi. Grubość podsypki powinna wynosić 5 10
cm, a w gruntach wybitnie kamienistych 15 cm [9, s. 191].
Podłoża pod kanały
Przed opuszczeniem rur należy przygotować odpowiednio ich podłoże i wymagane spadki
gwarantujące grawitacyjny przepływ ścieków z minimalną prędkością 0,8 1,0 m/s. Prędkość ta
zapewnia właściwe samooczyszczenie się kanałów. Dla rur kamionkowych i betonowych prędkość
maksymalna nie może przekroczyć 3 m/s. Spadki dna kanałów są stosunkowo małe i określone są
w 0 (promilach) tj. 1 60 .
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Podłoże pod rury może być naturalne (w gruntach suchych i piaszczystych) z podsypki
żwirowo-piaskowej. Pod kanały o większym przekroju podłożem może być tłuczeń kamienny lub
beton [9, s. 285].
Rys 15. Ułożenie rur: a) na podłożu żwirowo-piaskowym, b) na podłożu betonowym [9, s. 286]
W gruntach piaszczystych i suchych, rury układa się bezpośrednio na dnie wykopu.
W pozostałych przypadkach należy wykonać podłoże sztuczne.
Rys. 16. Podłoże sztuczne pod przewodami: a) piaskowe w gruncie twardym (skalistym), b) piaskowo-tłuczniowe na
gruncie słabym [5, s. 342]
Podłoża sieci ciepłowniczych
Rodzaj wykonywanego podłoża zależy od warunków hydrogeologicznych terenu tj.:
- spoistości gruntu,
- nieprzepuszczalności gruntu,
- rodzaju występującej w gruncie wody (zawieszonej, zaskórnej lub gruntowej).
Podłoże betonowe z prefabrykatów lub betonu monolitycznego wykonuje się w gruntach
suchych przepuszczalnych. Podłoże betonowe z podsypką kamienną lub tłuczniową stosuje się
w gruntach suchych ze średnią przepuszczalnością. Warstwa podsypki o grubości 15 25 cm
z kamienia lub tłucznia o uziarnieniu 2  5 cm umożliwia zatrzymanie wody na dnie wykopu na
okres wsiąkania w grunt rodzimy. Podłoże betonowe z podsypką kamienną lub tłuczniową
i odwodnieniem za pomocÄ… sÄ…czka stosuje siÄ™ w gruntach suchych nieprzepuszczalnych. Woda
zbierająca się na dnie wykopu odpływa sączkami do studzienek zbiorczych, skąd dostaje się do
sieci deszczowej lub kanalizacyjnej. Podłoże betonowe z podsypką kamienną lub tłuczniową oraz z
odwodnieniem miejscowym sączkami i izolacją wodoszczelną kanału wykonuje się, jeśli trzeba
ułożyć sieć ciepłowniczą w terenie z wodą gruntową.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
Rys. 17. Rodzaje podłoży: a) podłoże betonowe z prefabrykatów lub betonu monolitycznego, b) podłoże betonowe
z podsypką kamienną lub tłuczniową, c) podłoże betonowe z podsypką kamienną lub tłuczniową i odwodnieniem za
pomocą sączka, d) podłoże betonowe z podsypką kamienną lub tłuczniową, odwodnieniem za pomocą sączka i izolacją
wodoszczelną kanału[12, s. 348]
Wykonuje się wówczas następujące elementy zabezpieczające:
- warstwę drenażową z kamienia lub tłucznia o grubości 15 20 cm,
- sączki odwadniające w 1 lub 2 ciągach ułożone poza gabarytem kanału,
- warstwę chudego betonu o grubości około 5 cm,
- izolację wodoszczelną z papy na lepiku lub folii na odpowiednim kleju położoną na suchej
powierzchni betonu dna i ściany kanału (luz
ne brzegi izolacji należy przykleić),
- izolacje dociska się do ścian kanału, ścianką z cegły [12, s.348].
Odwodnienie wykopów
Dla odwodnienia wykopów stosuje się jedną z wymienionych metod:
- pompowanie bezpośrednio z wykopu,
- pompowanie ze studni depresyjnych,
- filtrów igłowych,
- elektroosmotyczne suszenie gruntu.
Wybór metody zależy od warunków gruntowo- wodnych, wielkości i kształtu wykopów itp.
Odwodnienie wykopu za pomocą bezpośredniego pompowania wody z wykopu powinno odbywać
się tak, aby nie pobierać piasku z wodą. Grozi to rozmyciem gruntu, szczególnie spoza obudowy
w konsekwencji zawaleniem się wykopu. Z tego powodu studzienka czerpalna powinna być
konstrukcja trwałą, pozostawioną po zasypaniu wykopu, dzięki czemu można ją wykorzystać przy
ponownym odkryciu kanału przy jego przebudowie lub naprawie.
Rys. 18. Bezpośrednie odwodnienie dna wykopu: a) przekrój wykopu ze studzienką czerpalną, b) plan, c) szczegóły
ułożenia sączków w warstwie podsypki [6, s. 128]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Studnie depresyjne nie różnią się konstrukcją od innych studni do ujmowania wody. Różnica
sprowadza się jedynie do głębokości studni, która w wypadku odwadniania wykopów nie
przekracza zazwyczaj 15 20 m [6, s. 128].
Metoda odwadniania za pomocą drenażu polega na odprowadzeniu wody po dnie wykopu za
pomocą sączków drenarskich do miejsc niżej położonych, w których instaluje się studzienki
zbiorcze, skÄ…d wypompowuje siÄ™ wodÄ™.
Rys. 19. Schemat odwodnienia wykopu za pomocÄ… studni depresyjnych [6, s. 129].
W gruntach pylastych, których niewielka wodoprzepuszczalność uniemożliwia zastosowanie
jednej z dwu metod odwodnienia, stosuje się odwadnianie metodą próżniową zwaną inaczej metodą
litrów igłowych. Polega ona na umieszczeniu w gruncie, w pobliżu wykopu szeregu studzien
o małej średnicy (38-53 mm) w niewielkich odstępach od siebie, podłączeniu ich do wspólnego
kolektora i wytworzeniu w tym kolektorze podciśnienia. Działanie sił grawitacyjnych i próżni
powoduje odpływ wody z gruntu do instalacji. Studnie stosowane w tej metodzie składają się z rury
zawierającej w dolnej części filtr ze specjalnym zaworem. Noszą one nazwę filtrów igłowych.
Rys. 20. Fazy zabudowy filtrów igłowych [6, s. 130] Rys. 21. Końcówki filtrów igłowych
różnych typów [6, s. 131]
a) w czasie wypłukiwania, b) w czasie pracy
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
Filtry igłowe zabudowuje się w grunt przez wpłukiwanie. Do rury filtru tłoczy się wodę, która
wypływa przez zawór wypłukując grunt wokół filtru. Dzięki temu następuje zagłębianie się filtru w
grunt. W końcowym okresie wypłukiwania filtr obsypuje się żwirem, a po zakończeniu
wypłukiwania otwór wokół rury uszczelnia się plastycznym iłem. Następnie podłącza się filtry
igłowe do wspólnego kolektora zakończonego zbiornikiem wyrównawczym. Podłączona do
zbiornika pompa próżniowa wytwarza w nim i w kolektorze podciśnienie. Zebrana woda
wypompowywana jest z dolnej części zbiornika wyrównawczego specjalną pompą.
Rys. 22. Przekrój wykopu z zabudowanymi filtrami igłowymi [6, s. 132].
1  wykop, 2  filtr igłowy, 3  kolektor zbiorczy, 4  dynamiczne zwierciadło wody, 5  statyczne zwierciadło wody.
Zasypywanie wykopów
Zagłębienie rurociągów sieci komunalnych powinno zabezpieczyć je przed przemarzaniem.
Ścieki zamarzają trudniej niż woda czysta, stąd dopuszcza się minimalne zagłębienie kanału
wynoszące 1,4 m, licząc od wierzchu rury do obciążonej powierzchni jezdni. Jest to zagłębienie
ekonomicznie optymalne; jednak na terenach płaskich ze względu na niezbędny minimalny spadek
kanału przeważnie stosuje się znacznie większe zagłębienia. W naszych warunkach klimatycznych
przewody wodociągowe, np. z rur PVC, układa się na głębokości 1,2; 1,4; 1,6 lub 1,8 m mierzonej
od powierzchni gruntu do wierzchu rury odpowiednio przy głębokości zamarzania (h = 0,8; 1,0;
1,2; 1,4 m). Głębokość wykopów wynika z założonej głębokości przewodów, która z kolei zależy
od głębokości przemarzania gruntu.
