MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Anna Gołębiowska
Żaneta A
opuszyńska
Montaż instalacji z rur stalowych 713[03].Z1/2/3/4.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Anna Kusina
mgr inż. Agnieszka Rozwadowska
Opracowanie redakcyjne:
inż. Anna Gołębiowska
mgr inż. Żaneta A
opuszyńska
Konsultacja:
mgr inż. Mirosław Żurek
Korekta:
mgr inż. Mirosław Żurek
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 713[03].Z1/2/3/4.02
 Montaż instalacji z rur stalowych zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu
 Monter sieci komunalnych .
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie
3
2. Wymagania wstępne
5
3. Cele kształcenia
6
4. Materiał nauczania
7
4.1. Przepisy bhp i ochrony ppoż. przy montażu instalacji sanitarnych z rur stalowych
7
4.1.1. Materiał nauczania
7
4.1.2. Pytania sprawdzające
9
4.1.3. Ćwiczenia
9
4.1.4. Sprawdzian postępów
10
4.2. Rury i kształtki stalowe oraz podstawowa armatura w instalacjach sanitarnych
11
4.2.1. Materiał nauczania
11
4.2.2. Pytania sprawdzające
17
4.2.3. Ćwiczenia
17
4.2.4. Sprawdzian postępów
18
4.3. Procesy obróbki rur stalowych podczas montażu instalacji sanitarnych
19
4.3.1. Materiał nauczania
19
4.3.2. Pytania sprawdzające
29
4.3.3. Ćwiczenia
29
4.3.4. Sprawdzian postępów
30
4.4. Stanowisko robocze do wykonywania połączeń rur stalowych
31
4.4.1. Materiał nauczania
31
4.4.2. Pytania sprawdzające
34
4.4.3. Ćwiczenia
34
4.4.4. Sprawdzian postępów
35
4.5. Połączenia spawane rur stalowych metodą spawania gazowego
36
4.5.1. Materiał nauczania
36
4.5.2. Pytania sprawdzające
40
4.5.3. Ćwiczenia
41
4.5.4. Sprawdzian postępów
42
4.6. Połączenia gwintowane i kołnierzowe rur stalowych
43
4.6.1. Materiał nauczania
43
4.6.2. Pytania sprawdzające
46
4.6.3. Ćwiczenia
46
4.6.4. Sprawdzian postępów
48
4.7. Zamocowania rur stalowych na elementach budowli
49
4.7.1. Materiał nauczania
49
4.7.2. Pytania sprawdzające
53
4.7.3. Ćwiczenia
53
4.7.4. Sprawdzian postępów
54
4.8. Połączenia mieszane w instalacjach sanitarnych z rur stalowych 55
4.8.1. Materiał nauczania
55
4.8.2. Pytania sprawdzające
56
4.8.3. Ćwiczenia
56
4.8.4. Sprawdzian postępów
57
5. Sprawdzian osiągnięć 58
6. Literatura 62
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o zasadach montażu elementów instalacji
sanitarnych z rur stalowych.
W poradniku zamieszczono:
- Wymagania wstępne, stanowiące wykaz niezbędnych wiadomości i umiejętności, które
powinieneś mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej,
- Cele kształcenia jednostki modułowej, czyli wiadomości i umiejętności, jakie ukształtujesz
podczas pracy z poradnikiem,
- Materiał nauczania, który obejmuje niezbędne wiadomości teoretyczne umożliwiające
samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Do
poszerzenia wiedzy wykorzystaj oprócz poradnika wskazaną literaturę oraz inne z
ródła
informacji,
- Zestaw pytań, który pomoże Ci sprawdzić czy opanowałeś materiał nauczania.
- Ćwiczenia, dzięki którym będziesz mógł zweryfikować swoje wiadomości teoretyczne
i ukształtować umiejętności praktyczne,
- Sprawdzian postępów, dzięki któremu określisz stan posiadanej wiedzy. Zaliczenie tego
sprawdzianu z wynikiem pozytywnym potwierdzi Twoją wiedzę i umiejętności z zakresu
jednostki modułowej. Wynik negatywny jest wskazaniem do powtórzenia materiału nauczania
i poprawienia umiejętności z pomocą nauczyciela,
- Sprawdzian osiągnięć stanowiący przykładowy zestaw pytań testowych, dzięki któremu
sprawdzisz czy opanowałeś materiał w stopniu umożliwiającym zaliczenie całej jednostki
modułowej,
- Wykaz literatury uzupełniającej.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem materiału nauczania lub ćwiczenia, to poproś
nauczyciela lub instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną
czynność.
Jednostka modułowa:  Montaż instalacji z rur stalowych , której treści teraz poznasz jest
jednym z elementów niezbędnych do opanowania umiejętności montażu sieci komunalnych
 schemat 1
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
 Moduł 713[03].Z1
Technologia montażu sieci
komunalnych
713[03].Z1/2/3/4.01
Prace przygotowawczo 
zakończeniowe przy montażu
sieci komunalnych
713[03].Z1/2/3/4.02
Montaż instalacji z rur stalowych
713[03].Z1/2/3/4.03
Montaż rurociągów stalowych
713[03].Z4
Technologia montażu sieci
cieplnych
713[03].Z1/2/3/4.04
Montaż rurociągów z tworzyw 713[03].Z4.04
sztucznych Montaż sieci cieplnej
713[03].Z4.05
713[03].Z1/2/3/4.05 Montaż i instalacja węzła
Montaż rurociągów żeliwnych, cieplnego
kamionkowych i betonowych
713[03].Z3 713[03].Z2
Technologia montażu sieci Technologia montażu sieci
gazowych kanalizacyjnych
713[03].Z1.06
713[03].Z3.05 Montaż sieci wodociągowej 713[03].Z2.06
Montaż sieci gazowej Montaż sieci kanalizacyjnych
713[03].Z1.07
713[03].Z3.06
Montaż i instalacja urządzeń 713[03].Z2.07
Montaż i instalacja stacji
regulujących ciśnienie Montaż i instalacja pompowni
gazowych
wody w sieci kanalizacyjnych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu budownictwa,
- posługiwać się dokumentacją techniczną,
- rozróżniać rodzaje i zadania sieci komunalnych,
- wykonywać roboty ziemne niezbędne do budowy sieci komunalnych,
- rozróżniać materiały budowlane,
- wykonywać roboty przygotowawczo-zakończeniowe przy montażu sieci komunalnych,
- dobrać sprzęt, narzędzia i materiały do wykonania prac przygotowawczo-zakończeniowych
przy montażu sieci komunalnych,
- organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii,
- przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- współpracować w grupie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- zastosować przepisy bhp i ochrony ppoż. obowiązujące przy montażu instalacji z rur
stalowych,
- rozpoznać łączniki do połączeń rozłącznych i nierozłącznych rur stalowych,
- przygotować na podstawie wykazu materiały potrzebne do montażu instalacji z rur stalowych,
- ocenić stan techniczny rur i łączników stalowych do montażu instalacji,
- wykonać podstawowe operacje obróbki materiałów stosowanych w instalacjach sanitarnych:
trasowanie, piłowanie, wiercenie,
- wykonać cięcie rur stalowych na określony wymiar,
- wykonać gięcie rur stalowych o różnych średnicach,
- wykonać gwintowanie rur stalowych o różnych średnicach,
- wykonać połączenia nierozłączne w instalacjach rur stalowych,
- wykonać połączenia rozłączne w instalacjach rur stalowych,
- przygotować stanowisko do spawania gazowego,
- przygotować sprzęt do spawania gazowego,
- przygotować rury do spawania pod różnymi kątami,
- połączyć rury instalacyjne metodą spawania gazowego: poziomo, pionowo, pod różnymi
kątami, spoinami czołowymi, spoinami pachwinowymi,
- wykonać przejścia instalacji z rur stalowych na instalacje wykonane z innych materiałów,
- wykorzystać budowlaną dokumentację techniczną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Przepisy bhp i ochrony ppoż. przy montażu instalacji sanitarnych
z rur stalowych
4.1.1. Materiał nauczania
Podczas montażu instalacji z rur stalowych podstawowym obowiązkiem każdego pracownika
jest zapoznanie się i przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy na tym stanowisku.
Pracownik powinien być wyposażony w następujące środki ochrony osobistej: odzież robocza
 ubranie drelichowe, trzewiki skórzano-gumowe, rękawice ochronne drelichowe, kask ochronny
oraz przy spawaniu i cięciu termicznym: okulary ochronne, tarcza ochronna lub osłona spawalnicza,
fartuch i rękawice skórzane [6, s. 53-57].
Ponadto obowiązkiem każdego pracownika jest:
 wykonywać wszelkie polecenia wydawane przez przełożonego  brygadzistę, majstra,
 zwracać uwagę na wszelkie znaki i napisy ostrzegawcze, tablice, sygnały i ostrzeżenia
umieszczone na budowie oraz ściśle stosować się do ich wskazań,
 zawiadomić niezwłocznie przełożonego o wszelkich zauważonych uszkodzeniach urządzeń
pomocniczych i ochronnych, przyrządów, narzędzi używanych do wykonywania
poszczególnych operacji, jak również o wszelkich brakach, które zagrażają bezpieczeństwu,
 sprawdzić urządzenia oraz sprzęt ochrony osobistej przed rozpoczęciem pracy,
 utrzymać należyty porządek na swoim stanowisku pracy oraz dbać o powierzone narzędzia
i maszyny.
Przepisy bhp obowiązujące na stanowisku roboczym montera instalacji sanitarnych z rur
stalowych:
 na stanowisku roboczym powinny się znajdować tylko narzędzia niezbędne do pracy,
rozłożone w odpowiednim porządku, co ułatwia pracę i zwiększa jej bezpieczeństwo,
 do wykonania poszczególnych operacji nie wolno używać narzędzi uszkodzonych,
 przed przystąpieniem do obróbki obrabiany przedmiot musi być dobrze zamocowany, tak aby
nie mógł się przesuwać,
 w razie używania narzędzi o napędzie elektrycznym przed ich uruchomieniem należy
sprawdzić, czy są właściwie uziemione,
 powstałych odpadów w czasie obróbki (opiłków, wiórów itp.) nie wolno usuwać z powierzchni
obrabianej, imadła, blatu stołu gołą dłonią, palcami lub przez wydmuchiwanie, należy je
usuwać specjalną szczotka włosianą lub w ostateczności zgarniać szmatą,
 podczas trasowania (a szczególnie przestrzennego) należy zachować szczególna ostrożność ze
względu na ostre końce rysików, nie należy także opierać się o zimne płyty traserskie, gdyż jest
to przyczyna chorób reumatycznych [2, s. 56-58],
- podczas cięcia piłką ręczną brzeszczot powinien być dobrze naciągnięty, co zabezpiecza przed
jego pęknięciem podczas cięcia,
- przecinany nożycami ręcznymi materiał (powstają ostre końce) należy trzymać dłonią
w rękawicy brezentowej, zachowując odpowiednią ostrożność w czasie pracy,
- podczas piłowania należy zwracać uwagę, aby palce lewej ręki nie zachodziły poza dolne
krawędzie pilnika, może to prowadzić do skaleczenia ręki o krawędzie obrabianego
przedmiotu,
- podczas obsługi giętarek należy pracować w rękawicach skórzanych lub brezentowych,
giętarka powinna mieć włączone zabezpieczenie przed porażeniem prądem elektrycznym,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
- giętarki nie należy uruchamiać jeżeli na podstawach nie położono rury do gięcia, w czasie jej
pracy nie wolno trzymać rąk nad powierzchnią stołu giętarki, ponieważ jej ruch odbywa się do
góry,
- w czasie pracy giętarki nie wolno wykonywać żadnych zabiegów konserwacyjnych i napraw
oraz przebywać w zasięgu osi tłoka w odległości do 5 m,
- przy obróbce rur urządzeniami mechanicznymi pracownik powinien mieć spiętą odzież przy
dłoniach i stopach, powinien mieć również nakrycie głowy,
- po skończonej pracy stanowiska powinny być uprzątnięte, narzędzia i materiały schowane
w odpowiednich pomieszczeniach [2, s. 56-58].
Szczegółowe przepisy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony
przeciwpożarowej przy prowadzeniu prac spawalniczych regulują przepisy zawarte
w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 27 kwietnia 2000 r. w sprawie bezpieczeństwa
i higieny pracy przy pracach spawalniczych. (Dz. U. Nr 40, poz. 470) oraz Rozporządzeniu
Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas
wykonywania robót budowlanych (Dz. U. 2003, Nr 47, poz. 401)  rozdział 16  Roboty
spawalnicze .