Po uzyskaniu pozytywnego wyniku prób szczelności przystępuje się do zasypywania
wykopów. Grunt wypełniający zagłębienia pod złączami powinien być bardzo dokładnie ubity
drewnianymi ubijakami ręcznymi, a boki rur podsypane i dobrze ubite do połowy ich wysokości.
W miastach zasypywanie wykopów wykonuje się ręcznie lub za pomocą lekkich spycharek.
Zasypywaną do wykopów ziemię ubija się ręcznie lub mechanicznie warstwami, co 20 cm płytami
ubijajÄ…cymi. Najlepsze wyniki ubijania osiÄ…ga siÄ™ przy jednoczesnym zraszaniu wodÄ…. PÅ‚yta
ubijająca jest wykonana z żelbetu i waży 0,3  1 tony. Podnoszenie i ubijanie płyty odbywa się za
pomocą żurawia samojezdnego. Należy pamiętać, że pierwszą warstwę 20 cm ubija się ręcznie
drewnianymi ubijakami. Dokładne ubijanie ziemi chroni przed osiadaniem nawierzchni nad
rurociągiem. Do zasypywania wykopów nie wolno używać śmieci lub gruzu. W miarę zasypywania
usuwa się jednocześnie obudowę uzbrojenia. Miejsca, w których zainstalowane jest uzbrojenie
i inne punkty charakterystyczne dla rurociągu, powinny być naniesione na rysunki powykonawcze
rurociągów. Do obowiązków wykonawcy należy ustawienie tabliczek informacyjnych,
umożliwiających dokładne zlokalizowanie położenia rurociągu i elementów jego uzbrojenia.
Tabliczki mogą być umieszczane na ścianach budynków lub na specjalnych słupkach
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
znacznikowych. Końcowym etapem budowy rurociągów sieci komunalnych jest porządkowanie
trasy i naprawa nawierzchni.
Zasypywanie wykopów głębokich np. przy budowie kanałów odbywa się z równoczesnym
usuwaniem jego obudowy. W gruntach niespoistych (sypkich) usuwamy (poczynając od dołu) po
jednym balu z każdej strony, a w gruntach spoistych (zwartych), gdzie niebezpieczeństwo
zasypania ludzi jest mniejsze  po dwa bale z każdej strony. Pierwszą fazę zasypywania
wykonujemy ręcznie warstwami 15 20 cm, ze zwróceniem szczególnej uwagi na staranne
obsypanie i równomierne ubicie ziemi na obwodzie ułożonego kanału. Kiedy warstwa nasypanej
ziemi osiągnie grubość 50 cm ponad wierzch zasypywanego kanału, dalsze prace mogą odbywać
się mechanicznie. W razie układania kanalizacji pod jezdnią o dużym nasileniu ruchu, zasypka
wykopów powinna być wykończona warstwą z piasku, starannie zagęszczoną przez ubijanie
i polewanie jej wodą. Niekiedy wierzchnią warstwę zasypki może być mieszanka piaskowo-
cementowa.[11, s. 137-140].
Zasypywanie mechaniczne wykonuje się warstwami 20 40 cm z jednoczesnym zagęszczaniem
gruntu. Do mechanicznego zasypywania wykopów służą spycharki. Spycharki służą również do:
- wyrównywania i oczyszczania terenu,
- wykonywania wykopów płytkich do głębokości ok. 1,5 m,
- rozgarniania mas ziemnych i zagęszczenia nasypów.
Do zagęszczania gruntu stosuje się ubijaki i zagęszczarki. Ubijaki mogą być ręczne,
pneumatyczne lub elektryczne. Zgęszczając ziemię w pobliżu przewodów, stosuje się ubijaki
lżejsze. Do zagęszczenia gruntów wilgotnych gliniastych i pylastych stosuje się zagęszczarki
wibracyjne [16, s. 154].
Aby zminimalizować naprężenia termiczne w czasie eksploatacji gazociągu polietylenowego
zasypywanie wykopów sieci gazowej z rur PE należy przeprowadzać przy możliwie najniższych,
ale dodatnich, temperaturach otoczenia. Po ułożeniu rur na wyrównanej podsypce piaskowej,
wykonuje się nadsypkę z piasku do wysokości, co najmniej 10 cm nad górną krawędzią rury. Na
rurze (5 cm od rury) należy ułożyć taśmę lokalizacyjną, a poszczególne jej odcinki połączyć
zaciskami i zaizolować. Pierwszą warstwę nadsypki należy ubić ręcznie drewnianymi ubijakami
stopień zagęszczenia piasku powinien być taki sam w miejscach podparcia rury jak i jej
wierzchołka. Następne warstwy nadsypki mogą być z ziemi z wykopu (bez kamieni
i zanieczyszczeń) ubijanej warstwami o grubości 20  30 cm. Na wysokości 40 cm nad rurociągiem
należy ułożyć taśmę znacznikową z tworzywa sztucznego o szerokości 20 cm w kolorze żółtym
[1, s. 191].
Przy zasypywaniu sieci cieplnej z rur preizolowanych należy na ustabilizowanej zasypce nad
każdym z rurociągów ułożyć taśmę ostrzegawczą oznaczającą trasę przebiegu sieci. Kolor taśmy
ustala lokalne przedsiębiorstwo geodezyjne. Podobnie postępuje się w przypadku gazociągów
i wodociągów [12, s. 346].
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaka jest zasada podziału gruntów na kategorie?
2. Jakie czynności obejmuje budowa sieci komunalnych?
3. W jaki sposób wytycza się trasę rurociągów?
4. Jakie prace przygotowawcze należy wykonać przed przystąpieniem do wykonywania wykopu?
5. W jaki sposób sprawdza się prawidłowość wykonania wykopu?
6. Od czego zależy szerokość wykopu?
7. Od czego zależy głębokość wykopu?
8. Z jakich względów wykonujemy umocnienia wykopów?
9. Jakie znasz rodzaje umocnienia wykopów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
10. W jaki sposób układamy rurociągi w wykopie?
11. Jakimi metodami odwadnia siÄ™ wykopy?
12. Jakie są zasady zasypywania wykopów?
13. Jakie sposoby oznaczenia położenia przewodów i uzbrojenia stosujemy przy budowie sieci
komunalnych?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie dokumentacji technicznej przedstawionej przez nauczyciela sporzÄ…dz
przedmiar
robót ziemnych.
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z zasadami wykonywania wykopów,
2) zapoznać się z dokumentacją techniczną przedstawioną przez nauczyciela,
3) rozpoznać rodzaj sieci komunalnej,
4) określić rodzaj i kategorię gruntu,
5) wykonaj przedmiar robót ziemnych zapisując wyniki w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- dokumentacja techniczna sieci komunalnej (przedstawiona przez nauczyciela),
- instrukcja dla ucznia obejmująca zasady sporządzania przedmiaru robót ziemnych,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Porównaj sposoby odwadniania wykopów.
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z metodami odwadniania wykopów,
2) obejrzeć film, zdjęcia lub ilustracje przedstawiające sposoby odwadniania wykopów,
3) przeanalizować poszczególne sposoby odwadniania wykopów,
4) porównać metody odwaniania wykopów,
5) dobrać rodzaje odwadniania wykopu w zależności od rodzaju gruntu,
6) omówić sposoby wykonywania odwodnienia wykopu,
7) zapisać wyniki swojej pracy w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- modele odwodnień wykopów,
- rysunki i filmy przedstawiające sposoby odwadniania wykopów,
- Polskie Normy,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Opisz i porównaj procedury, jakie obowiązują przy zasypywaniu wykopów poszczególnych
sieci komunalnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z zasadami zasypywania wykopów poszczególnych sieci komunalnych,
2) obejrzeć film, zdjęcia lub ilustracje przedstawiające zasypywanie wykopów,
3) przeanalizować zasady zasypywania wykopów,
4) zapoznać się ze sposobami oznakowania przewodów poszczególnych sieci komunalnych,
5) dobrać sprzęt i narzędzia do zasypywania wykopów,
6) omówić kolejno poszczególne etapy zasypywania wykopów,
7) porównać procedury obowiązujące przy zasypywaniu wykopów,
8) zapisać wyniki swojej pracy w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- rysunki i filmy przedstawiające zasypywanie wykopów,
- Polskie Normy,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 4
Na podstawie przedstawionej przez nauczyciela dokumentacji technicznej wykonaj wykop
z zabezpieczeniem.
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z wymaganiami dotyczącymi wykonywania i umacniania wykopów,
2) zapoznać się z dokumentacja techniczną oraz instrukcją zawierającą zasady wykonywania
i umacniania wykopów,
3) zorganizować stanowisko pracy do wykonania umocnień wykopów,
4) dobrać sprzęt i narzędzia potrzebne do wykonania wykopu i umocnień,
5) dobrać materiały do obudowy wykopu,
6) wykonać wykop pod rurociąg,
7) zabezpieczyć wykop,
8) dobrać rodzaj zabezpieczenia ścian wykopu w zależności od jego szerokości i rodzaju gruntu
zgodnie z dokumentacja technicznÄ…,
9) wykonać zabezpieczenie ścian wykopu zgodnie z obowiązującymi przepisami,
10) zastosować przepisy bhp, ochrony ppoż. i przeciwporażeniowej.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko symulacyjne do wykonywania wykopów tzw.  piaskownica najkorzystniej, by
ćwiczenie zostało wykonane w warunkach rzeczywistych tj. na miejscu budowy sieci
komunalnych),
- dokumentacja techniczna sieci komunalnych,
- instrukcja dla ucznia obejmująca przepisy bhp oraz czynności związane z przebiegiem
i warunkami technicznymi wykonywania i zabezpieczania wykopów,
- sprzęt i narzędzia potrzebne do wykonania i zabezpieczania wykopów: łopaty, kilofy, koparka,
- urządzenia i materiały potrzebna do wykonania i zabezpieczania wykopów: wypraski, rozpory,
nakładki,
- literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
Ćwiczenie 5
Na podstawie przedstawionej przez nauczyciela dokumentacji technicznej wykonaj wykop
i ułóż w nim rurociąg.
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z wymaganiami dotyczącymi wykonywania sieci kanalizacyjnej,
2) zapoznać się projektem technicznym oraz z instrukcją zawierającą przepisy bhp na stanowisku
do ćwiczeń oraz czynności związane z przebiegiem i warunkami technicznymi wykonywania
sieci kanalizacyjnej,
3) określić w kolejności czynności związane z wykonaniem wykopu i zabezpieczeniem wykopu
z przygotowaniem podłoża i ułożeniem rur w wykopie,
4) dobrać sprzęt i narzędzia potrzebne do montażu,
5) przygotować potrzebne do montażu materiały,
6) wykonać wykop z zabezpieczeniem oraz przygotować jego dno i wykonać podsypkę,
7) ułożyć rury w wykopie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko symulacyjne tzw.  piaskownica (najkorzystniej, by ćwiczenie zostało wykonane
w warunkach rzeczywistych tj. na miejscu budowy sieci komunalnych),
- dokumentacja techniczna sieci kanalizacyjnej,
- instrukcja dla ucznia obejmująca przepisy bhp oraz czynności związane z przebiegiem
i warunkami technicznymi wykonywania sieci kanalizacyjnej,
- sprzęt i narzędzia potrzebne do montażu: łopaty, kilofy, koparka, poziomnica,
- materiały potrzebne do montażu: rury kamionkowe, materiały uszczelniające: wypraski
blaszane, rozpory, rury, uszczelnienia.
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozróżnić kategorie gruntów?
2) wykorzystać dokumentacje techniczną dotyczącą sieci komunalnych?
3) dobrać sprzęt i narzędzia do wykonywania i zabezpieczania wykopów?
4) wykonać wykop i zabezpieczyć ściany wykopu?
5) dobrać rodzaje zabezpieczenia ścian wykopu w zależności od jego
szerokości i rodzaju gruntu?
6) przygotować dno wykopu do ułożenia określonych rurociągów sieciowych?
7) wykonać podsypkę pod rurociągi sieciowe?
8) dobrać rodzaje odwodnienia wykopu w zależności od rodzaju gruntu?
9) ułożyć rury w wykopie?
10) zasypać wykop i wykonać oznaczenia przy zasypywaniu poszczególnych
sieci komunalnych?
11) zastosować przepisy bhp przy wykonywaniu wykopów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
4.8. Przejścia rurociągów przez przeszkody terenowe
4.8.1. Materiał nauczania
Realizując budowę rurociągów napotkać można przeszkody terenowe, które utrudniają budowę
sieci komunalnych.
Do najważniejszych przeszkód należą:
- skrzyżowania rurociągów z innymi rurociągami i przewodami,
- skrzyżowania rurociągów z torami kolejowymi lub drogami publicznymi,
- skrzyżowania rurociągów z rzekami.
W razie krzyżowania się rurociągów z istniejącymi przewodami wykonuje się przejścia nad lub
pod tymi rurociągami. Do wykonania przejść nad rurociągami nie są potrzebne specjalne
konstrukcje zabezpieczające. W przypadku sieci wodociągowej należy tylko ocieplić rurociąg,
jeżeli jest zbyt płytko zagłębiony. Do ocieplenia rurociągów stosuje się zazwyczaj warstwę
izolacyjną żużla przykrytego papą. W praktyce grubości warstw izolacyjnych można przyjmować
według stref klimatycznych oraz głębokości rurociągu. Jeżeli rurociągi mają być układane pod
istniejącymi przewodami, należy te ostatnie podwiesić w miejscu skrzyżowania. Przy
skrzyżowaniach wykopy należy wykonywać szczególnie ostrożnie i ręcznie, aby nie spowodować
uszkodzenia istniejącego rurociągu. Jeżeli odległość przewodu między przeszkodą a rurociągami w
miejscu skrzyżowania jest mniejsza od 0,5 m, rurociąg należy prowadzić w rurze ochronnej.
Metoda wykopu otwartego pod torami polega na wykonaniu prowizorycznego mostu nad wykopem
w miejscu skrzyżowania konstrukcji odciążającej tory.
Rys. 23. Przejście sieci wodociągowej pod torem kolejowym w tunelu: 1  konstrukcja tunelu, 2  rury żeliwne
kołnierzowe. [6, s. 136]
Minimalna głębokość przykrycia dla różnych przewodów podziemnych
Rys. 24. Minimalne głębokości przykrycia różnych przewodów podziemnych [3, s. 58]
1  kable telefoniczne rozdzielcze, 2  kable telekomunikacyjne, 3  kable elektroenergetyczne, 4  kable
oświetleniowe, 5  kanał ciepłowniczy, 6  gazociąg, 7  przewody wodociągowe, 8  przewody kanalizacyjne.
Przeszkody terenowe można przekraczać podziemnie i nadziemnie. Przekraczanie przeszkód
terenowych podziemnie można wykonać wykopem otwartym lub za pomocą przebijaka
pneumatyczny tzw. kreta.
Przebijak pneumatyczny jest to urządzenie udarowe pracujące pod ciśnieniem sprężonego
powietrza podawanego z przewoz
nego agregatu sprężarkowego. Przebijanie gruntu następuje na
skutek uderzeń bijaka w kowadełko umieszczone w dziobie urządzenia. Siła odrzutu, zwrócona
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
przeciwnie do ruchu  kreta , jest równoważona przez siłę tarcia zewnętrznych części przebijaka
o grunt. Cząstki gruntu pod wpływem działania krawędzi tnących przedniej części kreta są
przesuwane na boki, a napotkane przeszkody rozbijane. Przebijak posiada w tylnej części
urządzenie do mocowania rury z PE, którą wciąga podczas ruchu do przodu. Przed rozpoczęciem
przebijania należy wykonać otwory  wlotowy i wylotowy. Urządzenie układa się w specjalnym
kanale startowym, gdzie możliwe jest regulowanie kierunku i pochylenia, w oparciu o wskazania
optycznego przyrządu celowniczego. W praktyce przeciętne długości przebić wynoszą 5-25 m.
maksymalna średnica wprowadzonego przewodu nie przekracza 250 mm [1, s. 200].
W miejscach skrzyżowań podziemnych gazociągu z drogami należy na gazociągu stosować
rurę ochronną. Odległość pozioma końca rury ochronnej od zewnętrznej krawędzi jezdni, mierzona
prostopadle do osi drogi, powinna być nie mniejsza niż podana w tabeli. Odległość pionowa
mierzona od zewnętrznej powierzchni rury ochronnej do powierzchni jezdni powinna wynosić nie
mniej niż:
 gazociągi o ciśnieniu do 0,4 MPa:
- dla autostrad i dróg ekspresowych  1,2 m,
- dla dróg krajowych  1,0 m,
-
dla dróg lokalnych  0,8 m,
 gazociągi o ciśnieniu powyżej 0,4 MPa:
- dla autostrad dla dróg ekspresowych  1,0 m,
- dla pozostałych dróg  1,5 m.