Przepisy bhp obowiązujące podczas spawania rur stalowych:
- spawanie powinno odbywać się na stanowiskach roboczych w wydzielonych pomieszczeniach
(w spawalniach) i wyposażonych w sposób zabezpieczający spawacza i inne osoby przed
szkodliwym działaniem promieniowania na wzrok. Odstępstwa od tej zasady dopuszcza się
jedynie w sytuacjach wynikających z techniki produkcji, np. spawanie instalacji c.o. i gazu
bezpośrednio na budowie,
- stałe stanowisko spawalnicze w pomieszczeniu powinno być wyposażone w miejscową
wentylację wyciągową i ekrany izolujące przed promieniowaniem optycznym,
- stanowisko robocze spawacza powinno być wyposażone w ochraniacze nóg i dywanik
izolacyjny, zabezpieczający go przed porażeniem,
- maszyny i urządzenia spawalnicze powinny być zerowane lub dobrze uziemione, co chroni
przed porażeniem prądem [2. s. 338],
- spawacz powinien mieć odpowiedni sprzęt ochrony osobistej, zabezpieczający przed
szkodliwym działaniem promieni widocznych i niewidocznych oraz poparzeniem odpryskami
gorącego metalu. Do pierwszych z nich zaliczamy: okulary, tarcze i hełmy z opuszczana
przyłbicą, do drugich odpowiednio szyte ubrania (zapewniające szczelność), buty skórzane ze
sznurowaniem na haczyki, rękawice skórzane z długimi mankietami i co najmniej o dwóch
palcach, fartuch ochronny z miękkiej skóry lub impregnowanego brezentu do ochrony ubrania
i nakrycia głowy do ochrony włosów (beret lub czapka),
- ubranie spawacza nie może być zanieczyszczone smarem ani olejem [2, s. 338],
- w przypadku spawania naściennego i sufitowego spawacz powinien mieć buty oraz
ochraniacze ramion wykonane z miękkiej skóry, chroniące przed odpryskami metalu,
- przy odbijaniu żużla należy uważać, żeby odpryskując kawałki nie spadały na spawacza, co
może doprowadzić do oparzeń i zniszczenia ubrania roboczego,
- prace spawalnicze mogą wykonywać tylko pracownicy posiadający odpowiednie uprawnienia
spawalnicze,
- przed rozpoczęciem pracy spawacze powinni sprawdzać stan wytwornic oraz palników, butli
z tlenem i acetylenem,
- przy wykonywaniu robót spawalniczych należy używać wyłącznie butli do gazów
technicznych, posiadających ważną cechę organu dozoru technicznego,
- przewody do przeprowadzania tlenu i acetylenu powinny różnić się między sobą barwą, barwy
te są ściśle określone  przewody tlenowe  w kolorze niebieskim, acetylenowe
 w czerwonym,
- długość tych przewodów powinna wynosić co najmniej 5 m, nie stosuje się przewodów
używanych uprzednio do innych gazów,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
- zamocowanie przewodów na nasadkach reduktorów, bezpieczników wodnych, palników
i łączników wykonuje się wyłącznie za pomocą płaskich zacisków [7],
- w czasie pobierania gazów technicznych do spawania, butle ustawia się w pozycji pionowej lub
nachylonej pod kątem nie mniejszym niż 45 stopni do poziomu,
- odległość płomienia palnika od butli powinna wynosić co najmniej 1,0 m,
- zabronione jest niepotrzebne manipulowanie palnikami, zaworami i przewodami butli z gazem,
- w odległości mniejszej niż 4 m od wytwornicy acetylenu lub butli z gazem nie można
wykonywać spawania ani palić papierosów,
- palniki do spawania powinny być utrzymywane w stanie technicznej sprawności
i czystości, należy unikać zanieczyszczenia ich wodą, wapnem, smarami itp. lub uszkodzenia
mechanicznego,
- butle z tlenem i acetylenem należy chronić przed promieniami słonecznymi, przed
wywróceniem i uszkodzeniem oraz przed ogrzaniem do temperatury +23oC,
- ręczne przemieszczanie butli o pojemności ponad 10 dm3 powinno być wykonywane przez co
najmniej dwie osoby, natomiast do przewożenia butli należy używać specjalnych wózków
z amortyzacją lub kołami z ogumieniem pneumatycznym [4, s. 287].
- Podczas prowadzenia prac spawalniczych gazoniebezpiecznych, urządzenia zasilające, w tym
butle z gazami technicznymi, powinny być usytuowane na zewnątrz pomieszczeń lub urządzeń,
w których prace te są wykonywane.
Zabronione jest: stosowanie do tlenu i acetylenu przewodów igielitowych, z tworzyw
sztucznych lub o podobnych właściwościach, podłączania przewodów za pomocą drutu, używanie
palników uszkodzonych, smarowanie części palnika smarem lub oliwą, przewracanie lub toczenie
butli z gazami poziomo, ustawianie butli na rusztowaniach [7].
Prace spawalnicze powinny być wykonywane przez osoby posiadające  Zaświadczenie
o ukończeniu szkolenia albo  świadectwo egzaminu spawacza lub  Książkę spawacza ,
wystawiane w trybie określonym w odrębnych przepisach i Polskich Normach [7].
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są ogólne obowiązki pracownika w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy?
2. Jakie środki ochrony indywidualnej powinien posiadać spawacz?
3. Jakich przepisów bhp należy przestrzegać na stanowisku pracy?
4. Jakich przepisów bhp należy przestrzegać przy transporcie butli z gazem?
5. Jakich przepisów bhp należy przestrzegać podczas piłowania, przecinania, trasowania?
6. Jakich przepisów bhp należy przestrzegać podczas spawania?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Porównaj sprzęt ochrony osobistej spawacza na stanowisku stałym i przy spawaniu naściennym
i sufitowym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z wymaganiami dotyczącymi bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie sprzętu
ochrony osobistej spawacza,
2) obejrzeć film, zdjęcia lub ilustracje przedstawiające stosowanie przepisów bhp przy spawaniu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
3) przeanalizować jakie środki ochrony osobistej spawacza są przydatne na stanowisku stałym,
4) przeanalizować jakie środki ochrony osobistej są niezbędne przy spawaniu naściennym lub
sufitowym,
5) zapisać wyniki swoich spostrzeżeń w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 film przedstawiający przestrzeganie przepisów bhp podczas spawania,
 zdjęcia lub ilustracje przedstawiające środki ochrony osobistej spawacza,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Określ skutki nieprzestrzegania przepisów bhp i ochrony ppoż. na stanowisku pracy przy
podstawowych operacjach obróbki rur stalowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z wymaganiami dotyczącymi bezpieczeństwa i higieny pracy przy trasowaniu,
cięciu, piłowaniu rur stalowych,
2) obejrzeć film, zdjęcia lub ilustracje przedstawiające stosowanie przepisów bhp przy
podstawowych operacjach obróbki rur stalowych,
3) przeanalizować jakie środki ochrony osobistej są niezbędne przy wykonywaniu procesów
obróbki rur stalowych,
4) przeanalizować dlaczego konieczne jest przestrzeganie przepisów bhp przy podstawowych
operacjach obróbki rur stalowych,
5) wskazać skutki nieprzestrzegania przepisów bhp i ochrony ppoż. na stanowisku pracy przy
podstawowych operacjach obróbki rur stalowych,
6) zapisać wyniki swoich spostrzeżeń w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 film przedstawiający przestrzeganie przepisów bhp przy podstawowych operacjach obróbki rur
stalowych,
 zdjęcia lub ilustracje przedstawiające trasowanie, cięcie, piłowanie rur stalowych,
 literatura z rozdziału 6.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić obowiązki pracownika w zakresie bhp i ppoż.?
2) podać szczegółowe przepisy bhp na stanowisku pracy przy podstawowych
operacjach obróbki rur stalowych?
3) podać szczegółowe przepisy bhp i ppoż. przy spawaniu rur stalowych?
4) dobrać sprzęt ochrony osobistej spawacza zabezpieczający przed szkodliwym
działaniem promieni?
5) dobrać sprzęt ochrony osobistej spawacza zabezpieczający przed poparzeniem?
6) podać przepisy bhp dotyczące przechowywania, transportowania i używania
butli z tlenem i acetylenem?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.2. Rury i kształtki stalowe oraz podstawowa armatura stosowane
w instalacjach sanitarnych
4.2.1. Materiał nauczania
Charakterystyka rur i kształtek stalowych
Stale to stopy żelaza z węglem o zawartości węgla w poniżej 2%, otrzymane w wyniku
odwęglania surówki przez wypalanie węgla, który łączy się z tlenem zawartym w powietrzu
(w konwektorach) lub w rudzie żelaza (w piecach martenowskich lub elektrycznych). Stale dzieli
się na dwie podstawowe grupy: węglowe i stopowe. W każdej z nich można wyodrębnić: stal
konstrukcyjną, narzędziową i o właściwościach specjalnych. Stale węglowe można również
podzielić ze względu na zawartość węgla na niskowęglowe, średniowęglowe i wysokowęglowe.
Stale stopowe to stopy, w których zawartość przynajmniej jednego składnika wynosi odpowiednio:
manganu 0,9%, krzemu i niklu 0,5%, chromu i miedzi 0,3%, wolframu i kobaltu 0,2%, molibdenu,
wanadu, tytanu, aluminium 0,1%. Te dodatki stopowe wpływają korzystnie na strukturę stali
stopowej i na jej właściwości fizyczne i mechaniczne. Elementy instalacji wykonuje się najczęściej
ze stali kwasoodpornych i odpornych na korozję atmosferyczną [2, s. 21-23].
Rury stalowe stosowane w instalacjach sanitarnych to:
- rury stalowe bez szwu walcowane na gorąco ogólnego zastosowania (wg PN-80/H-74219),
- rury stalowe ze szwem gwintowane ocynkowane (wg PN-74/H-74200),
- rury stalowe czarne ze szwem gwintowane (wg PN-74/H-74200),
Rury stalowe są odporne na działanie sił zewnętrznych i wewnętrznych, mają cienkie ścianki.
Rury stalowe można giąć ograniczając w ten sposób liczbę kształtek do wbudowania w rurociąg
oraz liczbę koniecznych połączeń. Wadą tych rur jest mała odporność na korozję i konieczność
stosowania izolacji przeciwkorozyjnej rur. Rury stalowe w instalacjach sanitarnych łączy się za
pomocą spawania oraz połączeń gwintowanych. Ich połączenia są szczelne i trwałe. Do łączenia
odcinków rur ze sobą, armatury z przewodami oraz podłączania urządzeń gazowych stosuje się
złączki instalacyjne. Kształtki służą do łączenia ze sobą rur o różnych średnicach lub różnym
kierunku ustawienia. W porównaniu do rur z tworzyw sztucznych montaż rurociągów stalowych
jest bardziej pracochłonny. Rury stalowe stosuje się do budowy instalacji wody zimnej i ciepłej,
instalacji gazowej i centralnego ogrzewania [1, s. 115].
Do wykonania instalacji wodociągowych, jeżeli woda jest niekorozyjna lub słabo korozyjna,
najczęściej używa się rur stalowych ze szwem gwintowanych (znak S), obustronnie
ocynkowanych (znak OC), łączonych na łączniki.
Wymienione rury są produkowane o długościach 4 � 7 m. powinny one odpowiadać
określonym warunkom, m.in. poddane próbie hydraulicznej nie powinny wykazywać nieszczelności
i trwałych odkształceń przy ciśnieniu  5 MPa.
Rury stalowe ze szwem gwintowane łączy się łącznikami gwintowanymi i ocynkowanymi
wykonanymi ze stali bądz
z żeliwa ciągliwego. Są one zaopatrzone w gwint wewnętrzny
(cylindryczny) bądz
zewnętrzny  prawy. A
ączniki mogą być równoprzelotowe i redukcyjne.
A
ączniki poddane próbie hydraulicznej nie powinny wykazywać przecieków i pęknięć:
- do średnicy 20 mm przy ciśnieniu 4 MPa,
- powyżej średnicy 20 mm przy ciśnieniu 2,5 MPa,.
A
ączniki równoprzelotowe oznacza się wielkością średnicy nominalnej wylotu, a dla
redukcyjnych podaje się wielkość poszczególnych wylotów według zasady: najpierw średnicę
większą, a następnie mniejszą. W razie większej liczby wylotów określa się średnicę w kolejności
przeciwnej do ruchu wskazówek zegara [2, s. 174-175].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Tab. 1. A
ączniki z żeliwa ciągliwego (wg PN-76/H74392) [2, s. 176].
Typ Rodzaj Szkic
nakrętne równoprzelotowe
nakrętno-wkrętne
Kolanka
równoprzelotowe
nakrętne zwężkowe
nakrętne równoprzelotowe
Trójniki nakrętne jednozwężkowe
nakrętne dwuzwężkowe
nakrętne równoprzelotowe
Czwórniki
nakrętne dwuzwężkowe
nakrętne równoprzelotowe
90�
nakrętno-wkrętne
równoprzelotowe
nakrętne równoprzelotowe
A
uki
45�
nakrętno-wkrętne
równoprzelotowe
180� nakrętne równoprzelotowe
nakrętne równoprzelotowe
nakrętne zwężkowe
nakrętno-wkrętne
Złączki
wkrętne równoprzelotowe
wkrętne zwężkowe
Narożniki nakrętne równoprzelotowe
Przeciwnakrętki 
sześciokątne
Zaślepki
okrągłe
bez obrzeża
Korki
z obrzeżem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
nakrętne płaskie
proste nakrętne stożkowe
nakrętno-wkrętne płaskie
Dwuzłączki
nakrętno-wkrętne stożkowe
nakrętne płaskie
nakrętne stożkowe
kolanowe
nakrętno-wkrętne płaskie
nakrętno-wkrętne stożkowe
Kołnierze w instalacjach wodociągowych służą najczęściej do łączenia rur z uzbrojeniem
przewodowym i urządzeniami, np. pompami. Najczęściej stosuje się kołnierze gwintowane z szyjką
nakręcane na końcówkę rur. Średnice wewnętrzne kołnierzy odpowiadają średnicom zewnętrznym
rur, a średnice zewnętrzne zależą od średnicy nominalnej rury i ciśnienia, do których dobiera się
kołnierz.
Rys. 1. Czwórnik  kolejność podawania
Rys. 2. Kołnierz gwintowany z szyjką [2, s. 176]
wymiarów wylotów w opisie [2, s. 176]
Przy montażu instalacji wodociągowej wykorzystuje się fakt, że łączniki maja wewnętrzny
gwint cylindryczny, rury natomiast nacięty gwint o zbieżności 1:16. Fakt ten ułatwia znacznie
czynności montażowe i zapewnia większą szczelność połączenia [2, s. 177].
Rys. 3. Rura stalowa lekka ze złączką: a) złączka z gwintem cylindrycznym, b) rura z gwintem o zbieżności 1:16 [2, s. 177]
Przewody instalacji wody ciepłej wykonuje się z rur stalowych ze szwem, gwintowanych
(PN-74/H-74200), specjalnie cynkowanych o średniej grubości ścianek. Rury, podobnie jak
w instalacjach wodociągowych, łączy się łącznikami gwintowanymi uszczelnianymi konopiami
i kitem pokostowym lub taśmą uszczelniającą. Do łączenia rur, zmian kierunków, odgałęzień służą
złączki zwykłe, zwężkowe, kolana, łuki, trójniki, czwórniki itp. z żeliwa ciągliwego, ocynkowane,
takie same jak stosowane w instalacjach wodociągowych [2, s. 224].
Uzbrojenie instalacji wody zimnej i ciepłej stanowią:
- zawory przelotowe (zwykłe i z zaworem spustowym),
- zawory zwrotne,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
- zawory pływakowe,
- zawory czerpalne (zwykłe, służące do czerpania wody zimnej i złożone, czyli baterie stosowane
do czerpania wody zimnej, ciepłej lub zmieszanej).
Zawory wykonuje się w całości z mosiądzu albo korpus z żeliwa, a pozostałe części
z mosiądzu. Zawory te mają zamknięcia grzybkowe i są łączone z przewodami na gwint [2, s. 91].
Rys. 4. Zawory przelotowe a) bez zaworu spustowego, b) z zaworem spustowym [2, s. 91]
Zawory przelotowe mosiężne o średnicy DN = 10 � 65 mm i żeliwne o średnicy DN = 15 � 85
mm produkuje się w dwóch wersjach  bez zaworu spustowego (A) i z zaworem spustowym (B).
Stosuje się je przy ciśnieniu roboczym do 1 MPa i powinny one wytrzymywać ciśnienie próbne
rzędu 1,6 MPa. Na korpusie każdego zaworu powinna być odlana strzałka, określająca kierunek
przepływu wody po zmontowaniu zaworu na przewodzie.