Skrzyżowania nadziemne z drogami należy wykonać tak, aby prześwit pomiędzy najniższym
punktem gazociągu lub konstrukcji nośnej podtrzymującej gazociąg wynosił, co najmniej:
 dla autostrad dla dróg ekspresowych  5,0 m,
 dla pozostałych dróg  4,75 m.
Rys. 25. Przekroczenie drogi krajowej gazociÄ…giem z PE w rurze przeciskowej i ochronnej [1, s. 203]
1  wypełnienie z pianki poliuretanowej, 2  stalowa rura przeciskowa w izolacji polietylenowej, 3  polietylenowa rura
ochronna, 4  rura przewodowa
Rys. 26. Przykładowe przejście gazociągu stalowego pod drogą krajową [1, s. 205]
1  gazociąg, 2  rura ochronna, 3  uszczelnienie rury ochronnej sznurem i asfaltem, 4  płoza podpory gazociągu,
5  płoza rury ochronnej, 6  rura przejściowa, 7  wypełnienie piaskiem wolnej przestrzeni, 8  rura wydmuchowa,
9  wzmocniona izolacja asfaltowa.
Końce rury ochronnej powinny być wyprowadzone poza zewnętrzną krawędz
jezdni.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
Wolna przestrzeń między gazociągiem a rurą ochronną powinna być szczelnie zamknięta
i może łączyć się z atmosferą tylko za pośrednictwem rury wydmuchowej.
Przestrzeń między rurą przeciskową a rurą ochronną należy wypełnić pianką poliuretanową,
piaskiem lub chudym betonem.
Odległość pozioma końca rury ochronnej lub przeciskowej od zewnętrznej krawędzi jezdni,
mierzona w kierunku prostopadłym do osi drogi, powinna być nie mniejsza niż:
-  dla autostrad i dróg ekspresowych  5,0 m
-  dla dróg krajowych  5,0 m
-  dla pozostałych dróg  0,5 m
Przy skrzyżowaniach z pozostałymi drogami dopuszcza się stosowanie rur ochronnych na
gazociÄ…gach polietylenowych w uzasadnionych wypadkach.
Skrzyżowanie z torami. W miejscach skrzyżowań podziemnych gazociągu z torami
kolejowymi lub tramwajowymi należy na gazociągu stosować rurę ochronną. Odległość pionowa
mierzona od główki szyny do zewnętrznej powierzchni rury ochronnej powinna wynosić, co
najmniej 1,5 m, a od dna rowu pobocznego odwadniającego tory nie mniej niż 0,5 m.
W skrzyżowaniach nadziemnych z torami odległość pionowa gazociągu od powierzchni górnej
krawędzi główki szyny powinna być taka, aby wraz z konstrukcją nośną gazociągu zabezpieczała
skrajniÄ™ kolejowÄ… [3, s. 109].
Rys. 27. Skrzyżowanie gazociągu z torami tramwajowymi lub kolejowymi [3, s. 60]
1  rura ochronna, 2  rura przejściowa, 3  gazociąg, 4  płoza gazociągu, 5  płoza rury ochronnej, 6  rura
wydmuchowa, 7  kolumna wydmuchowa, 8  zawór wydmuchowy
Skrzyżowania podwodne gazociągu z przeszkodami wodnymi powinny być zabezpieczone
przed wypłynięciem oraz zniszczeniem izolacji antykorozyjnej gazociągu. Brzegi przeszkody
wodnej powinny być umocnione na odcinku, co najmniej do 5,0 m z obu stron gazociągu, lecz nie
mniej niż szerokość wykopu. Odległość pionowa górnej ścianki gazociągu powinna wynosić, co
najmniej:
- dla rzek, kanałów i potoków:
- od dolnej warstwy ruchomej dna  1,0 m,
- od dna skalistego  0,5 m,
- dla rowów melioracyjnych (od poziomu dna lub jego przewidywanego pogłębienia  0,5 m.
Skrzyżowania nadwodne gazociągu należy wykonać tak, aby prześwit gazociągu ponad
najwyższym poziomem wielkiej wody wynosił dla wszystkich cieków 1,0 m, a dla żeglownych
dodatkowo 1,5 m ponad skrajnię żeglugową.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
Rys. 28. Skrzyżowanie gazociągu z przeszkodą wodną [3, s. 110]
1  rura ochronna z PE, 2  obciążniki betonowe, 3  gazociąg z PE
Gazociąg w obrębie skrzyżowania z przeszkodą wodną, a także ułożony w gruntach
bagnistych, torfowych lub innych o małej gęstości, powinien być zabezpieczony przed
wypłynięciem. Jako obciążenie stosuje się np. worki z piaskiem lub obciążniki betonowe. Gazociąg
na odcinku przejścia przez przeszkodę wodną wykonuje się w rurze ochronnej.
Odległość pionowa górnej powierzchni gazociągu od dna powinna wynosić, co najmniej:
 od przewidywanego poziomu pogłębienia dna rzeki  1,5 m,
 od dna skalistego rzeki  0,5 m,
 od dna rowu melioracyjnego  0,8 m.
Skrzyżowania podziemne gazociągów z przewodami wodociągowymi, gazowymi,
kanalizacyjnymi, nie mającymi połączenia z pomieszczeniami dla ludzi i zwierząt, oraz z innymi
przewodami ciśnieniowymi powinny być wykonane z zachowaniem odległości pionowej między
zewnętrznymi ściankami gazociągu a wyżej wymienionymi przewodami nie mniejszej niż:
 dla gazociągów o ciśnieniu do 0,4 MPa  1,5 m
 dla gazociągów o ciśnieniu powyżej 0,4 do 2,5 MPa  2,0 m
 dla gazociągów o ciśnieniu do 2,5 MPa  6,0 m
W skrzyżowaniach nadziemnych gazociągów z innymi przewodami prześwit między
zewnętrzną powierzchnią gazociągu i zewnętrzną powierzchnią innych przewodów powinien
wynosić, co najmniej 0,15 m.
Kat skrzyżowania gazociągu z innymi przewodami powinien być nie mniejszy niż:
 dla gazociągów ułożonych w ziemi bez rur ochronnych  150,
 dla gazociągów ułożonych w ziemi z zastosowaniem rur ochronnych  600,
 dla gazociągów nadziemnych  300.
Skrzyżowania gazociągu z podziemnymi kablami elektroenergetycznymi i sygnalizacyjnymi
należy wykonać z zachowaniem pionowej odległości między zewnętrzną ścianką gazociągu
a kablem, co najmniej 0,15 m. Przy układaniu gazociągu pod kablem, kabel należy zabezpieczyć
rurą z tworzywa sztucznego na długości, co najmniej po 1,5 m od osi skrzyżowania w obie strony.
Odległość pionowa takiego kabla od gazociągu powinna wynosić, co najmniej 0,15 m.
Kąt skrzyżowania gazociągu z kablami nie powinien być mniejszy niż 150.
Skrzyżowanie podziemne gazociągu z kablem telekomunikacyjnym nie ułożonym w kanale
kablowym należy wykonać z użyciem pustaka kablowego jako zabezpieczenie kabla; dotyczy to
skrzyżowania:
 z gazociągiem o ciśnieniu powyżej 0,4 MPa, niezależnie od odległości pionowej między nimi;
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
 z gazociągiem o ciśnieniu do 0,4 MPa, gdy odległość pionowa między kablem a zewnętrzną
ścianką gazociągu wynosi 0,1  0,5 m; nie jest wymagane zabezpieczenie kabla przy odległości
pionowej powyżej 0,5 m.
Skrzyżowania gazociągu z podziemnym kanałem kablowym, mającym połączenie
z pomieszczeniami dla ludzi i zwierząt, należy wykonać z zastosowaniem na gazociągu rury
ochronnej. Odległość pionowa zewnętrznej ścianki rury ochronnej od kanału kablowego powinna
wynosić, co najmniej 0,15 m. Końce rury ochronnej powinny być wyprowadzone od osi
skrzyżowania, mierząc prostopadle do kanału kablowego, na odległość, co najmniej:
 dla gazociągów o ciśnieniu do 0,4 MPa  2,0 m,
 dla gazociągów o ciśnieniu powyżej 0,4 MPa  10,0 m [3, s. 109].
Rys. 29. Skrzyżowanie z kanałem ciepłowniczym [3, s. 111]
1  uszczelnienie końcówek pianką poliuretanową, 2  stalowa rura ochronna, 3  pianka poliuretanowa, 4  kanał c.o.
Przy przejściach sieci ciepłowniczej przez jezdnie, rzeki lub tory kolejowe rozwiązania
konstrukcyjne sprowadzają się do układania sieci na:
- niskich lub wysokich słupach stalowych lub żelbetowych,
- masztach,
- estakadach ( pomostach).
Najtańszym z wymienionych rozwiązań są sieci na niskich słupach. Dodatkową zaletą jest
wygodny dostęp do przewodów, osprzętu na nim zamocowanego oraz szybsze i łatwiejsze
układanie sieci. Obsługa i konserwacja tych sieci jest wygodna i sprawna. Maszty i estakady stosuje
się, jeśli wymagane jest zachowanie większych odległości między sąsiadującymi słupami. Do sieci
nadziemnych zalicza się również przewody prowadzone w budynkach [12, s. 1272].
Przy przejściach kanałów sanitarnych pod różnymi przeszkodami, takimi jak: rzeki, tunele
podziemne, inne kanały stosuje się syfony. Są one wykonywane z jednego lub więcej przewodów
wygiętych w płaszczyz
nie pionowej ku dołowi i pracujących pod ciśnieniem. Przy minimalnych
przepływach ścieków przez syfon musi być spełniony warunek, aby prędkość przepływu nie była
mniejsza od prędkości samooczyszczenia.
Rys. 30. Schemat syfonu [6, s. 113]
1  kanał dopływowy, 2  studzienka wlotowa (górna), 3  krata, 4  przewód syfonowy, 5  studzienka wylotowa
(dolna), 6  kanał odpływowy, 7  zwierciadło małej wody, 8  zwierciadło średniej wody, 9  zwierciadło wielkiej wody
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
Przewody tworzące syfon mogą być wykonane z rur żeliwnych, stalowych lub żelbetowych
o średnicach nie mniejszych od 0,15 m. W studzience wlotowej do syfonu powinna być założona
krata o prześwicie 0,03 0,05 m, której zadaniem jest zatrzymanie większych zanieczyszczeń,
zamulających przewody syfonowe. Dla zapewnienia ciągłości pracy syfonu należy zakładać, co
najmniej dwa przewody, w tym jeden rezerwowy. Przejście z poziomu górnego ( od dna studzienki
wlotowej)) na poziom dolny powinno być wykonane bardzo łagodnie, aby nie wytwarzać zbyt
burzliwego ruchu w syfonie. Przewody powinny być ułożone pod dnem rzeki na głębokości 0,5 1,5
m dla zabezpieczenia przed wypływem ruchu rumowiska (podnoszenie lub obniżanie dna rzeki) na
odkształcenie przewodów syfonowych. We wszystkich syfonach należy przewidzieć możliwość
odcięcia syfonu i odprowadzenia ścieków przewodem awaryjnym do odbiornika [6, s. 114].
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie sÄ… cele stosowania rur ochronnych na rurociÄ…gach sieciowych?
2. W jaki sposób instaluje się rurę ochronną na rurociągach?
3. W jaki sposób wykonuje się przejście wodociągiem pod torami kolejowymi?
4. W jaki sposób wykonuje się skrzyżowanie gazociągu z rur stalowych z kablami
telekomunikacyjnymi?
5. W jaki sposób wykonuje się skrzyżowanie gazociągów z rur PE z drogą?
6. W jaki sposób wykonuje się skrzyżowanie gazociągów z rur PE z przeszkodami wodnymi?
7. Na czym polega układanie rurociągów za pomocą przebijaka pneumatycznego (kreta)?
8. Jakie rozwiązania konstrukcyjne są stosowane przy nadziemnych przejściach sieci
ciepłowniczej przez przeszkody terenowe?
9. W jaki sposób wykonuje się przejście kanału sanitarnego pod przeszkodą syfonem?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opisz procedurę wykonania przejścia sieci wodociągowej pod torami kolejowymi w tunelu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z zasadami wykonywania przejścia wodociągów przez przeszkody terenowe,
2) obejrzeć film, zdjęcia lub ilustracje przedstawiające przejście wodociągów przez przeszkody
terenowe,
3) opisać czynności, jakie należy wykonać przy montażu tunelu,
4) opisać czynności przy montażu wodociągu w tunelu,
5) wskazać, na co należy zwrócić uwagę przy wykonywaniu przejściach sieci wodociągowej pod
torami kolejowymi w tunelu,
6) zapisać spostrzeżenia i wnioski w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- model przejścia siecią wodociągową pod torami kolejowymi w tunelu,
- film, zdjęcia, ilustracje przedstawiające przejście sieci wodociągowej pod torami kolejowymi
w tunelu,
- literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
Ćwiczenie 2
Porównaj procedurę wykonania przejścia pod drogą krajową w rurach ochronnych gazociągiem
stalowym i gazociÄ…giem z PE.
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z zasadami przejścia gazociągów przez przeszkody terenowe,
2) obejrzeć film, zdjęcia lub ilustracje przedstawiające sposoby wykonywania przejścia przez
przeszkody terenowe gazociÄ…giem z rur stalowych i PE,
3) opisać czynności, jakie należy wykonać przy przejściu gazociągu stalowego przez drogę
krajowÄ…,
4) opisać czynności, jakie należy wykonać przy przejściu gazociągu z rur PE przez drogę krajową,
5) porównać sposoby wykonywania rur ochronnych,
6) zapisać spostrzeżenia i wnioski w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- modele przejść pod drogą krajową w rurach ochronnych gazociągiem stalowym i gazociągiem
z PE,
- film, zdjęcia ilustracje przedstawiające przejście pod drogą krajową gazociągiem stalowym
i z rur PE,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Porównaj procedurę wykonania przejścia sieci ciepłowniczej na niskich i wysokich słupach
żelbetowych.
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z rozwiązaniami konstrukcyjnymi przy prowadzeniu sieci ciepłowniczej
nadziemnie,
2) obejrzeć film, zdjęcia lub ilustracje przedstawiające wykonanie sieci cieplnej nadziemne,
3) opisać czynności, jakie należy wykonać przy prowadzeniu sieci ciepłowniczej na niskich
słupach żelbetowych,
4) opisać czynności, jakie należy wykonać przy prowadzeniu sieci ciepłowniczej na wysokich
słupach żelbetowych,
5) porównać sposoby wykonywania sieci cieplnej na niskich i wysokich słupach,
6) zapisać spostrzeżenia i wnioski w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- modele sieci ciepłowniczej nadziemnej,
- film, zdjęcia, ilustracje przedstawiające przejście nadziemne siecią cieplną,
- literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60
4.8.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić sposoby przejścia rurociągów przez przeszkody terenowe?
2) scharakteryzować przejścia wodociągów pod torami kolejowymi w tunelu?
3) scharakteryzować rury ochronne na gazociągu stalowym?
4) scharakteryzować rury ochronne na gazociągu PE?
5) omówić rozwiązania konstrukcyjne przy nadziemnym prowadzeniu sieci
cieplnej?
6) omówić sposoby przejścia kanału pod przeszkodą syfonem?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
61
4.9. Izolacja rurociągów sieciowych: ciepłochronna, antykorozyjna,
przeciwwilgociowa
4.9.1. Materiał nauczania
Izolacja przewodów sieci ciepłowniczej i ciepłej wody użytkowej powinna chronić przed
stratami ciepła i przenikaniem wilgoci. Dobra izolacja powinna być:
- odporna na działanie wysokiej temperatury i wilgotności,
- odporna na uszkodzenia mechaniczne,
- wykonana w sposób prosty, a jednocześnie łatwy do naprawy.
Najczęściej stosowanymi obecnie materiałami izolacyjnymi są maty z waty szklanej lub wełny
mineralnej. Inny sposób izolowania rurociągów  to zastosowanie półcylindrycznych otulin
z pianki poliuretanowej lub krylaminowej. Temperatura powierzchni zewnętrznej dobrze
wykonanej izolacji nie powinna być wyższa niż 500 C. Oprócz przewodów sieci ciepłowniczej
izoluje się również armaturę[12, s. 297].
Rys. 31. Izolacja cieplna przewodów sieci ciepłowniczych sztywną pianką poliuretanową [12, s. 300].