Zawory przelotowe kątowe średnicy 10 mm i 15 mm produkuje się w trzech rodzajach:
z nakrętką kapturową i złączką, z dwiema nakrętkami kapturowymi, bez nakrętki i złączki oraz
w dwóch odmianach  z korpusem mosiężnym i żeliwnym.
Zawory zwrotne grzybkowe wykonuje się z mosiądzu o średnicy 10 � 20 mm oraz
z korpusem z żeliwa ciągliwego i pozostałymi częściami mosiężnymi o średnicy 25 � 80 mm.
Montuje się je na przewodach, w których chcemy uzyskać jednokierunkowy przepływ wody, np.
przy podgrzewaczach.
Rys. 5. Zawór zwrotny grzybkowy [2, s. 185]
Zawory czerpalne produkuje się jako mosiężne, żeliwne i mosiężne chromowane. Zawory
czerpalne mosiężne o średnicy 10, 15, 20, i 25 mm produkuje się w dwóch wersjach. Zawory
z korpusami z żeliwa ciągliwego produkuje się w podobnych wersjach tylko o średnicach
20 i 25 mm. Zawory mosiężne chromowane produkuje się jako zawory umywalkowe stojące
o średnicy 15 i 20 mm oraz zawory z ruchomą wylewką średnicy 15 mm. Zależnie od kształtu
wylewki rozróżnia się zawory z wylewka w kształcie litery U, S i L.
Baterie czerpalne produkowane z mosiądzu o powierzchni chromowanej umożliwiają pobór
wody zimnej, ciepłej lub zmieszanej. Rozróżnia się między innymi baterie zlewozmywakowe,
umywalkowe, wannowe i natryskowe.
Baterie zlewozmywakowe i umywalkowe produkuje się z wylewka ruchomą o średnicy 15 mm.
Zależnie od kształtu wylewki rozróżnia się trzy odmiany  z wylewką w kształcie litery S, U i L.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Baterie wannowe produkuje się zależnie od rodzaju natrysku jako baterie z natryskiem ręcznym
lub stałym, a ze względu na rodzaj i kształt wylewki w dwóch odmianach  z wylewką stałą (N)
albo z wylewką ruchomą S (L).
Baterie natryskowe bez wylewki produkuje się jako uzbrojenie czerpalne w indywidualnych
urządzeniach natryskowych.
W instalacjach wodociągowych montuje się również zawory pływakowe średnicy 10 mm
regulujące przepływ wody do płuczki ustępowej, spłukiwacz ustępowy ciśnieniowy średnicy 20
mm oraz w natryskowniach zbiorowych natryski dz
wigniowe z zamknięciem ćwierćobrotowym
i mieszacze. Te ostatnie produkuje się w dwóch wersjach  jako mieszacze z dwoma zaworami
kątowymi i termometrem oraz jako mieszacze z termometrem do zaworów przelotowych. Pierwsze
z nich są odpowiednie dla średnic nominalnych 15 � 20, 20 � 25, 25 � 32 i 32 � 40 mm, a drugie
dla średnic 40 � 50 i 50 � 65 mm [2, s. 178-181].
Przewody instalacji gazu wykonuje się z rur stalowych czarnych bez szwu łączonych za
pomocą spawania (PN-80/H-74219). Dopuszcza się stosowanie połączeń gwintowych do
przyłączania armatury oraz do innych podłączeń w budynku. Do uszczelniania gwintu metodą
tradycyjną używa się wyczesanych włókien konopnych nasyconych pastą niewysychającą. Pasma
konopi odpowiedniej długości lekko się smaruje pastą, a następnie nawija na gwint w kierunku od
tyłu ku przodowi mocno je dociskając. Po nawinięciu całości wygładza się je przez obrót ręki
w kierunku nakręcania gwintu. Następnie wkręca się ostrożnie kształtkę lub złączkę, najpierw ręką,
a póz
niej używając klucza rurowego lub szczypiec. Rurę wkręca się w łącznik obracając nią w lewą
stronę, względnie łącznik nakręca się na rurę obracając nim w prawą stronę. Zamiast włókien
konopnych do uszczelniania gwintów rurowych używa się specjalnych taśm uszczelniających.
Do zamykania dopływu gazu stosuje się kurki odcinające kulowe. Każdy kurek powinien
mieć założony klucz do otwierania i zamykania. Kurek gazowy kulowy zawiera obustronny
wewnętrzny gwint do połączenia z instalacją, korpus wykonany z mosiądzu lub stali i zawieradło
kulowe z mosiądzu pokryte teflonem. Zakres produkowanych średnic przyłączeniowych wynosi
15�50 mm [1, s. 320].
Przewody instalacji centralnego ogrzewania wykonuje się z rur stalowych czarnych. Na
przewody o małych średnicach (do 50 mm) łączone na gwint używa się rur stalowych ze szwem,
gwintowanych średnich. Wymiary tych rur są podane w PN-74/H-74200.
Rury stalowe ze szwem, gwintowane produkuje się w dwóch różnych grubościach ścianek:
- lekkie  ze zmniejszoną grubością ścianek,
- średnie  ze ściankami o grubości normalnej.
W instalacjach ogrzewań wodnych o temperaturze do 115�C i ciśnieniu do 1,0 MPa oraz
w instalacjach parowych niskoprężnych łączonych na gwint stosuje się rury stalowe ze szwem
gwintowane średnie. Gdy przewody łączy się za pomocą spawania, to dla tych wartości
temperatury, ciśnienia i średnic do 65 mm należy stosować rury stalowe ze szwem, gwintowane
lekkie. Do średnic większych stosuje się rury stalowe bez szwu walcowane na gorąco ogólnego
zastosowania wg PN-80/H-74219.
Jeżeli parametry wody przekraczają 115�C lub 1,0 MPa, a także w ogrzewaniach parowych
wysokoprężnych, stosuje się rury stalowe ze szwem średnie (wg PN-74/H-74200). Jeżeli średnice
są większe niż 80 mm, to instalacje wykonuje się z rur stalowych bez szwu walcowanych na
gorąco. Do tego zakresu ciśnienia i temperatury nie stosuje się na ogół połączeń gwintowanych.
Przewody w kotłowniach oraz pompowniach centralnych niskiego ciśnienia należy
wykonywać:
- przy średnicach przewodów do 100 mm  z rur stalowych ze szwem, gwintowanych (wg PN-
74/H-74200) lub przy większych ciśnieniach  z rur stalowych bez szwu walcowanych na
gorąco (wg PN-80/H-74219)
- przy średnicach przewodów 100 � 400 mm  z rur stalowych bez szwu walcowanych na gorąco
(wg PN-80/H-74219).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Przewody w przyłączach budynków do sieci ciepłej i w węzłach cieplnych wykonuje się
z rur stalowych bez szwu walcowanych na gorąco (wg PN-80/H-74219), z rur stalowych bez szwu
ciągnionych i walcowanych na zimno (wg PN-84/H-74220) i z rur stalowych ze szwem
przewodowych (wg PN-79/H-74244).
Do montażu przewodów i uzbrojenia w instalacjach ogrzewania centralnego można stosować
połączenia: gwintowane, spawane, kołnierzowe.
Połączenia gwintowane wykonuje się na przewodach gwintowanych z rur stalowych ze szwem
typu średniego, jeśli ciśnienie robocze czynnika grzejnego nie przekracza 1,25 MPa,
a temperatura 150�C. Stosuje się je również do łączenia przewodów z uzbrojeniem gwintowanym
oraz przyrządami kontrolno-pomiarowymi, których końcówki są gwintowane.
Połączenia te uszczelnia się konopiami oraz pastą miniową lub taśma uszczelniającą. Przewody
z uzbrojeniem o średnicach większych niż 50 mm, a w odniesieniu do instalacji wysokoprężnych
 również przy mniejszych średnicach, łączy się za pomocą kołnierzy.
Stosuje się następujące rodzaje kołnierzy:
- na przewodach o ciśnieniu roboczym czynnika grzejnego do 1,6 MPa  kołnierze przyspawane
okrągłe płaskie,
- na przewodach o ciśnieniu roboczym czynnika grzejnego do 1,6 � 10,0 MPa  kołnierze
przyspawane okrągłe z szyjką.
Rury o większych średnicach łączy się za pomocą spawania. Rury o grubości ścianek do 5 mm
można spawać gazowo lub elektrycznie; rury o grubości ścianek większej niż 5 mm zaleca się
spawać elektrycznie.
Do uszczelniania połączeń kołnierzowych przewodów wodnych i parowych o temperaturze
powyżej 80�C i ciśnieniu 1,6 MPa należy stosować uszczelki azbestowo-kałczukowe.
Kołnierz spawa się z króćcem rury stalowej dwiema spoinami pachwinowymi. Połączeń
kołnierzowych nie wolno stosować na łukach przewodów [2, s. 413].
Do uzbrojenia instalacji cieplnej należą: zawory przelotowe, zawory grzejnikowe,
termostatyczne zawory grzejnikowe, zawory odpowietrzające, zawory odpowietrzające do
grzejników, zawory zwrotne, zawory redukcyjne i zawory bezpieczeństwa.
Do samoczynnej regulacji temperatury powietrza w pomieszczeniach ogrzewanych za pomocą
ogrzewań wodnych stosuje się termostatyczne zawory grzejnikowe.
Do odpowietrzania grzejników i instalacji stosuje się zawory odpowietrzające [2, s. 420-422].
Rys. 6. Zawory przelotowe: a) skośny mufowy, b) prosty kulowy, c) kulowy kołnierzowy [2, s. 420]
Rys. 7. Zawory grzejnikowe z podwójną regulacją: a) kątowy, b) prosty [2, s. 420]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakich rur używa się do wykonywania instalacji wodociągowych?
2. W jaki sposób wykonuje się połączenia rur stalowych w instalacjach wodociągowych?
3. Jakie łączniki stosowane są do połączeń rur stalowych wodociągowych?
4. Z jakich rur wykonuje się przewody instalacji wody ciepłej?
5. Jakich rur używa się do wykonywania instalacji gazu?
6. Z jakich rur wykonuje się przewody instalacji centralnego ogrzewania?
7. Jaką armaturę stosuje się w instalacjach sanitarnych?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Porównaj właściwości rur stalowych stosowanych do montażu instalacji wodociągowej,
gazowej i centralnego ogrzewania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z rodzajami i własnościami rur stalowych do montażu instalacji sanitarnych,
2) przeanalizować modele, zdjęcia i rysunki przedstawiające rury stalowe i ich zastosowanie do
montażu instalacji sanitarnych,
3) określić rodzaje rur i zakres ich stosowania oraz sposoby połączeń przy montażu
poszczególnych instalacji sanitarnych,
4) porównać własności rur stalowych do montażu poszczególnych instalacji,
5) swoje spostrzeżenia zapisać w zeszycie,
6) zaprezentować efekty swojej pracy grupie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- modele, zdjęcia i rysunki rur stalowych,
- katalogi techniczne rur stalowych,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Scharakteryzuj kształtki stosowane podczas montażu instalacji sanitarnych z rur stalowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z rodzajami kształtek stalowych,
2) przeanalizować schematy, rysunki i zdjęcia przedstawiające kształtki stalowe,
3) określić rodzaje i zakres stosowania poszczególnych kształtek,
4) rozpoznać kształtki stosowane do montażu instalacji sanitarnych,
5) swoje spostrzeżenia zapisać w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 schematy, rysunki i zdjęcia kształtek stalowych,
 kształtki stalowe: łuki, kolana i trójniki,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Ćwiczenie 3
Sprawdz
stan i jakość materiałów do montażu instalacji sanitarnych z rur stalowych
przygotowanych przez nauczyciela.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z zasadami sprawdzania stanu materiałów do montażu instalacji sanitarnych z rur
stalowych,
2) zapoznać się z instrukcją zawierającą przepisy bhp na stanowisku do ćwiczeń,
3) rozpoznać znajdujące się na stanowisku do ćwiczeń materiały,
4) dokonać sprawdzenia stanu technicznego poszczególnych rur i kształtek,
5) spostrzeżenia zapisać w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stanowisko do wykonania ćwiczenia powinno być wyposażone w rury i kształtki stalowe,
materiały do połączeń rur: łączniki do połączeń rozłącznych i nierozłącznych oraz materiały
pomocnicze  zarówno dobre jak i wadliwe (najkorzystniej by ćwiczenie zostało wykonane
w warunkach rzeczywistych tj. na miejscu montażu instalacji wodociągowej, gazowej lub
centralnego ogrzewania),
 instrukcja dla ucznia obejmująca przepisy bhp,
 literatura z rozdziału 6.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozpoznać łączniki do połączeń rozłącznych i nierozłącznych rur stalowych?
2) ocenić stan techniczny rur i łączników do montażu instalacji z rur stalowych?
3) zastosować rury stalowe i ich połączenia dla poszczególnych instalacji z rur
stalowych?
4) przygotować rury i kształtki do wykonania połączeń w poszczególnych
instalacjach z rur stalowych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.3. Procesy obróbki rur stalowych podczas montażu instalacji
sanitarnych
4.3.1. Materiał nauczania
Do podstawowych operacji wchodzących w zakres obróbki ręcznej metali, zalicza się:
trasowanie, piłowanie, wiercenie i rozwiercanie otworów oraz cięcie, gięcie i gwintowanie.
Jako narzędzia pomiarowe do obróbki rur stosuje się przymiar taśmowy, przymiar składany tzw.
metrówkę oraz suwmiarkę.
Przymiar kreskowy służy do bezpośredniego pomiaru długości i wykonany jest z taśmy
stalowej. Na jej krawędziach znajdują się podziałki: jedna o wartości działki elementarnej równej
1 mm, a druga  0,5 mm. Kreski podziałki są różnej długości, co znacznie ułatwia odczyt wartości
pomiaru.
Do mierzenia elementów dłuższych używamy przymiarów taśmowych oraz drewnianych
przymiarów składanych.
Rys. 8. Przymiar kreskowy [2, s. 31] Rys. 9. Przymiar taśmowy [2, s. 31]
Suwmiarka uniwersalna umożliwia pomiar z dokładnością do 0,1 mm, służy do pomiarów
długości i średnic wałków, rur i prętów, średnic i głębokości otworów, grubości blach, taśm itp.
Rys. 10. Suwmiarka uniwersalna i przykład pomiaru: a) suwmiarka: 1  prowadnica, 2  szczęka do pomiarów
zewnętrznych, 3  szczęka do pomiarów wewnętrznych, 4  suwak, 5  szczęki suwaka do pomiarów zewnętrznych,
6  szczęki suwaka do pomiarów wewnętrznych, 7  noniusz, 8  wysuwka głębokościomierza, 8  dz
wignia zacisku;
b) i c) wskazania noniusza: b  wartość pomiaru 42 mm, c  wartość pomiaru 40,7 mm [2, s. 32]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
 Suwmiarka składa się z prowadnicy zakończonej szczęką do pomiarów zewnętrznych
i wewnętrznych. Na prowadnicy jest wykonana podziałka główna o działkach, czyli odstępach
między sąsiednimi kreskami  1 mm. Po prowadnicy przesuwa się suwak ze szczękami
przesuwnymi do pomiarów zewnętrznych i wewnętrznych. Na suwaku znajduje się noniusz, czyli
podziałka składająca się z dziesięciu działek co 0,9 mm każda, o łącznej długości 9 mm.
Z suwakiem jest połączona wysuwka głębokościomierza, która porusza się w specjalnym rowku
wykonanym w prowadnicy. Suwak do prowadnicy dociska zacisk samoczynny, który można
zwolnić po naciśnięciu dz
wigienki zacisku.
Wykonując suwmiarką pomiar, np. wałka, należy nacisnąć na dz
wigienkę zacisku, rozsunąć
szczęki i umieścić między nimi wałek, następnie zsunąć szczęki aż do zetknięcia z powierzchnią
wałka oraz zwolnić nacisk na dz
wigienkę. Szczęki w czasie pomiaru powinny się znajdować
w płaszczyz
nie prostopadłej do osi mierzonego przedmiotu. Następnie należy dokonać odczytu
wartości pomiaru.
Trasowanie jest to nanoszenie oraz rysowanie granic i miejsc obróbki na przedmiotach
obrabianych. Dzieli się ono na płaskie  wykonywane na powierzchniach płaskich (np. na
powierzchniach blach) i przestrzenne  na przedmiotach ukształtowanych w przestrzeni. Podczas
trasowania przedmiot trasowany powinien spoczywać na płaskim, poziomym i sztywnym podłożu.
Rys. 11. Trasowanie: a) płaskie, b) przestrzenne [2, s. 33]
Stanowisko robocze do trasowania powinno być wyposażone w stół ślusarski, natomiast do
trasowania przestrzennego w specjalną płytę traserską. Powinny tam znajdować się narzędzia
i przyrządy do trasowania: rysiki, cyrkle, ryśniki, środkowniki, pryzmy i punktaki [2, s. 35].
Rys. 12. Narzędzia i przyrządy do trasowania a) rysiki, b) cyrkle, c) ryśnik, d) kątownik ze stopką, e) środkownik,
f) pryzma, g) punktak [2, s. 34]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Do trasowania linii równoległych poziomych i pionowych oraz do ustawiania
i sprawdzania ustawienia przedmiotów na płycie traserskiej służy ryśnik. Pryzmę stosuje się
podczas trasowania przedmiotów okrągłych (wałków, osi, tulei itp.). Przystępując do trasowania
należy wyznaczyć na przedmiocie podstawy traserskie, od których odmierza się poszczególne
wymiary. Po wykreśleniu linii rysikiem w celu ich trwałego wyznaczenia, punktuje się je
punktakiem pobijanym młotkiem.
Trasowanie rur obejmuje czynności związane z wyznaczaniem długości poszczególnych ich
odcinków oraz miejsc wykonania gięć, dzięki którym zamontowane rury tworzą fragment instalacji
o żądanej długości montażowej i wymaganych kształtach [2, s. 35].
Pojęcie długości rzeczywistej odnosi się tylko do odcinków rur, natomiast pojęcie długości
montażowej do długości odcinków zmontowanych przewodów z uwzględnieniem np. trójników do
rozgałęzień, zaworów przelotowych itp.
Długością rzeczywistą nazywamy odległość między obydwoma końcami odcinka rury
mierzoną wzdłuż osi rury.
Długość montażowa jest to odległość między osiami przewodów prostopadłych do
mierzonego odcinka przewodu lub między końcami danego przewodu po jednej jego stronie i osią
przewodu prostopadłego po stronie drugiej.
Długość rzeczywistą przewodu można obliczyć wg wzoru:
lrz = lm - Łs
w którym:
lrz  długość rzeczywista
lm  długość montażowa
s  skrót elementu przy zastosowaniu łącznika
Łs  suma skrótów
Rys. 13. Długość rzeczywista i montażowa: a) przy zastosowaniu trójników, b) przy zastosowaniu kolanek [2, s. 35]
Rys. 14. Długość rzeczywista i montażowa: a) przy zastosowaniu gięcia,b) przy zastosowaniu gięcia i trójnika [2, s. 35]
Długość rzeczywista dla przykładu podanego na rys. 10 a, przy założeniu lm = 1000 mm
i średnicy przewodu 20 mm, wynosi lrz = 1000  Łs, z rysunku wynika, że mamy dwa skróty.
Przyjmując, że jeden skrót wynosi 5 mm plus połowa średnicy odgałęzienia 20 mm, to znaczy 10
mm, Łs = 10 + 5 + 10 + 5 = 30 mm, stąd lrz = 1000  30 = 970 mm.
Przy wykonywaniu na przewodach łuków długość rzeczywista będzie większa od długości
montażowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Piłowanie jest to czynność, polegająca na zdejmowaniu określonej warstwy materiału
narzędziem zwanym pilnikiem.
Rozróżnia się kilka rodzajów pilników zależnie od: rodzaju nacięć, kształtu przekroju
poprzecznego i liczby nacięć na długości 10 mm. W zależności od liczby nacięć rozróżniamy:
zdzieraki, równiaki, półgładziki, podwójne gładziki i jedwabniki.
Rys. 15. Nacięcia pilników: a) pojedyncze jednorzędowe, b) pojedyncze wielorzędowe, c) pojedyncze wielorzędowe
śrubowe, d) podwójne jednorzędowe, e) podwójne wielorzędowe [2, s. 52]
Rys. 16. Kształty pilników ślusarskich a) płaski, b) okrągły, c) półokrągły, d) kwadratowy, e) trójkątny [2, s. 52]
Jakość wykonywanej pracy zależy od właściwego zamocowania obrabianego przedmiotu
i prawidłowej postawy roboczej piłującego. Sposoby zamocowania przedmiotów zależne są od
wymiarów przedmiotu, jego kształtu i sztywności.
Rys. 17. Prawidłowe trzymanie pilnika ciężkiego [2, s. 53] Rys. 18. Prawidłowe trzymanie pilnika średniej
długości [2, s. 53]
Podczas piłowania zgrubnego pilnikiem długim wykonuje się dwa ruchy  ruch ręką i ruch
tułowiem, a podczas piłowania równiakiem lub gładzikiem tylko ruch ręką, natomiast tułów
pozostaje nieruchomy [2, s. 53].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Rys. 19. Postawa robotnika podczas ruchu roboczego pilnika a) wyjściowa, b) środkowa, c) bliska końca skoku
roboczego, d) koniec skoku  początek powrotu do pozycji wyjściowej [2, s. 53]
Wiercenie jest to czynność, której celem jest wykonanie otworów okrągłych za pomocą wierteł
i wiertarek.
Wiertła są to narzędzie dwuostrzowe (w czasie pracy skrawają równocześnie dwa ostrza)
używane do wykonywania okrągłych otworów przy użyciu wiertarek: przenośnych lub stałych.
Rozróżniamy wiertła piórkowe (rzadko stosowane) i kręte.
Rys. 20. Wiertła kręte z uchwytem: a) walcowym, b) stożkowym [2, s. 54]
W części skrawającej wiertła krętego rozróżnia się dwie krawędzie tnące, znajdujące się na
dwóch stożkowych powierzchniach i ścin. Krawędzie tnące wierteł do żeliwa i stali tworzą
najczęściej kąt 116 � 120� [2, s. 54].
Rys. 21. Wiertło zaostrzone prawidłowo: 1  krawędzie tnące, 2  powierzchnie stożkowe, 3 - ścin [2, s. 54]
O przydatności wiertła świadczy przede wszystkim prawidłowe jego zaostrzenie, niezbędne do
dokładnego wykonania otworu.
Wiertarki dzielimy na przenośne i stałe. Pierwsze z nich w czasie pracy trzyma się w ręku.
Mogą one mieć napęd ręczny lub elektryczny.
Bardzo ważną czynnością poprzedzającą wiercenie otworu w przedmiocie, jest właściwe
zamocowanie go bezpośrednio na stole wiertarki lub w przyrządzie, np. w imadle maszynowym.
Otwory średnicy poniżej 30 mm można wykonywać jednym wiertłem. Do średnic większych
należy używać dwóch wierteł; najpierw wierci się otwór wiertłem 10 � 12 mm, a dopiero podczas
wiercenia wtórnego wykonuje się otwór żądanej średnicy. Można wiercić na sucho; jednak
najczęściej wykonuje się otwory z zastosowaniem chłodziwa (emulsji  oleju zmieszanego z wodą),
co zwiększa trwałość wiertła i umożliwia zwiększenie szybkości wiercenia [2, s. 55].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Rys. 22. Wiertarka stołowa: Rys. 23. Wiertarki przenośne [2, s. 55]
1  silnik elektryczny, 2  pas, 3  wrzeciono, 4  dz
wignia a) o napędzie ręcznym, b) mechanicznym
kółka zębatego, 5  zębatka, 6  komplet kół na wale silnika,
7  komplet kół na wrzecionie [2, s. 56]
Cięcie rur stalowych
Rury stalowe można ciąć ręcznie lub mechanicznie. Cięcie rur poprzedzone jest
trasowaniem. Do cięcia ręcznego rur służy piłka do metalu, natomiast przy cięciu blach lub taśm
metalowych należy posługiwać się nożycami. Ręczne cięcie rur stalowych wykonuje się najczęściej
przy użyciu piłki do metalu, złożonej z oprawki z rękojeścią, w której jest zamontowany brzeszczot
stanowiący właściwe narzędzie tnące. Długość piłki powinna zapewniać odpowiednie przesunięcie
(skok) w czasie pracy w granicach 150�250 mm. Natomiast podziałka piłki, czyli odległość między
sąsiednimi zębami powinna być dobrana do wymiarów przecinanej rury tak, aby w pracy brały
udział co najmniej dwa zęby. Posługując się piłką trzymamy ją oburącz i wywieramy równomierny
nacisk tylko przy przesuwaniu piłki do przodu w czasie ruchu pracy. W trakcie przecinania rura
powinna być stabilnie zamocowana np. w imadle [2, s. 36].
Aby przyspieszyć i ułatwić cięcie ręczne można zastosować ręczną piłę brzeszczotową
o napędzie elektrycznym, przeznaczoną do cięcia rur stalowych o średnicach do 100 mm.
Wyposażona jest w uchwyt łańcuchowy, dwa brzeszczoty i ma regulowaną prędkość [2, s. 38].
Rys. 24. Piłka ręczna do metalu: 1  oprawka, 2  rękojeść, Rys. 25. Piła brzeszczotowa ręczna
3  uchwyt stały, 4  uchwyt przesuwny, 5  prowadnica,
f-my RIDGID [Katalog producenta].
6  brzeszczot, 7  kołki [2, s. 36]
Mechaniczne cięcie rur wykonuje się piłami mechanicznymi brzeszczotowymi lub tarczowymi.
Przy czym piły tarczowe mają wydajność większą o 30 40% od pił brzeszczotowych. Są one
napędzane silnikami elektrycznymi [2, s. 39].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
 Gięcie rur stalowych
Gięcie rur stosuje się w celu nadania im kształtów umożliwiających wykonanie obejść, zmian
kierunku itp. Spośród rur stalowych można giąć jedynie rury stalowe czarne, natomiast na rurach
stalowych ocynkowanych (białych) dopuszcza się gięcie na zimno małych łuków o dużym
promieniu. Promień gięcia tych rur nie powinien być mniejszy niż 4�5 średnic zewnętrznych giętej
rury. Gięcie rur może być wykonywane na zimno i na gorąco.
Na zimno zgina się rury o średnicach mniejszych niż 75 mm. Czynność tę wykonuje się na
giętarkach ręcznych, których zastosowanie w robotach instalacyjnych umożliwia gięcie bez
wypełniania rury piaskiem (jako zabezpieczenie przed zniekształceniem przekroju rur), co znacznie
przyspiesza gięcie. Przy gięciu rur stalowych ze szwem położenie rury w giętarce musi być takie,
aby szew znajdował się w strefie obojętnej zginania, tj. w strefie, w której ścianki rury nie są ani
rozciągane ani ściskane. Rury o średnicy poniżej 25 mm należy giąć w giętarkach ręcznych,
natomiast powyżej 25 mm w giętarkach mechanicznych [2, s. 40].
Rys. 26. Giętarka ręczna Rys. 27. Giętarka ręczna firmy REMS
1  krążek nieruchomy, 2  krążek ruchomy, [katalog producenta].
3  dz
wignia, 4  gięta rura, 5  chomątko dociskające,
6  śruba mocująca [2, s. 40]
Na gorąco gnie się rury o średnicach większych niż 75 mm, rozróżniamy dwa rodzaje gięcia 
gładkie i faliste.
Przed gładkim gięciem rur (w celu zabezpieczenia przed zniekształceniem przekroju) należy je
dokładnie wypełnić, np. piaskiem, a następnie po zakorkowaniu końców rur, miejsca gięcia
nagrzewać w kuz
ni polowej bądz
w palenisku stałym. Po odpowiednim nagrzaniu rury o średnicy
do 50 mm zgina się w imadłach, a powyżej 50 mm w specjalnych uchwytach. Do kontroli
promienia i kąta gięcia służy wzornik wykonany z drutu. Po wykonaniu gięcia chłodzi się rurę
wodą, a następnie usuwa piasek stukając młotkiem w rurę.
Rys. 28. Gięcie rur w imadle [2, s. 41] Rys. 29. A
uk falisty [2, s. 41]
1  rura gięta, 2  korek zamykający końce rury po napełnieniu
jej piaskiem, 3  dz
wignia z rury o większej średnicy, 4  imadło
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Gięcie gładkie mimo wielu zalet (małe opory podczas przepływu cieczy i gazów), ze względu
na duży nakład pracy jest co raz częściej zastępowane przez gięcie faliste. Stosując ten sposób
gięcia, za pomocą palników acetylenowo-tlenowych, można wykonać łuki półfaliste i faliste
(rzadziej stosowane w instalacjach sanitarnych).
Do mechanicznego gięcia rur instalacyjnych stosuje się giętarki hydrauliczne o napędzie
ręcznym i elektrycznym. Są one wyposażone w komplet krzywek, umożliwiających gięcie rur
o różnych średnicach i różnej grubości ścianek. Rury zgina się na zimno bez wypełniania piaskiem.