Wśród nowych technologii montażu przewodów ciepłowniczych należy wymienić rury
preizolowane. Każdy element rury preizolowanej składa się z atestowanej rury stalowej
(wewnętrznej) ze szwem, izolacji cieplnej wykonanej z pianki poliuretanowej, rury zewnętrznej
(obudowy) wykonanej z twardego polietylenu oraz z przewodów elektronicznego systemu
alarmowego wykonanych z miedzi. Uzupełnieniem przewodów prostych są rury zakrzywione łatwo
gnące się służące do omijania przeszkód terenowych bez użycia kolan [3, s. 190].
Rys. 32. Rury preizolowane: a) prosta; 1  rura stalowa przewodowa ze szwem, 2  pianka poliuretanowa, 3  rura
zewnętrzna z polietylenu o dużej gęstości, 4  przewód alarmowy, b) łatwo gnąca [3, s. 191].
Rury stalowe wodociÄ…gowe zabezpiecza siÄ™ przed korozjÄ… poprzez stosowanie izolacji
przeciwkorozyjnej:
 od wewnątrz  powłoka asfaltowa,
 od zewnątrz  oprócz powłoki asfaltowej stosuje się owijanie taśmą Denso nasyconą asfaltem.
Gazociągi stalowe powinny być zabezpieczone przed korozją zewnętrzną przez jednoczesne
zastosowanie powłok ochronnych izolacyjnych i ochrony elektrochemicznej.
Ochrona gazociągów przed korozja polega na odizolowaniu metalu od gruntu warstwą
izolacyjna (ochrona bierna) i ograniczeniu lub odprowadzeniu prądów błądzących (ochrona
czynna). Gazociąg powinien stawiać prądom błądzącym jak największy opór elektryczny. Starannie
wykonana izolacja jest dobrym dielektrykiem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
62
Nowa technologia wykonywania zabezpieczeń antykorozyjnych (ochrony biernej) polega na
nałożeniu na oczyszczoną rurę stalową wielowarstwowej powłoki pokrywającej powierzchnię rury.
Tak nałożoną izolację poddaje się działaniu podwyższonej temperatury, w wyniku, czego
wszystkie warstwy izolacji stapiają się z sobą, tworząc jednorodną masę o dużej przyczepności do
rury i wytrzymałości mechanicznej. Izolacja jest odporna na przebicie prądem przy napięciu 25 kV.
Do zabezpieczenia przed korozją przewodów wodociągowych i gazowych ułożonych w ziemi
używa się następujących rodzajów powłok ochronnych (ochrona bierna):
ZM  powłoka asfaltowa zewnętrzna,
ZO1  powłoka asfaltowa zewnętrzna z pojedynczą przekładką nasyconą asfaltem,
ZO2  powłoka asfaltowa zewnętrzna z podwójną przekładką nasyconą asfaltem,
ZO3  powłoka asfaltowa zewnętrzna z potrójną przekładką nasyconą asfaltem,
WM  powłoka asfaltowa wewnętrzna.
Zastosowanej powłoce odpowiada oznaczenie barwne na obwodzie rury w pobliżu jej końca,
np. dla ZO2 będzie to pasek szerokości 50 mm barwy czerwonej, a dla ZO3  barwy zielonej.
Materiałami do wykonywania powłok antykorozyjnych są:
 asfalty wysokotopliwe,
 asfaltoza (asfalt rozpuszczony w benzynie do lakierów),
 welony z włókna szklanego grubości 0,6 0,8 mm,
 lepiki,
 taśma Denso, tj. osnowa bawełniana przesycona masą plastyczną.
Powłoki ZM i WM wykonuje się na zimno  przez malowanie lub natryskiwanie asfaltozy,
albo na gorÄ…co  przez natryskiwanie lub zanurzanie w rozpuszczonym asfalcie rury ogrzanej do
ok. 2000 C.
Powłoki ZO1, ZO2, ZO3 wykonuje się po wyschnięciu powłoki ZM przez nawijanie
przekładki z nasyconego asfaltem welonu z włókna szklanego. Po wykonaniu powłok rury maluje
siÄ™ mleczkiem wapiennym, co zapobiega sklejaniu siÄ™ rur np. podczas magazynowania ich na
słońcu. Końców rur na długości 200 mm nie owija się przekładką z welonu ze względu na
spawanie.
Dobór izolacji antykorozyjnych. Zależnie od stopnia agresywności gleby, w której będą
ułożone przewody, stosuje się następujące izolacje:
 normalnÄ…,
 wzmocnionÄ…,
 specjalnie wzmocnionÄ….
Izolację normalną (np. typu ZM) stosuje się do przewodów ułożonych glebie piaszczystej
i suchej. Izolacje wzmocniona (typu ZO1 i ZO2) stosuje się do przewodów ułożonych w glebach
o podwyższonej i wysokiej agresywności (gleby gliniaste, torfiaste o znacznej kwasowości) oraz na
odcinkach przejść przez linie kolejowe i przy skrzyżowaniach z innymi przewodami i kanałami.
Izolację specjalnie wzmocnioną stosuje się na odcinkach przejść przez rzeki, kanały, bagna
oraz glebę o wysokiej agresywności. Izolację taką stanowią powłoki typu ZO3, wzmocnione
dodatkowo podwójnymi warstwami asfaltu (między poszczególnymi przekładkami welonu
szklanego) oraz podwójna powłoką ZM.
Omówione izolacje zakłada się w hutach albo na terenie budowy.
Ze względu na agresywność wody gruntowej zewnętrzne powierzchnie kanału z rur betonowych
pokrywa się powłoka bitumiczną. Powłokę bitumiczna należy nakładać dopiero po stwierdzeniu
zaprawy cementowej na stykach. Jeżeli beton jest wilgotny to pierwsza warstwę izolacji
bezpośrednio na betonie należy wykonać z emulsji bitumicznej i dopiero potem stosować bitum na
gorÄ…co [6, s. 136].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
63
Elektrochemiczne metody ochrony przed korozjÄ… (ochrona czynna).
Ochrona drenażowa. Prądy błądzące odprowadza się ze stref anodowych gazociągu przez
przewodniki do kabli powrotnych linii trakcyjnych. Ochrona drenażowa znajduje zastosowanie
w przypadku, kiedy potencjał chronionej części gazociągu jest większy od potencjału szyn. Wadą
tego typu ochrony jest konieczność częstej kontroli i ręcznego włączania urządzeń- jest rzadko
stosowana.
Ochrona katodowa. W rurociągu z uszkodzoną izolacją przepływ prądu następuje od stref
anodowych do katodowych, przy czym strefy anodowe ulegają korozji. Jeżeli cały rurociąg będzie
katodą w stosunku do ziemi, działanie korozyjne nie nastąpi. W praktyce ochronę katodową
przeprowadza się w sposób przedstawiony na rysunku poniżej. Dodatni biegun prądu stałego łączy
się z anodą, która stanowi zespól rur lub szyn stalowych wbitych w ziemię. Prąd płynie od anody
przez wilgotną ziemię a następnie do rury przez miejsca wolne od izolacji. Po przejściu przez rurę
prąd przepływa izolowanym przewodem do ujemnego bieguna z
ródła prądu. Stosując ochronę
katodową należy pamiętać o innych przewodach metalowych znajdujących się w pobliżu
gazociągu. Zabezpieczenie, bowiem jednego przewodu może przyspieszyć zniszczenie sąsiednich
przewodów. W zależności od potrzeb ochrona katodowa może nieć mniejszy lub większy zasięg.
Ochronie może podlegać rurociąg na całej długości, jego część najbardziej narażona na działanie
prądów błądzących lub miejsce, gdzie zauważono większe uszkodzenia powierzchni. Odcinki
rurociągów nie objęte ochroną powinny być oddzielone za pomocą wkładek izolacyjnych.
Rys. 33. Schemat stacji ochrony katodowej [1, s. 178].
1  gazociąg, 2  punkt wypływu prądu, 3  regulator prądu ochronnego, 4  prostownik, 5  przyrządy pomiarowe,
6  uziemienie anodowe, 7  izolowane przewody Å‚Ä…czÄ…ce
Ochrona protektorowa. Konieczny do ochrony prąd czerpie się z dużego ogniwa
galwanicznego, w którym rolę katody odgrywa powierzchnia rury, anodę zaś stanowi bardziej
elektroujemny metal (Zn lub Mg). Dodatni biegun prÄ…du znajduje siÄ™ na chronionej powierzchni,
a ujemny na anodzie, która ulega stopniowemu niszczeniu. Ponieważ moc wytwarzana przez
ogniwo jest niewielka izolacja ochronna składa się z szeregu protektorów rozmieszczonych wzdłuż
rurociÄ…gu [1, s. 177-179].