Maksymalny kąt gięcia wynosi 90�, a najmniejszy promień krzywizny powinien być równy co
najmniej trzem średnicom zewnętrznym rury [2, s. 43].
Gwintowanie rur stalowych
Gwintowanie jest to czynność polegająca na nacinaniu rowka śrubowego na sworzniu
walcowym, w otworze walcowym lub na zewnętrznej powierzchni rury. Gwinty dzielimy wg
zarysu na trójkątne, trapezowe, prostokątne i okrągłe, a według systemu na metryczne, calowe
i rurowe (drobnozwojne o zmniejszonym skoku) [2, s. 44].
Do wykonywania gwintów wewnętrznych (w otworach) używa się gwintowników. Do
nacięcia rowka gwintowego na pełną głębokość używa się kompletu gwintowników. Przy ich
użyciu nagwintowanie składa się z trzech zabiegów: zdzierania, pogłębiania i wykończania. Do
wykonania pierwszego zabiegu służy gwintownik z jedną rysą, drugiego  z dwiema i trzeciego
z trzema rysami. Ruch obrotowy gwintownika uzyskuje się przez obracanie go specjalnym
pokrętłem nakładanym na kwadratową główkę gwintownika.
Do ręcznego wykonywania gwintów na rurach monterzy używają gwintownic, które dzielą się
na uniwersalne i zapadkowe. Są to gwintownice z wymiennymi głowicami. Gwintownice
uniwersalne służą do wykonywania gwintu rurowego pełnego na rurach średnicy 15 � 50 mm.
Gwintownice te są zaopatrzone w trzy komplety narzynek do średnic 15 � 20 mm, 25 � 32 mm i 40
� 50 mm. Prawidłowe ustawienie narzynek ułatwia podziałka średnic gwintu, która jest wytłoczona
na korpusie gwintownicy. Wadą tych gwintownic jest ich duża masa, trudności przy rozbieraniu dla
oczyszczenia i to, że można je stosować tylko wówczas, gdy istnieje możliwość pełnego ich obrotu
dookoła rury.
Do nacinania gwintów na rurach w miejscach trudno dostępnych stosuje się gwintownice
zapadkowe. Dzięki mechanizmowi zapadkowemu możliwe jest nacinanie gwintów na rurach bez
wykonywania pełnych obrotów całym korpusem gwintownicy [2, s. 46].
Rys. 30. Komplet gwintowników do nacinania Rys. 31. Urządzenia do gwintowania rur [2, s. 48]
gwintu metrycznego [2, s. 44]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Rys. 32. Narzynki i oprawki do ich zamocowania: a) narzynka okrągła jednolita, b) okrągła rozcięta, c) dzielona,
d) oprawka z narzynką okrągłą, e) z narzynką dzieloną [2, s. 44]
Rys. 33. Gwintownica ręczna o zakresie gwintowania Rys. 34. Gwintownica elektryczna firmy REMS
63 ,5 � 101,6 mm [2, s. 49] [katalog producenta]
Przycinając lub gwintując rury mocuje się je zazwyczaj w imadłach rurowych. Na budowach
najczęściej do tego celu używa się imadeł rurowych [2, s. 47].
Rys. 35. Imadło do rur typu Pionier 1  szczęka Rys. 36. Gwintownice [2, s. 46]
nieruchoma, 2 - ruchoma [2, s. 47]
Przystępując do gwintowania rur należy sprawdzić kątownikiem, czy płaszczyzna czołowa rury
jest prostopadła do jej osi. Ewentualne niedokładności usuwa się poprzez odpowiednie spiłowanie.
Po umocowaniu rury w imadle nakłada się na jej koniec odpowiednio ustawiona gwintownicę
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
zwracając uwagę, aby oś gwintownicy pokryła się z osią rury. Gwintowanie wykonuje się przez
obrót gwintownicy (gwintownica uniwersalna) bądz
tylko obrót wahadłowy (gwintownica
zapadkowa). Ruch obrotowy powinien się odbywać etapami  co ź obrotu, tzn. że po ź obrotu (po
wyczuciu oporu), gwintownice cofamy nieco, po czym wykonujemy następny obrót o ź.
Postępując w ten sposób całkowitą głębokość nacięcia gwintowego uzyskuje się po dwóch (rury
o średnicy do 25 mm) lub trzech (rury o średnicy powyżej 25 mm) obrotach gwintownicy. Długość
gwintu nacinanego, zwanego krótkim, zależy od długości gwintu wewnętrznego w złączce. Dłuższe
gwinty nacina się na rurach przygotowanych do połączeń na gwint długi. Rury średnicy do 40 mm
może gwintować jeden pracownik, a jeżeli średnica przekracza 40 mm, to czynność tę powinni
wykonywać dwaj pracownicy [2, s. 46].
Najważniejszą grupę stanowią narzędzia do łączenia na gwint rur i uzbrojenia. Do najczęściej
stosowanych narzędzi tej grupy należą:
Klucze hakowe stosuje się do montażu ze względu na dużą wytrzymałość, a także dlatego, że
dzięki znacznej powierzchni szczęki stosunkowo małe jest niebezpieczeństwo zgniecenia rury.
Odchylany hak klucza zakłada się na rurę, po czym przez pokręcenie nagwintowanej rękojeści
szczęki zaciskają się na rurze. Znaczne wymiary klucza uniemożliwiają stosowanie go w ciasnych
miejscach.
Klucze łańcuchowe stosuje się do skręcania rur dużych średnic w trudnych warunkach (mało
miejsca). Kluczy tych używamy w ten sposób, że po opasaniu rury łańcuchem zaczepiamy go
o żeby znajdujące się na główce klucza. Wadą tych kluczy jest dość częste pękanie łańcucha.
Klucze uniwersalne zwane też francuskimi stosuje się do skręcania lub wykręcania śrub
i nakręcania nakrętek, których przynajmniej dwie powierzchnie są płaskie i równoległe do siebie.
Rozstawienie szczęk na odpowiedni wymiar uzyskujemy przez pokręcanie rękojeści dookoła osi.
Szczypce nastawne zwane żabkami są najczęściej stosowanym narzędziem w robotach
instalacyjnych. Służą przede wszystkim do skręcania rur i łączników małych średnic.
Klucze szwedzkie stosowane do skręcania rur, są lekkie i wygodne w użyciu. Przesuwany
uchwyt szczęk mocno i pewnie obejmuje rurę, a wysmukły kształt umożliwia stosowanie
w miejscach trudno dostępnych. Wymiary klucza dobiera się odpowiednio do średnic skręcanych
rur [2, s. 59].
Rys. 37. Klucze a) hakowy, b) nastawny  szwedzki, c) łańcuchowy, d) uniwersalny  francuski,
e) szczypce nastawne zwane żabką [2, s. 59]
Poprawność wykonania gwintu zewnętrznego lub wewnętrznego sprawdza się wzornikiem do
gwintu bądz
w razie jego braku  przez nakręcenie nakrętki (gwint zewnętrzny) lub wkręcenie
śruby (gwint wewnętrzny).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są podstawowe operacje wchodzące w zakres obróbki materiałów stosowanych
w instalacjach sanitarnych?
2. W jaki sposób wykonuje się trasowanie przedmiotu obrabianego?
3. Jaka jest różnica między długością rzeczywistą i montażową rury?
4. W jaki sposób wykonuje się cięcie ręcznie rury stalowej?
5. Na czym polega piłowanie?
6. Na czym polega wiercenie?
7. W jaki sposób wykonuje się gwintowanie rur stalowych?
8. W jaki sposób wykonuje się gięcie rur stalowych?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie dokumentacji technicznej dostarczonej przez nauczyciela przygotuj rury
o żądanej długości montażowej do wykonania fragmentu instalacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się ze sposobami wykonania operacji obróbki materiałów stosowanych w instalacjach
sanitarnych z rur stalowych: trasowanie, piłowanie, cięcie, gięcie,
2) przeanalizować dokumentację techniczną,
3) zapoznać się z instrukcja zawierającą przepisy bhp na stanowisku do ćwiczeń oraz czynności
związane z przebiegiem i warunkami technicznymi wykonania poszczególnych operacji
obróbki materiałów stosowanych w instalacjach sanitarnych,
4) przygotować materiały i narzędzia potrzebne do obróbki rur,
5) wyznaczyć długość poszczególnych odcinków rur,
6) wykonać cięcie rur na określona długość,
7) wykonać gięcie rur do określonej średnicy,
8) zastosować przepisy bhp przy wykonywaniu obróbki rur.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko symulacyjne do wykonywania operacji obróbki materiałów stosowanych
w instalacjach sanitarnych (najkorzystniej, by ćwiczenie zostało wykonane w warunkach
rzeczywistych, tj. na miejscu montażu instalacji z rur stalowych),
- dokumentacja techniczna instalacji z rur stalowych oraz instrukcja dla ucznia obejmująca
przepisy bhp oraz czynności związane z przebiegiem i warunkami technicznymi obróbki
materiałów stosowanych w instalacjach sanitarnych z rur stalowych,
- niezbędne materiały (rury stalowe o różnych średnicach),
- sprzęt i narzędzia potrzebne do obróbki (przymiar taśmowy, narzędzia do trasowania, pilniki,
giętarka, gwintownica, piła brzeszczotowa ręczna).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Ćwiczenie 2
Wykonaj gwintowanie rur stalowych o różnych średnicach do montażu instalacji sanitarnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się ze sposobami gwintowania rur stalowych,
2) zapoznać się z instrukcja zawierającą przepisy bhp na stanowisku do ćwiczeń oraz czynności
związane z przebiegiem i warunkami technicznymi gwintowania rur stalowych,
3) przygotować materiały potrzebne do gwintowania,
4) przygotować sprzęt potrzebny do gwintowania,
5) wykonać gwintowanie rur stalowych o różnych średnicach,
6) zastosować przepisy bhp przy gwintowaniu rur.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko symulacyjne do montażu instalacji z rur stalowych (najkorzystniej, by ćwiczenie
zostało wykonane w warunkach rzeczywistych, tj. na miejscu montażu instalacji
z rur stalowych),
- instrukcja dla ucznia obejmująca przepisy bhp oraz czynności związane z przebiegiem
i warunkami technicznymi gwintowania rur,
- materiały potrzebne do wykonania ćwiczenia (rury stalowe o różnych średnicach),
- sprzęt i narzędzia potrzebne do wykonania ćwiczenia (imadło, gwintowniki, gwintownica,
narzynki).
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić podstawowe operacje wchodzące w zakres obróbki materiałów
stosowanych w instalacjach sanitarnych?
2) obliczyć długość rzeczywistą przewodu?
3) wykonać cięcie rur stalowych na dowolny wymiar?
4) wykonać gięcie rur stalowych o różnych średnicach?
5) wykonać gwintowanie rur stalowych o różnych średnicach?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4.4. Stanowisko robocze do wykonywania połączeń rur stalowych
4.4.1. Materiał nauczania
Stanowiskiem pracy w pracach instalacyjnych  nazywanym również stanowiskiem
roboczym  określamy miejsce pracy montera, zespołu lub brygady na budowie lub warsztatach
wraz ze swoimi materiałami, urządzeniami i narzędziami potrzebnymi do wykonywania określonej
czynności danego procesu produkcyjnego. Stanowiska pracy mogą być stałe lub przenośne.
Stanowiska pracy stałe występują najczęściej w warsztatach  na budowie spotykamy się ze
stanowiskiem przenośnym. Pracownicy po wykonaniu pracy w jednym miejscu przenoszą się
w inne. Racjonalne urządzenie stanowiska pracy ma duży wpływ na bezpieczeństwo pracy,
wielkość wysiłku fizycznego pracownika, wydajność i jakość.
Przed rozpoczęciem pracy należy przygotować i ułożyć na stanowisku roboczym potrzebne
materiały i narzędzia, których powinno być tylko tyle  ile ich potrzeba w jednym dniu, lub do
wykonania określonej czynności. Chodzenie w czasie pracy do magazynu po materiały i narzędzia
demobilizuje pracownika, rozprasza jego uwagę i zabiera dużo czasu.
Bardzo ważnym czynnikiem jest utrzymywanie stanowiska pracy we właściwym porządku
i czystości. Materiały należy zamocowywać w urządzeniach obróbczych na takiej wysokości
i w takiej pozycji, żeby wysiłek fizyczny pracownika był jak najmniejszy. Narzędzia i przyrządy
pomiarowe powinny się znajdować w oddzielnych skrzynkach, rury i inne materiały
w odpowiednich miejscach. Materiały nie powinny być pomieszane z wyrobami gotowymi.
Odpadki rur i innych materiałów należy składować w oddzielnych pojemnikach [3, s. 34].
Miejsce pracy spawacza powinno być oddzielone od otoczenia za pomocą zasłon
zabezpieczających przed działaniem szkodliwych promieni. Przy pracach montażowych ustawia się
zasłony przenośne, które wykonuje się z tkaniny, blachy lub drewna. Wysokość zasłon powinna
wynosić ok. 2 m, z pozostawieniem od dołu wolnej przestrzeni o wysokości 20 � 30 cm dla
polepszenia wentylacji. Wyposażenie stanowiska roboczego do spawania gazowego stanowią:
dziobak (młotek do odbijania żużla ze spoin) i szczotka stalowa służąca do czyszczenia spoiny
z żużla i usuwania rozprysków metalu. W warunkach budowy gazy spawalnicze (tlen i acetylen)
magazynuje się w butlach stalowych wykonanych ze stali jako zbiorniki ciągnione bez szwu.
W spawaniu gazowym z
ródłem ciepła jest zazwyczaj płomień acetylenowo-tlenowy
o temperaturze około 3100oC, w którym gaz palny  acetylen spala się w obecności tlenu.
Acetylen podobnie jak tlen jest gazem bezbarwnym i nietrującym. W jego skład wchodzą
węgiel i wodór. Acetylen techniczny ma charakterystyczny zapach czosnku, a zanieczyszczony parą
wodna lub amoniakiem wytwarza z miedzią wybuchowy acetylenek miedzi. Acetylen tworzy
również mieszaninę wybuchową z powietrzem i tlenem. Do produkcji acetylenu i jego
przejściowego magazynowania służą wytwornice, które zbudowane są ze zbiorników na wodę,
karbid i acetylen oraz oczyszczacza i bezpiecznika wodnego. W wytwornicach karbid w zetknięciu
z wodą rozkłada się wydzielając acetylen. Wytwornice mogą być niskiego ciśnienia (do 10 kPa)
i wysokiego ciśnienia (do 150 kPa) oraz przenośne - o pojemności acetylenu do 300 dm3 i ładunku
karbidu do 10 kg i stałe  instalowane w wydzielonych pomieszczeniach skąd acetylen
rozprowadza się przewodami. Ze względu na konstrukcję mogą być wsypowe, dopływowe
i wyporowe [2, s. 323-325].
Tlen magazynowany jest w butlach o pojemnościach wodnych 0,5�50 dm3. Najczęściej stosuje
się butle o pojemności 40 dm3. Butle tlenowe są malowane na niebiesko i mają czarny napis  Tlen
O2 . W górnej, zwężonej części butli jest wkręcony zawór umożliwiający pobieranie tlenu.
Ponieważ gaz znajdujący się w butli jest pod wysokim ciśnieniem (15 lub 20 MPa), na szyjce butli
podłącza się reduktory obniżające to ciśnienie do ciśnienia roboczego oraz utrzymujące ciśnienie
robocze na stałym poziomie niezależnie od spadku ciśnienia gazu w butli. Do montażu reduktora
służy specjalny króciec gwintowany. Wszystkie części zaworów do tlenu ze względów
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
bezpieczeństwa czyści się trójchlorkiem etylenu w celu usunięcia śladów olejów i smarów
[2, s. 323].
Wytworzony metodą przemysłową acetylen dostarcza się na miejsce budowy w butlach, które
podobnie jak butle tlenowe są wykonane ze stali i mają pojemności 5�40 dm3. Przeciętnie
z napełnionej butli można pobrać 5 m3 acetylenu. Butle acetylenowe są malowane na biało
i zaopatrzone w czerwony napis  Acetylen C2 H2 . Pobieranie acetylenu z butli następuje przez
zawór ze stali otwierany i zamykany specjalnym kluczem nasadowym. Króćce zaworów
acetylenowych nie mają gwintów, a zamocowanie reduktorów do zaworu odbywa się przez
dociśnięcie specjalnego jarzma. Różnica w zamocowaniu wyklucza omyłkowe podłączenie
reduktora acetylenowego do butli tlenowej i na odwrót, co jest bardzo istotne z punktu widzenie
bhp [2, s. 326].
Rys. 38. Butla tlenowa
Rys. 39. Butla acetylenowa: a) widok,
a) butla 1  cylinder butli, 2  zawór, 3  nagwintowany
b) przekrój zaworu: 1  wkładka filcowa,
pierścień, 4  kołpak, 5  stopa, b) przekrój zaworu 1  korek,
2  korek, 3  wrzeciono dwudzielne,
2  wrzeciono trójdzielne, 3  uszczelka, 4  nakrętka dławicowa,
4  pierścienie uszczelek skórzanych lub
5  kółko pokrętne, 6  nakrętka króćca, 7  uszczelka króćca
gumowych, 5  dławica, 6  nakrętka, 7  klucz
[2, s. 312]
nasadowy zdejmowany [2, s. 327]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Rys. 40. Przekrój reduktora jednostopniowego do tlenu Rys. 41. Reduktor butlowy z jarzmem do acetylenu
1  łącznik wlotowy, 2  śruba nastawcza, [2, s. 316]
3  zawór odcinający, 4  łącznik wylotowy do węża
[2, s. 313]
Do spawania gazowego stosuje się palniki wysokiego i niskiego ciśnienia, które ze względu na
konstrukcję dzieli się na smoczkowe i bezsmoczkowe. Palniki smoczkowe natomiast dzieli się na
zwykłe i iglicowe. W każdym palniku można wyodrębnić trzy podstawowe elementy:
- rękojeść z dwiema końcówkami doprowadzającymi gazy i dwoma zaworami do regulacji
i odcięcia dopływu gazu,
- urządzenie do mieszania gazów,
- nasadkę z dziobem.
Rys. 42. Palnik smoczkowy niskiego ciśnienia do spawania:
1  rękojeść, 2  zawór acetylenowy, 3  zawór tlenowy, 4  przewód mieszankowy, 5  dziób,
6  nakrętka łącząca nasadkę i rękojeść, 7  smoczek, 8  nasadki wymienne, 9  komora mieszankowa [2, s. 317]
Palniki to precyzyjne urządzenia, których użytkowanie powinno być umiejętne i ostrożne.
Należy utrzymywać je w odpowiedniej czystości  nie mogą być zanieczyszczone olejami
i smarem. Do smarowania zaworów można używać tylko grafit mielony. Aby usunąć ślady olejów
i smarów wszystkie części zaworów do tlenu ze względów bezpieczeństwa czyści się trójchlorkiem
etylenu.
Do wykonania złącz spawanych niezbędne są również spoiwa (druty) produkowane o grubości
1�6,3 mm. [2, s. 332].
Spawacze muszą być wyposażeni w odpowiednie środki ochrony osobistej: tarcze ochronne
spawalnicze, osłony spawalnicze, fartuchy skórzane, rękawice skórzane oraz odzież i obuwie
robocze [2, s. 323, 329; 4, s. 170].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.4.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy stanowiskiem roboczym do wykonywania połączeń z rur stalowych?
2. Jakie czynności należy wykonać na stanowisku roboczym przed rozpoczęciem pracy?
3. Jak powinno być wyposażone stanowisko robocze do spawania gazowego?
4. Jak się przechowuje gazy techniczne do spawania?
5. W jakim celu stosuje się reduktory butlowe?
6. Jak jest zbudowany palnik do spawania gazowego?
7. W jaki sposób należy przygotować stanowisko do spawania?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ, co stanowi wyposażenie stanowiska do spawania gazowego rur stalowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z zasadami organizacji stanowiska do spawania,
2) przeanalizować schematy, rysunki i zdjęcia przedstawiające urządzenia i sprzęt spawalniczy,
3) zapoznać się z urządzeniami i sprzętem spawalniczym pokazanym przez nauczyciela oraz
materiałami do spawania,
4) zapoznać się ze środkami ochrony indywidualnej spawacza,
5) określić niezbędne wyposażenie stanowiska do spawania gazowego,
6) swoje spostrzeżenia zapisać w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 urządzenia i sprzęt spawalniczy, środki ochrony indywidualnej,
 schematy, rysunki i zdjęcia przedstawiające urządzenia i sprzęt spawalniczy
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Przygotuj stanowisko pracy do spawania gazowego rur stalowych instalacyjnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z wyposażeniem stanowiska roboczego do spawania gazowego rur stalowych,
2) zapoznać się z instrukcja zawierającą przepisu bhp na stanowisku do ćwiczeń oraz czynności
związane z przebiegiem i warunkami przygotowania stanowiska roboczego do spawania
gazowego,
3) przygotować w wentylowanym pomieszczeniu stół roboczy i narzędzia,
4) ustawić butle gazowe i acetylenowe,
5) przygotować odpowiednie palniki i sprawdzić ich czystość,
6) przygotować i sprawdzić jakość wyposażenia technicznego spawacza,
7) przygotować wyposażenie ochrony osobistej spawacza,
8) zastosować przepisy bhp przy organizacji stanowiska roboczego do spawania gazowego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
 Wyposażenie stanowiska pracy
- stanowisko symulacyjne do wykonywania spawania gazowego rur stalowych (najkorzystniej,
by ćwiczenie zostało wykonane w warunkach rzeczywistych, tj. na miejscu montażu instalacji
z rur stalowych),
- instrukcja dla ucznia obejmująca przepisy bhp oraz czynności związane z przebiegiem
i warunkami technicznymi przygotowania stanowiska roboczego do spawania gazowego,
- sprzęt, narzędzia (butle tlenowe i acetylenowe do spawania gazowego, palniki, spoiwa, dziobak
i szczotka stalowa),
- wyposażenie techniczne i ochrony osobistej spawacza.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić podstawowe wyposażenie stanowiska roboczego do spawania gazowego
rur stalowych?
2) wybrać, przygotować i ułożyć na stanowisku roboczym potrzebne materiały
i narzędzia?
3) utrzymać stanowisko robocze we właściwym porządku i czystości?
4) posługiwać się prawidłowo narzędziami do obróbki?
5) przygotować stanowisko robocze do spawania gazowego?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
4.5. Połączenia spawane rur stalowych metodą spawania gazowego
4.5.1. Materiał nauczania
Połączenia spawane stosowane są powszechnie do łączenia rur stalowych. Połączenia te mogą
być wykonane za pomocą spawania gazowego lub elektrycznego. Rury o grubości ścianki do
5 mm łączy się przez spawanie gazowe, a rury o ściankach grubszych przez spawanie gazowe lub
elektryczne.
Przygotowanie materiału do spawania
Przed przystąpieniem do spawania należy sprawdzić zgodność dostarczonego materiału
z dokumentacją oraz stan krawędzi łączonych rur. Końce rur, które są rozwarstwione ze śladami
pęknięć, porowatości, zażużlenia lub przepalenia należy odciąć. Przygotowanie krawędzi rur do
spawania obejmuje również czyszczenie z rdzy, brudu, farb i tłuszczu oraz nadanie krawędziom
wymaganego kształtu i wymiarów. Brzegi części spawanych powinny być równo obcięte nożycami
lub palnikiem, następnie wyrównane i wyprostowane. Przygotowanie materiału do spawania
stanowi jeden z ważniejszych czynników wpływających na wynik spawania.
Blachy o grubości do 1 mm spawa się po wygięciu brzegów blach bez używania spoiwa.
Wysokość wywinięcia równa się około dwom grubościom blachy [5, s. 168; 2, s. 330].
Rys. 43. Sposób przygotowania krawędzi blach grubości do 1 mm [2, s. 319]
Rys. 44. Przygotowanie do spawania blach o grubości ponad 1 mm [1, s. 319]
Do spawania blach większych grubości stosuje się następujące rodzaje spoin, które wymagają
odpowiedniego przygotowania krawędzi:
- przy grubości 1 � 4 mm  spoinę w kształcie litery I
- przy grubości 4 � 15 mm  spoinę V
- przy grubości powyżej 15 mm  spoinę X
W łączeniu blach o dużej grubości stosuje się jeszcze spoiny U lub podwójne U, a łącząc
elementy nierównej szerokości (należy ukosować element węższy)  spoinę � V lub K. Jeśli spawa
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
się blachy różnej grubości, to blachę grubszą ścian się łagodnym spadkiem (1:5) do grubości blachy
cieńszej, co ułatwia poprawne wykonanie spoiny.
Rys. 45. Przygotowanie rur do spawania [3, s. 174]
A
ączone elementy należy do spawania ustawić osiowo względem siebie w sposób
uniemożliwiający jakąkolwiek zmianę wzajemnego ich położenia w czasie spawania. Stosuje się
w tym celu sczepianie polegające na punktowym spawaniu krawędzi. Punktowe spoiny układa się
w określonej kolejności. Do ustalenia położenia spawanych elementów stosuje się różnego rodzaju
uchwyty ustalające, których zadaniem jest dokładne ustalenie spawanych przedmiotów.
Rodzaj złączy spawanych zależy od wzajemnego położenia łączonych elementów względem
siebie. Wyróżnia się złącza doczołowe, teowe, narożne, krzyżowe i zakładowe.
Rys. 46. Rodzaje łączy spawanych: a) doczołowe, b) teowe, c) narożne, d) krzyżowe, e) zakładkowe [2, s. 320]
Rys. 47. Rodzaje spoin czołowych [2, s. 320]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Spoinę pachwinową stanowi najczęściej trójkąt, w skład którego wchodzi jeden lub większa
ilość ściegów ułożonych między prostopadłymi płaszczyznami łączonych części. Spoina jest
częścią złącza i składa się całkowicie z metalu, który w czasie spawania uległ stopieniu
i zakrzepnięciu.
Rys. 48. Rodzaje spoin pachwinowych: a) płaska, b) wklęsła, c) wypukła, d) dwustronna [2, s. 320]
Rys. 49. Elementy (nazwy) złącza i spoiny [3, s. 165]
Ustawienie spoiny w przestrzeni określają pozycje spawania. Oznaczenie spoin obwodowych
czołowych i pachwinowych na rurach jest uzależnione od usytuowania osi rury.
- oś pozioma: spoina czołowa  CA, spoina pachwinowa  CB,
- oś ukośna: spoina czołowa  DA, spoina pachwinowa  DB,
- oś pionowa: spoina czołowa  EA, spoina pachwinowa  EB.
Rys. 50. Podstawowe pozycje spoin obwodowych czołowych i pachwinowych podczas łączenia rur: a) poziome,
b) ukośne, c) pionowe [2, s. 66]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
W spawaniu gazowym stosuje się trzy podstawowe sposoby wykonywania połączeń: w lewo,
w prawo i w górę.
Rys. 51. Sposoby spawania gazowego: a) w lewo, b) w prawo, c) w górę [2, s. 321]
Spawając w lewo palnik przesuwa się w lewą stronę przyszłej spoiny i prowadzi przed
palnikiem spoiwo (drut), którym wykonuje się niewielkie ruch pionowe. W ten sposób spawa się
blachy cienkie grubości do 4 mm. Do zalet tego sposobu należy zaliczyć: łatwość opanowania oraz
uzyskiwanie spoin o gładkim i regularnym nadlewie natomiast do wad zalicza się zbyt duże zużycie
gazów i małą wydajność.
Spawając w prawo palnik przesuwa się w prawą stronę, a spoiwo (drut), którym wykonuje się
ruchy wahadłowe, utrzymuje się między wykonaną już spoiną a palnikiem. Sposób ten stosuje się
do spawania blach grubości powyżej 4 mm. Do zalet tego sposobu należy zaliczyć: większą
wydajność niż spawanie w lewo oraz lepsze właściwości spoiny, która pod działaniem płomienia
stygnie i krzepnie powoli (mniejsza możliwość powstania naprężeń spawalniczych).
Spawając w górę palnik przesuwa się od dołu ku górze prowadząc przed nim spoiwo (drut).
W ten sposób spawa się pionowo ustawione krawędzie spawane. Charakteryzuje się on dużą
wydajnością i małym zużyciem gazów oraz zapewnia dobre przetopienie całej grubości spawanych
elementów przy równocześnie małym ich odkształceniu [2, s. 321-322].
Do łączenia rur stosuje się przeważnie metodę w prawo, polegającą na tym, że palnik jest
przesuwany przed spoiwem (drutem spawalniczym), a płomień skierowany jest prostopadle do
tworzącej się spoiny. Uzyskuje się w ten sposób dokładne przetopienie krawędzi i uniknięcie
przyklejania oraz powstawania pęcherzy w spoinie, właściwe jej wyżarzenie wskutek działania
płomienia i powolniejsze stygnięcie.