Rys. 34. Schemat ochrony protektorowej [1, s. 179]
1  gazociÄ…g, 2  protektor, 3  izolowane przewody, 4  wyprowadzenie pomiarowe, 5  zasypka (gips z glinÄ…
w stosunku 1:4)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
64
Jednym z zasadniczych warunków trwałości podziemnych przewodów ciepłowniczych jest
zabezpieczenie ich przed zatopieniem wodami gruntowymi lub powierzchniowymi; powoduje ono
uszkodzenia izolacji cieplnej i zewnętrzną korozję przewodów. Próby wykonania wodoszczelnych
konstrukcji kanałów do przewodów ciepłowniczych układanych poniżej zwierciadła wód
gruntowych nie dały pomyślnych wyników. Uzyskanie wodoszczelności kanałów na dużej długości
jest bardzo trudne. Powstanie chociażby jednego nieszczelnego miejsca w izolacji wodoszczelnej
powoduje zatopienie przewodów ciepłowniczych. Jedynym pewnym rozwiązaniem jest ustawienie
urządzeń odwadniających wzdłuż przewodów sieci w celu obniżenia poziomu wód gruntowych.
Przy małej infiltracji i niewysokim poziomie wód wystarczy zastosować podłoże ze żwiru bez rur
odwadniających lub jedną rurą odwadniającą. Przy jednostronnym napływie wód gruntowych
można ułożyć jedną rurę odwadniającą od strony wody gruntowej. W razie większego wydatku
i wysokiego poziomu wody wskazane jest zastosowanie dwóch rur odwadniających  z obydwu
stron przewodów ciepłowniczych [3, s. 262].
Większość kanałów i komór sieci ciepłowniczych wykonuje się obecnie jako konstrukcje
betonowe lub żelbetowe. Pod wpływem działania wód gruntowych lub opadowych
zanieczyszczonych zwiÄ…zkami agresywnymi konstrukcje te ulegajÄ… korozji. Metody zapobiegania
korozji konstrukcji betonowych i żelbetowych są następujące:
1) niedopuszczanie do kondesacji pary wodnej wewnątrz i na zewnątrz komory lub kanału,
2) zabezpieczanie przed agresywnym działaniem wód gruntowych przez:
 zastosowanie odpowiedniego betonu (odpowiedni dobór cementu, kruszywa i szczelność
betonu, np. elementy układane w środowisku kwaśnym należy wykonać z cementu
hutniczego),
 impregnację wgłębną i powierzchniową środkami antykorozyjnymi,
 malowanie konstrukcji masami bitumicznymi lub farbami i lakierami,
 stosowanie warstw ochronnych z asfaltów lub tworzyw sztucznych;
3) obniżenie poziomu wód gruntowych przez zastosowanie drenażu należy zaznaczyć, że trasa
kanału ciepłowniczego powinna przebiegać powyżej poziomu wód gruntowych.
Warunkiem zabezpieczenia stali zbrojeniowej przed korozjÄ… jest stosowanie masy betonowej
szczelnej, dobrze przylegającej do stali, otulającej pręty zbrojenia na grubość od 3 do 5 cm.
Właściwa ochrona elementów betonowych i żelbetowych przed korozją stanowi jednocześnie
zabezpieczenie przed uszkodzeniem i przedwczesnym zużyciem elementów sieci ciepłowniczej
[3, s. 260].
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie jest cel wykonywania izolacji ciepłochronnej?
2. Z jakich elementów składa się rura ciepłownicza preizolowana?
3. Na czym polega korozja rurociągów sieciowych?
4. Na czym polega ochrona rurociągów stalowych przed korozją?
5. Jakie są rodzaje ochrony antykorozyjnej gazociągów?
6. w jaki sposób zabezpiecza się kanały z rur betonowych przed korozją?
7. Czym różni się ochrona antykorozyjna czynna od biernej?
8. Jakie są rodzaje ochrony antykorozyjnej przewodów wodociągowych?
9. Jakie są sposoby zabezpieczania przeciwwilgociowego przewodów ciepłowniczych?
10. Na czym polega ochrona konstrukcji betonowych i żelbetowych przed korozją?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
65
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj montaż izolacji cieplnej przewodów zasilania i powrotu sieci ciepłowniczych sztywną
piankÄ… poliuretanowÄ….
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z wymaganiami dotyczącymi montażu i izolacji cieplnej rurociągów,
2) zapoznać się z projektem technicznym oraz z instrukcją zawierającą przepisy bhp na
stanowisku do ćwiczeń oraz czynności związane z przebiegiem i warunkami technicznymi
wykonywania izolacji sieci cieplnej,
3) określić kolejność czynności związanych z montażem izolacji przewodów ciepłowniczych,
4) dobrać sprzęt i narzędzia potrzebne do montażu,
5) przygotować niezbędne do montażu materiały,
6) ocenić stan techniczny materiałów,
7) wykonać montaż izolacji cieplnej,
8) usunąć nieprawidłowości powstałe przy montażu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko symulacyjne do montażu izolacji ciepłochronnej (najkorzystniej by ćwiczenie
zostało wykonane w warunkach rzeczywistych tj. na miejscu budowy sieci cieplnej),
- instrukcja dla ucznia obejmująca przepisy bhp oraz czynności związane z przebiegiem
i warunkami technicznymi wykonywania izolacji ciepłochronnej,
- sprzęt i narzędzia potrzebne do montażu: zestaw narzędzi monterskich,
- materiały potrzebne do montażu: taśmy, pianka poliuretanowa, płaszcz, obejmy,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Wykonaj izolacjÄ™ przeciwwilgociowÄ… rury betonowej na podstawie przedstawionej przez
nauczyciela dokumentacji technicznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z wymaganiami dotyczącymi wykonywania izolacji przeciwwilgociowej rury
betonowej kanalizacyjnej,
2) zapoznać się z dokumentacją techniczną oraz z instrukcją zawierającą przepisy bhp na
stanowisku do ćwiczeń oraz czynności związane z przebiegiem i warunkami technicznymi
wykonywania izolacji przeciwwilgociowej rury betonowej,
3) określić kolejność czynności związanych z izolacją przeciwwilgociową rury betonowej,
4) dobrać sprzęt i narzędzia potrzebne do montażu,
5) przygotować niezbędne do montażu materiały,
6) wykonać izolację przeciwwilgociową rury betonowej.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko symulacyjne do montażu ochrony czynnej gazociągów (najkorzystniej by
ćwiczenie zostało wykonane w warunkach rzeczywistych tj. na miejscu budowy sieci
kanalizacyjnej),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
66
- instrukcja dla ucznia obejmująca przepisy bhp oraz czynności związane z przebiegiem
i warunkami technicznymi wykonywania izolacji przeciwwilgociowej rury betonowej,
- sprzęt i narzędzia potrzebne do montażu: pędzle, wiadra, palniki do podgrzewania,
- materiały potrzebna do montażu: materiały izolacyjne,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Wykonaj izolacjÄ™ antykorozyjnÄ… odcinka przewodu stalowego wodociÄ…gowego na podstawie
dokumentacji technicznej wskazanej przez nauczyciela.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z wymaganiami dotyczącymi montażu izolacji antykorozyjnej przewodów
stalowych wodociÄ…gowych,
2) zapoznać się z dokumentacją techniczną oraz z instrukcją zawierającą przepisy bhp na
stanowisku do ćwiczeń oraz czynności związane z przebiegiem i warunkami technicznymi
wykonywania izolacji antykorozyjnej wodociÄ…gu,
3) określić kolejność czynności związanych z montażem izolacji antykorozyjnej przewodu
wodociÄ…gowego,
4) dobrać sprzęt i narzędzia potrzebne do montażu,
5) przygotować materiały niezbędne do montażu,
6) wykonać montaż izolacji antykorozyjnej przewodu wodociągowego.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko symulacyjne do montażu izolacji antykorozyjnej przewodu wodociągowego
stalowego (najkorzystniej by ćwiczenie zostało wykonane w warunkach rzeczywistych tj. na
miejscu budowy sieci wodociÄ…gowej),
- instrukcja dla ucznia obejmująca przepisy bhp oraz czynności związane z przebiegiem
i warunkami technicznymi wykonywania izolacji antykorozyjnej sieci wodociÄ…gowej,
- sprzęt i narzędzia potrzebne do montażu: zestaw narzędzi monterskich,
- materiały potrzebne do montażu: materiały do izolacji antykorozyjnej.
4.9.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić cel wykonywania izolacji ciepłochronnej rurociągów sieci
cieplnej?
2) dobrać materiały do wykonywania izolacji ciepłochronnej rurociągów
sieci cieplnej?
3) scharakteryzować rurę ciepłowniczą preizolowaną?
4) określić, na czym polega korozja rurociągów stalowych sieciowych?
5) określić, na czym polega ochrona rurociągów stalowych przed korozją?
6) wykonać izolację przeciwwilgociowa rury betonowej?
7) dobrać rodzaj ochrony antykorozyjnej dla rurociągów stalowych?
8) wykonać ochronę antykorozyjną przewodu wodociągowego stalowego?
9) zabezpieczyć przeciwwilgociowo przewody ciepłownicze?
10) określić metody ochrony konstrukcji betonowych i żelbetowych przed
korozjÄ…?
11) zastosować przepisy bhp przy wykonywaniu izolacji ciepłochronnych,
antykorozyjnych i przeciwwilgociowych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
67
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko jedna z nich
jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki błędną odpowiedz
należy zakreślić kółkiem a następnie
ponownie zaznaczyć odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Gdy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, odłóż jego rozwiązanie na póz
niej
i wróć do tego zadania, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 40 minut.
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. W czasie prac przygotowawczych i zakończeniowych pracodawca nie musi zapewnić:
pracownikom:
a) szatni na odzież własną i roboczą.
b) pomieszczenia na spożywanie posiłków.
c) bezpłatnego wyżywienia.
d) przewozu na miejsce pracy.
2. Przedstawiony na rysunku znak jest znakiem:
a) zakazujÄ…cym.
b) ostrzegajÄ…cym.
c) nakazujÄ…cym.
d) informacyjnym.
3. Które z podanych środków ochrony indywidualnej stosuje się do ochrony głowy w czasie
wykonywania prac w wykopie:
a) kask ochronny.
b) tarcza spawalnicza.
c) maska wentylacyjna.
d) nauszniki przeciwhałasowe.
4. Przedstawione na rysunku oznaczenie graficzne uzbrojenia sieci komunalnej przedstawia:
a) studzienkę rewizyjną o rzucie kołowym.
b) klapÄ™ zwrotnÄ….
c) przewietrznik.
d) przelew burzowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
68
5. Profil podłużny sieci komunalnej nie zawiera informacji dotyczących:
a) rzędnych terenu i osi przewodu.
b) spadków sieci.
c) średnic i długości sieci.
d) przebiegu trasy sieci.
6. Do przewodów sieci komunalnych nie zaliczymy:
a) przyłącza gazu płynnego.
b) przyłącza wodociągowego.
c) przyłącza kanalizacji sanitarnej.
d) przyłącza ciepłowniczego.
7. Roboty ziemne nie obejmujÄ…:
a) wykonanie wykopu.
b) wykonanie podsypki pod rurociÄ…gi.
c) wykonania zasypki wykopu.
d) wykonania próby szczelności rurociągu.
8. Szerokość wykopu nie zależy:
a) od głębokości.
b) od średnicy przewodu.
c) od rodzaju złączy.
d) od rodzaju gruntu.
9. Aby obliczyć koszty bezpośrednie pracy sprzętu, należy czas jego pracy przemnożyć przez:
a) cenÄ™ benzyny.
b) cenę najmu sprzętu.
c) stawkÄ™ zaszeregowania operatora.
d) stawkÄ™ za m3 wykopu.
10. Wykop należy rozpoczynać od najniższego punktu, aby:
a) uwzględnić kategorię gruntu.
b) umożliwić mechaniczne wykonanie wykopu.
c) zapewnić grawitacyjny odpływ wody z wykopu w dół po jego dnie.
d) uwzględnić skrzyżowanie z innymi przewodami.
11. Wykonując wykopy pod sieć zewnętrzną w gruntach nawodnionych, odwodnienie wykopu
następuje po:
a) ułożeniu podsypki piaskowej.
b) wykonaniu robót ziemnych.
c) ułożeniu przewodów.
d) zasypaniu wykopów.
12. Ile wynosi zagłębienie wykopu opisanego rzędnymi 255,10 / 252,50 m.n.p.m.:
a) 2,10.
b) 3,10.
c) 3,60.
d) 2,60.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
69
13. Zagęszczenie osypki wokół ułożonego kanału powinno odbywać się warstwami o grubości:
a) 0,10 ÷ 0,15 m.
b) 0,15 ÷ 0,20 m.
c) 0,20 ÷ 0,25 m.
d) 0,25 ÷ 0,30 m.
14. Przy budowie sieci zewnętrznej w gruntach nawodnionych wykonuje się:
a) obudowę wykopu pełną poziomą.
b) obudowę wykopu pełną pionową.
c) obudowę wykopu ażurową.
d) obudowę wykopu jak w gruntach suchych i obniżenie zwierciadła wody gruntowej.
15. Podaj koszt robocizny wykonania wykopu liniowego o wymiarach: 100,0 m długości, 1,0 m
szerokości, 1,5 m głębokości przy stawce 30,0 zł za 1 m3 wykopu
a) 3 000,00 zł.
b) 4 000,00 zł.
c) 4 500,00 zł.
d) 5 000,00 zł.
16. Rurociągów ochronnych nie stosujemy przy skrzyżowaniu z drogą:
a) autostradÄ….
b) ekspresowÄ….
c) powiatowÄ….
d) krajowÄ….
17. Syfonów nie stosuje się przy przejściach pod przeszkodami:
a) wodociÄ…giem.
b) kanałem sanitarnym.
c) gazociÄ…giem.
d) sieciÄ… cieplnÄ….
18. Izolację cieplną chroniącą przed stratami ciepła wykonuje się dla rurociągów:
a) sieci wodociÄ…gowej.
b) sieci kanalizacyjnej.
c) sieci gazowej.
d) sieci cieplnej.
19. Do elektrochemicznej ochrony rurociągów stalowych przed korozją zaliczamy:
a) izolacjÄ™ polietylenowÄ….
b) izolacje powłokami asfaltowymi.
c) ochronÄ™ katodowÄ….
d) malowanie farbami antykorozyjnymi.
20. Materiałem stosowanym do izolacji właściwej rur preizolowanych jest:
a) wata szklana.
b) wełna mineralna.
c) wata bazaltowa.
d) pianka poliuretanowa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
70
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko.......................................................................................................................................
Prace przygotowawczo  zakończeniowe przy montażu sieci komunalnych
Zakreśl poprawną odpowiedz

Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
71
6. LITERATURA
1. BÄ…kowski K., Gazyfikacja WN-T Warszawa 1996.
2. Dindorf L., Technologia robót sieci wodociągowej i kanalizacyjnej. WSiP Warszawa 1976.
3. Dzierżawski T.: Gazownictwo i ciepłownictwo. WSiP Warszawa 1996.
4. Heidrich Z., Roman M., Tabernacki T.: WodociÄ…gi i kanalizacja WSiP Warszawa 1980.
5. Heidrich Z.: Kanalizacja. WSiP Warszawa 1999.
6. Heidrich Z.: WodociÄ…gi. WSiP Warszawa 1999.
7. Katalogi Nakładów Rzeczowych.
8. Katalogi techniczne producentów i dystrybutorów materiałów do budowy sieci komunalnych
oraz informacje zawarte na stronach internetowych tych firm.
9. Kieślowski S., Karpiński M., Trzaskowski W.: Instalacje sanitarne. Technologia. WSiP
Warszawa 1996.
10. Kodeks pracy.
11. Kowalczyk Z., Loska F.: Czarkowski M.: Kosztorysowanie w budownictwie. WSiP Warszawa
1999.
12. Krygier K., Seweryn J. : Ogrzewnictwo Wentylacja Klimatyzacja WSiP Warszawa 1997.
13. Polskie Normy.
14. Roj-Chodacka A.: Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony
przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska pracy. Budownictwo 2 KOWEZ Warszawa 2002.
15. Urban L.,: Technologia Murarstwo i Tynkarstwo. WSiP Warszawa 1995.
16. Wasilewski Z: Rysunek zawodowy. Instalacje sanitarne i rurociągi przemysłowe. WSiP
Warszawa 1999.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
72