Przystępując do spawania gazowego należy zapalić palnik. W tym celu jako pierwszy otwiera
się zawór tlenu, a następnie zawór acetylenu. W płomieniu acetylenowo-tlenowym wyróżnia się
trzy zasadnicze strefy: jądro, strefę odtleniania i kitę płomienia. Każda z nich charakteryzuje się
inną temperaturą. Dobrze wyregulowany płomień charakteryzuje się ostrym zarysem jądra.
Wówczas najwyższa temperatura (3100oC) panuje wewnątrz strefy odtleniającej tuż za jądrem
płomienia.
W czasie spawania gazowego mogą wystąpić różne nieprawidłowości w pracy palnika np.:
- palnik zaczyna strzelać  może to być spowodowane niewłaściwym dokręceniem
poszczególnych części palnika lub nadmiernym jego nagrzaniem, aby usunąć tą
nieprawidłowość należy po ochłodzeniu palnika ponownie go zmontować, a w drugim
przypadku ochłodzić palnik w wodzie podczas lekko otwartego zaworu tlenu,
- w czasie pracy następuje cofanie się płomienia  należy wówczas natychmiast zamknąć
obydwa zawory, a przed powtórnym zapaleniem płomienia przedmuchać palnik przy lekko
otwartym zaworze tlenu,
- podczas spawania może zatkać się dziób palnika  należy wówczas zamknąć zawory i za
pomocą kalibrowanych wierteł albo igieł z drutu mosiężnego lub miedzianego oczyścić wylot
palnika, a w przypadku zanieczyszczenia dzioba palnika odpryskami stopionego metalu, po
zgaszeniu płomienia należy je usunąć pocierając dziobem o kawałek miękkiego lub
zwęglonego drewna [2, s. 330].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Właściwości drutu spawalniczego powinny być zbliżone do spawanego materiału, a spoina
wykonana szybko i bez przerw. Jakość spawania gazowego zależy od następujących czynników:
- ścisłego przestrzegania ustalonej technologii spawania,
- czystości użytych gazów, krawędzi spoiny i jakości drutu,
- dokładnego przetopienia materiału spoiwa z rurą,
- właściwego operowania płomieniem w celu niedopuszczenia do utleniania, spalania lub
nawęglania spoiny,
- utrzymania odpowiedniej temperatury i umożliwienia oddzielania się gazów od spoiny w celu
niedopuszczenia do porowatości spoiny,
- uniknięcia zbyt wielkiego przetopu i powstania sopli,
- starannego wykończenia spoiny w miejscach styku, początku i końcu spawu.
W przypadku wykrycia wad wykonanych połączeń spawanych należy przeprowadzić badania
kontrolne tych połączeń. Spotykane wady możemy podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne.
Badania połączeń spawanych mogą mieć charakter niszczący i nie niszczący. Do niszczących
zalicza się badania na rozciągania, zginanie, udarność i badania metalograficzne. Do metod nie
niszczących natomiast należą oględziny zewnętrzne, próby szczelności, badania radiograficzne lub
izotopowe, badania magnetyczne oraz ultradz
więkowe [2, s. 322 - 323].
4.5.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega przygotowanie materiału do spawania?
2. Na czym polega sczepianie elementów spawanych?
3. Jakie znasz rodzaje złączy spawanych?
4. Na czym polega metoda spawania w lewo?
5. Na czym polega metoda spawania w prawo?
6. Na czym polega metoda spawania w górę?
7. Od czego zależy jakość spawania gazowego?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj złącza spawane czołowe rur stalowych czarnych przy usytuowaniu osi rury
poziomym, pionowym i ukośnym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się ze sposobami spawania gazowego rur stalowych czarnych,
2) zapoznać się z instrukcja zawierającą przepisy bhp na stanowisku do ćwiczeń oraz czynności
związane z przebiegiem i warunkami technicznymi spawania gazowego,
3) przygotować stanowisko i sprzęt do spawania gazowego oraz sprzęt ochrony osobistej,
4) przygotować odcinki rur do spawania gazowego,
5) wykonać spoinę czołową przy poziomym usytuowaniu osi rury,
6) wykonać spoinę czołową przy pionowym usytuowaniu osi rury,
7) wykonać spoinę czołową przy ukośnym usytuowaniu osi rury,
8) zastosować przepisy bhp przy wykonywaniu połączeń spawanych,
9) sprawdzić poprawność wykonania złącza.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko symulacyjne do wykonywania spawania gazowego (najkorzystniej, by ćwiczenie
zostało wykonane w warunkach rzeczywistych, tj. na miejscu montażu instalacji z rur
stalowych czarnych),
- instrukcja dla ucznia obejmująca przepisy bhp oraz czynności związane z przebiegiem
i warunkami technicznymi wykonywania połączeń spawanych,
- materiały potrzebne do spawania (rury stalowe czarne itd.),
- sprzęt i narzędzia potrzebne do spawania (butle tlenowa i acetylenowa do spawania gazowego,
palniki, spoiwa, dziobak i szczotka stalowa),
- sprzęt ochrony osobistej.
Ćwiczenie 2
Na podstawie przedstawionej przez nauczyciela dokumentacji technicznej wykonaj połączenie
rur stalowych czarnych metodą spawania gazowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się ze sposobami spawania gazowego rur stalowych czarnych,
2) zapoznać się z instrukcją zawierającą przepisy bhp na stanowisku do ćwiczeń oraz czynności
związane z przebiegiem i warunkami technicznymi spawania gazowego,
3) przeanalizować dokumentację techniczną,
4) ocenić stan techniczny rur do montażu instalacji,
5) wykonać podstawowe operacje obróbki rur stalowych czarnych,
6) przygotować stanowisko i sprzęt do spawania gazowego oraz sprzęt ochrony osobistej,
7) przygotować rury stalowe czarne do spawania gazowego,
8) połączyć rury instalacyjne metodą spawania gazowego,
9) sprawdzić poprawność wykonania połączenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko symulacyjne do wykonywania instalacji z rur stalowych czarnych (najkorzystniej,
by ćwiczenie zostało wykonane w warunkach rzeczywistych, tj. na miejscu montażu instalacji
sanitarnych z rur stalowych),
- materiały potrzebne do wykonania połączenia (rury, kształtki stalowe czarne),
- sprzęt i narzędzia potrzebne do wykonania połączenia (sprzęt do cięcia i obróbki rur, butle
tlenowa i acetylenowa do spawania gazowego, palnik do spawania, spoiwa, dziobak i szczotka
stalowa),
- sprzęt ochrony osobistej.
Ćwiczenie 3
Wykonaj złącza spawane pachwinowe rur stalowych czarnych przy usytuowaniu osi rury
poziomym, pionowym i ukośnym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się ze sposobami spawania gazowego rur stalowych czarnych,
2) zapoznać się z instrukcja zawierającą przepisy bhp na stanowisku do ćwiczeń oraz czynności
związane z przebiegiem i warunkami technicznymi spawania gazowego,
3) przygotować stanowisko i sprzęt do spawania gazowego oraz sprzęt ochrony osobistej,
4) przygotować odcinki rur do spawania gazowego,
5) wykonać spoinę pachwinową przy poziomym usytuowaniu osi rury,
6) wykonać spoinę pachwinową przy pionowym usytuowaniu osi rury,
7) wykonać spoinę pachwinową przy ukośnym usytuowaniu osi rury,
8) sprawdzić poprawność wykonania złączy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko symulacyjne do wykonywania spawania gazowego (najkorzystniej, by ćwiczenie
zostało wykonane w warunkach rzeczywistych, tj. na miejscu montażu instalacji z rur
stalowych czarnych),
- instrukcja dla ucznia obejmująca przepisy bhp oraz czynności związane z przebiegiem
i warunkami technicznymi wykonywania połączeń spawanych,
- materiały potrzebne do spawania (rury stalowe czarne, spoiwa itd.),
- sprzęt i narzędzia potrzebne do spawania (butle tlenowa i acetylenowa do spawania gazowego,
palnik do spawania, spoiwa, dziobak i szczotka stalowa),
- sprzęt ochrony osobistej
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) przygotować materiał do spawania gazowego?
2) rozróżnić rodzaje spoin?
3) wykonać spoinę czołową przy usytuowaniu rury poziomym, pionowym
i ukośnym?
4) wykonać spoinę pachwinową przy usytuowaniu rury poziomym, pionowym
i ukośnym?
5) wykonać połączenia spawane w instalacjach z rur stalowych czarnych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
4.6. Połączenia gwintowane i kołnierzowe z rur stalowych
4.6.1. Materiał nauczania
Połączenia gwintowane w instalacjach sanitarnych z rur stalowych
Połączenia gwintowane można stosować do przewodów z rur stalowych instalacyjnych typu
średniego i ciężkiego przy ciśnieniu roboczym czynnika do 1,0 MPa i temperaturze do 115�C.
Połączenia gwintowane stosowane są również do połączeń przewodów z armaturą gwintowaną oraz
przyrządami kontrolno-pomiarowymi, których końcówki są gwintowane [8, s. 15].
W praktyce instalacyjnej podczas montażu instalacji z rur stalowych wykonuje się dwa
podstawowe połączenia gwintowe  normalne (na gwint krótki) i na gwint długi. Połączenia
normalne stosujemy wówczas, gdy można obracać jedną z łączonych rur. Natomiast połączenia na
gwint długi stosuje się wtedy, gdy tej możliwości nie ma, np. przy łączeniu pionów z poziomami
w instalacji wodociągowej oraz wszędzie tam, gdzie trzeba rozłączyć przewody w czasie
eksploatacji.
Rys. 52. Połączenia rur wodociągowych: a) na gwint krótki z określeniem długości gwintowania L1, b) na gwint długi
z określeniem długości gwintowania L1 1  nakrętka, 2  złączka [2, s. 61]
Gwinty na końcach rur powinny być równo nacięte i odpowiadać wymaganiom odpowiedniej
normy. Dokładność nacięcia gwintu sprawdza się przez nakręcenie złączki [8. s. 15].
Jakość połączenia określa jego szczelność. Jako szczeliwa w połączeniach gwintowych używa
się włókien konopnych (czesanych), taśm teflonowych lub past uszczelniających (mieszaniny
pokostu z kredą). O prawidłowym uszczelnieniu decyduje sposób nawinięcia włókien na gwint.
Połączenia gwintowe skręca się wstępnie ręcznie, a następnie dokręca za pomocą
uniwersalnych narzędzi (kluczy) lub specjalnych przewidzianych przez producenta rur.
Rys. 53. Prawidłowe nawijanie włókien konopnych na gwint [2, s. 62]
Na przewody instalacji gazu i centralnego ogrzewania używa się rur stalowych czarnych.
Można je łączyć podobnie jak rury stalowe ocynkowane, tzn. na gwint krótki i długi. Połączenia
gwintowane w tym wypadku uszczelnia się włóknem konopnym i pastą miniową [2, s. 62].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Połączenia kołnierzowe w instalacjach sanitarnych z rur stalowych
W połączeniach kołnierzowych występują najczęściej kołnierze stałe, a tylko niekiedy luz
ne.
Kołnierze stałe mogą być typu lekkiego nakręcane lub przyspawane do rury i typu ciężkiego, do
których zalicza się kołnierze z szyjką. Kołnierze luz
ne stosuje się do łączenia rur większych
średnic, co znacznie ułatwia ich montaż (nie zachodzi konieczność okręcania rur przy ustawianiu
dwóch sąsiednich kołnierzy). Nasunięte luz
no kołnierze opierają się o obrzeża [2, s. 62].
Rys. 54. Kołnierze do łączenia rur stalowych: a) typu lekkiego, b) typu ciężkiego z szyjką, c) luz
ne opierające się na
obrzeżach rur: 1  kołnierz nakręcany na rurę, 2  przyspawany [2, s. 63].
Wymiary kołnierzy są znormalizowane, a liczba otworów w kołnierzu i wielkość śrub zależą
od wielkości kołnierza oraz ciśnienia przewodzonego czynnika. Przy łączeniu rur o dużych
średnicach liczba śrub powinna być wielokrotnością liczby 4, a śruby muszą być rozmieszczone
symetrycznie względem obu osi głównych kołnierza.
Rys. 55. Rozmieszczenie w kołnierzu otworów na śruby [2, s. 63]
Tylko w łączeniu rur niewielkich średnic (do 32 mm) jest dozwolone stosowanie dwóch lub
trzech śrub. Powierzchnie zetknięcia kołnierzy przy niskich ciśnieniach mogą być płaskie,
natomiast przy ciśnieniach większych w powierzchniach kołnierzowych należy wytoczyć rowki
współśrodkowe. Po założeniu uszczelki i dociągnięciu śrub materiał uszczelniający jest wgniatany
w te zagłębienia, co zabezpiecza przed wypchnięciem uszczelki w czasie pracy przewodu.
W połączeniach kołnierzowych trzeba stosować uszczelki. Wypełniają one nierówności
stykających się czołowych powierzchni kołnierzy. Uszczelki muszą być zatem elastyczne.
Materiały na uszczelki dobiera się w zależności od rodzaju przepływającego czynnika, jego
temperatury i ciśnienia. Jeżeli czynnik ma temperaturę do 40�C i ciśnienie do 1 MPa, to
w połączeniach kołnierzowych stosuje się uszczelki z tektury z przekładkami gumowymi grubości
3 � 6 mm oraz uszczelki gumowe grubości 2 � 5 mm. Uszczelki tekturowe przed montażem
powinny być moczone w pokoście. W temperaturze czynnika powyżej 40�C i ciśnieniu większym
niż 1 MPa należy stosować uszczelki grubości 2 � 5 mm z materiałów odpornych na wysoką
temperaturę (z klingerytu lub wolbromitu) [2, s. 64].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Rys. 56. Połączenie rur z kołnierzami stałymi i płaską uszczelką na powierzchniach z wytłoczonymi rowkami [2, s. 63]
Wymiary uszczelek powinny być takie, aby ich wewnętrzna średnica była o 2 � 3 mm większa
od wewnętrznej średnicy rury lub armatury, a ich zewnętrzna średnica powinna zapewniać dotyk
obwodu uszczelki do śrub. Wymiary należy odczytać z rysunków lub obliczyć mierząc kołnierze.
Na materiale, z którego wykonuje się uszczelkę, należy wykreślić wg tych wymiarów okręgi
współśrodkowe. Tak wytrasowane uszczelki wycina się półokrągłymi przecinakami. Do wycinania
uszczelek o dużych średnicach lepiej posłużyć się jest wykrojnikiem-cyrklem. Przyrząd ten składa
się ze sworznia centrycznego, drążka z podziałką i dwóch przesuwnych rolek tnących lub noży,
zamocowanych na drążku w odpowiednich miejscach zależnie od średnicy wycinanej uszczelki.
Przyrządem tym można wycinać jednocześnie zewnętrzne i wewnętrzne koło uszczelki, co znacznie
przyspiesza jej wykonanie [2, s. 62 65].
Rys. 58. Kolejność przykręcania śrub
Rys. 57. Wykrojnik-cyrkiel [2, s. 64]
w kołnierzach [2, s. 65]
Szczelność połączenia kołnierzowego zależy nie tylko od rodzaju uszczelki, lecz także od
sposobu skręcenia go śrubami. Po założeniu uszczelki kołnierze należy ściągać śrubami
równomiernie i w określonym porządku  parami po przekątnej, nigdy zaś jedna obok drugiej
[1, s. 73].
Wywijanie obrzeży rur jest konieczne do połączeń kołnierzowych, w których stosuje się
luz
no osadzone kołnierze. Obrzeża rur wywija się na gorąco, a jego szerokość, równa czterem
grubościom ścianki rury, nie powinna zakrywać w kołnierzach otworów na śruby. Dobrze
wykonane obrzeże powinno spełniać trzy warunki:
- być prostopadłe do osi rury,
- na całej powierzchni styku dobrze przylegać do kołnierza,
- mieć gładka powierzchnię od strony uszczelki [2, s. 65].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Roztłaczanie końcówek rur wykonuje się m.in. podczas osadzania kołnierzy na rurach
stalowych.
Rys. 59. Roztłaczanie rury: a) roztłaczarka, b) schemat roztłaczania [2, s. 73]
1  sworzeń, 2  główka kwadratowa, 3  główka sześciokątna, 4  pierścień oporowy, 5  śruba zaciskowa,
6  rolki, 7  rura roztłaczana
Roztłaczarkę wkłada się szczelnie w koniec rury aż do pierścienia oporowego. Następnie kręci
się kluczem sześciokątna główkę powodując przesuwanie się do przodu sworznia stożkowego.
Przesuwanie sworznia powoduje rozsunięcie rolek, które nie może być zbyt duże. Następnie
kluczem założonym na główkę kwadratową należy wykonać kilka półobrotów w prawo i w lewo,
roztłaczając w ten sposób rolkami rurę. Opisaną powyżej czynność wykonuje się kilka razy, aż do
całkowitego roztłoczenia rury [2, s. 74].
4.6.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie podstawowe połączenia gwintowe wykonuje się podczas montażu instalacji z rur
stalowych?
2. Jakiego szczeliwa używa się do uszczelniania połączeń rur stalowych gwintowanych?
3. Jak uszczelnia się połączenia gwintowane rur stalowych czarnych?
4. W jaki sposób wykonuje się połączenia kołnierzowe?
5. Jakie uszczelki stosuje się w połączeniach kołnierzowych?
6. Jakie warunki musi spełniać dobrze wykonane obrzeże rur?
7. Jakie są zasady roztłaczania końcówek rur?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie przedstawionej przez nauczyciela dokumentacji technicznej wykonaj połączenia
gwintowane przewodów instalacji wodociągowej z rur stalowych ocynkowanych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z zasadami montażu połączeń gwintowanych,
2) zapoznać się z instrukcją zawierającą przepisy bhp na stanowisku do ćwiczeń oraz czynności
związane z przebiegiem i warunkami montażu przewodów i armatury instalacji z rur stalowych,
3) przeanalizować dokumentację techniczną,
4) przygotować na podstawie wykazu materiały do połączeń przewodów instalacji wodociągowej,
5) rozpoznać i zastosować łączniki do połączeń przewodów instalacji wodociągowej z rur
stalowych,
6) ocenić stan techniczny rur i łączników do montażu instalacji wodociągowej z rur stalowych,
7) dobrać sprzęt ochrony osobistej,
8) wykonać połączenia przewodów instalacji wodociągowej,
9) sprawdzić poprawność wykonania połączeń.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko symulacyjne do wykonywania instalacji z rur stalowych (najkorzystniej, by
ćwiczenie zostało wykonane w warunkach rzeczywistych, tj. na miejscu montażu instalacji
z rur stalowych),
- dokumentacja techniczna oraz instrukcja dla ucznia obejmująca przepisy bhp oraz czynności
związane z przebiegiem i warunkami technicznymi montażu instalacji z rur stalowych,
- materiały (rury stalowe ocynkowane o średnicach określonych w dokumentacji technicznej,
kształtki itp.),
- sprzęt i narzędzia potrzebne do wykonania połączenia (gwintowniki, materiał uszczelniający,
klucze do skręcania połączeń gwintowanych),
- sprzęt ochrony osobistej.
Ćwiczenie 2
Na podstawie przedstawionej przez nauczyciela dokumentacji technicznej wykonaj połączenia
kołnierzowe przewodów instalacji c.o. z rur stalowych czarnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się ze sposobem wykonywania połączenia kołnierzowych,
2) zapoznać się z instrukcją zawierającą przepisy bhp na stanowisku do ćwiczeń oraz czynności
związane z przebiegiem i warunkami technicznymi wykonywania połączeń kołnierzowych,
3) przeanalizować dokumentację techniczną,
4) przygotować na podstawie wykazu materiały potrzebne do montażu,
5) ocenić stan techniczny rur stalowych czarnych przygotowanych do montażu,
6) dobrać sprzęt ochrony osobistej,
7) wykonać trasowanie i cięcie na wymiar rur stalowych czarnych,
8) wykonać połączenie kołnierzowe rur stalowych czarnych,
9) sprawdzić poprawność wykonania połączeń instalacji,
10) zastosować przepisy bhp przy wykonywaniu połączeń kołnierzowych.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko symulacyjne do wykonywania połączeń kołnierzowych rur stalowych czarnych
(najkorzystniej, by ćwiczenie zostało wykonane w warunkach rzeczywistych, tj. na miejscu
montażu instalacji z rur stalowych czarnych łączonych kołnierzowo),
- dokumentacja techniczna instalacji c.o. z rur stalowych oraz instrukcja dla ucznia obejmująca
przepisy bhp oraz czynności związane z przebiegiem i warunkami technicznymi wykonywania
połączeń kołnierzowych,
- materiały potrzebne do montażu (rury stalowe czarne o średnicach określonych
w dokumentacji technicznej, kołnierze, materiał uszczelniający itp.),
- sprzęt i narzędzia potrzebne do montażu (klucze do skręcania śrub),
- sprzęt ochrony osobistej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować rodzaje połączeń rozłącznych rur stalowych?
2) rozpoznać łączniki do połączeń gwintowanych?
3) dobrać odpowiednie szczeliwo w zależności od zastosowani rur stalowych?
4) wykonać połączenie gwintowane rur stalowych?
5) rozpoznać rodzaje kołnierzy rur stalowych?
6) dobrać rodzaje uszczelek do połączeń kołnierzowych rur stalowych?
7) wykonać połączenie kołnierzowe rur stalowych?
8) wykonać roztłaczanie końcówek rur?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
4.7. Zamocowania rur stalowych na elementach budowli
4.7.1. Materiał nauczania
Montaż przewodów instalacji wodociągowej poprzedza trasowanie osi przewodów poziomych
i odgałęzień z przewidzianymi w projekcie spadkami oraz przewodów pionowych. W czasie tej
czynności wyznacza się także miejsca montażu uzbrojenia, mocowania itp.
Przewody poziome instalacji wodociągowej, których układ jest dostosowany do
rozmieszczenia pionów w budynku, mogą być przeprowadzone pod podłogą najniższej
kondygnacji, na głębokości co najmniej 30 cm licząc od wierzchu rury i po ścianach wewnętrznych
budynku. Przewody poziome prowadzi się równolegle do ścian, a przebicia przez przegrody
wykonuje się pod katem prostym, tak aby w grubości przegród nie wypadały połączenia
przewodów. Przewody rozdzielcze w rozdziale dolnym prowadzi się ze spadkiem co najmniej
3 mm/m w kierunku przeciwnym do przepływu wody (umożliwia to prawidłowe odpowietrzanie
instalacji, w razie potrzeby także jej odwodnienie); w rozdziale górnym zaś ze spadkiem 3�5 mm/m
w kierunku zgodnym z przepływem wody.
Rys. 60. Mocowanie przewodów: a) uchwytami do ściany, b) uchwytami do stropu [2, s. 194]
Przewody mocuje się do ścian i stropów za pomocą uchwytów, umieszczając je tak, aby
odległości rur od ściany, stropu, lub podłogi były równe: 3 cm  rury o średnicy do 40 mm i 5 cm 
rury o średnicy większej. Przewody na ścianach mogą być też mocowane na wspornikach.
Stosowane odległości między podporami zależą od średnicy montowanych przewodów
[2, s. 187].
Tab. 2. Największe odległości między podporami [2, s. 194]
Średnice nominalne rur DN Odległość między punktami mocowania
[mm] [m]
15�20 1,5
15�32 2,0
40�50 2,5
65�100 3,0
Podczas montażu instalacji wodociągowej z rur stalowych w budynkach z działowymi
ściankami gipsowymi, ze względu na korodujące właściwości środowiska gipsowego, wszelkie
przejścia rur przez te ścianki wykonuje się stosując tuleje ochronne [2, s. 195].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
Rys. 61. Szczegół zabezpieczenia rury stalowej przy przejściu przez ściankę gipsową
1  rura, 2  uszczelnienie, 3  tuleja [2, s. 195]
Można je wykonać z rur stalowych zabezpieczonych od strony ścianek przez pomalowanie farbą
antykorozyjną typu Cynkor, lakierem asfaltowym itp. lub z rur z PVC, nie wymagających żadnych
dodatkowych zabezpieczeń.
W razie montażu przewodów na ścianach gipsowych stosuje się nieco inne sposoby ich
mocowania [2, s. 196].
Rys. 62. Przykłady najprostszych umocowań rur stalowych na ściankach gipsowych z zastosowaniem: a) uchwytu
prostego zamocowanego w kołku, b) uchwytu wygiętego zamocowanego w kołku śrubą [2, s. 196]
Układ przewodów instalacji ciepłej wody jest podobny do układu instalacji wodociągowej.
Przewody wody ciepłej należy prowadzić na ścianach wewnętrznych zachowując wolny prześwit
między rurą a ścianą wielkości 30 � 50 mm. Przyjęło się prowadzić przewody zasilające z prawej
strony patrząc na ścianę, a przewody cyrkulacyjne z lewej. Na odcinkach poziomych przewody
zasilające prowadzi się nad przewodami cyrkulacyjnymi. Konieczność odpowietrzania sprawia, że
przewody należy układać ze wzniesieniem w kierunku pionów co najmniej 30 , tzn. 3 mm/m.
Złącza przewodów nie mogą znajdować się wewnątrz ścian i stropów, a uzbrojenie nie może
być montowane w miejscach niedostępnych. W razie konieczności umieszczenia uzbrojenia
w bruz
dzie lub kanale należy zapewnić dostęp do niego przez wykonanie drzwiczek. Za każdym
zaworem powinien być zamontowany długi gwint lub dwuzłączka w celu umożliwienia wymiany
danego zaworu.
Specjalną uwagę należy zwracać na przejścia przewodów przez ściany i stropy. Przejścia te
zabezpiecza się specjalnymi tulejkami umożliwiającymi przesuwanie przewodu. Przewód
przechodzący przez ścianę nie może opierać się na tulejce, gdyż powodowałoby to zgrzyt w czasie
przesuwania rurociągu. Z tej też racji rurociąg na długości tulejki powinien być owinięty tekturą
falistą.
Przewody mocuje się do ścian uchwytami. Część tych uchwytów ma charakter zamocowań
w postaci punktów stałych. Zamocowania te umieszcza się zgodnie z dokumentacją techniczną.
Wszystkie inne uchwyty powinny umożliwiać swobodne przesuwanie się przewodu. Odległość
między uchwytami na odcinkach poziomych zależy od masy i sztywności rury; praktycznie stosuje
się odległości 1,5 � 3 m. Odcinki pionowe przewodów wzmacnia się uchwytami rozmieszczonymi
po jednym na piętrze (przy piętrach poniżej 4 m wysokości) w odległości 1,5 � 1,8 m od podłogi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
Ostatni uchwyt odgałęzienia do przyboru powinien znajdować się nie dalej niż 50 cm od przyboru
[2, s. 236].
Przewody gazowe prowadzimy przeważnie po wierzchu ścian zachowując odległość 2 cm od
tynku. W piwnicach i pomieszczeniach wilgotnych rurociąg powinien mieć zawsze zapewnioną
odległość od ściany wynoszącą po jej otynkowaniu co najmniej 3 cm. Piony gazów lżejszych od
powietrza można prowadzić łącznie z pozostałą instalacją w budynku we wspólnych szybach,
dostępnych jedynie od strony pomieszczeń niemieszkalnych. Miedzy przewodami muszą być
zachowane przepisowe odległości, a szyby powinny być podzielone na odcinki przez przesklepienia
w poziomie stropów każdej kondygnacji (ma to na celu zmniejszenie objętości ewentualnej
mieszaniny wybuchowej). Każdy odcinek szybu musi mieć zapewnioną należyta wentylację od
strony pomieszczeń niemieszkalnych.
Dopuszcza się (z wyjątkiem piwnic i pomieszczeń wilgotnych) prowadzenie przewodów pod
tynkiem. Prowadzi się je wtedy w specjalnej niegłębokiej bruz
dzie, którą po próbie szczelności
wypełnia się chudą zaprawą cementową. Innego rodzaju zaprawy stosować nie wolno. Ukrycie
uzbrojenia pod tynkiem jest niedopuszczalne.
Rys. 63. Sposoby układania przewodów gazu: a) pion zamocowany w bruz
dzie, b) na tynku z prześwitem 20 mm, c) na
tynku w pomieszczeniach wilgotnych, z prześwitem 30 mm, d) przewód gazowy w kanale zbiorczym zasłoniętym płytą
perforowaną [2, s. 387]
Przewody mocuje się do ściany hakami lub uchwytami. Haki i uchwyty powinny
podtrzymywać przewody w pobliżu uzbrojenia, zmian kierunków, odgałęzień itp. Odległości
uchwytów rur poziomych średnic do 40 mm wynoszą najwyżej 1,5 m i 2 m, jeżeli średnice są
większe. Odległości te można odpowiednio zwiększyć do 2,5 m oraz 3 m, jeżeli dotyczą rur
pionowych. Ostatni uchwyt na odgałęzieniu do odbiornika gazu powinien znajdować się nie dalej
niż 0,5 m od odbiornika.
Przejścia przewodów gazowych przez stropy i ściany wykonuje się w tulejach ochronnych.
Średnica tulei jest zawsze o ok. 1 cm większa od średnicy przewodu gazowego. Przestrzeń między
rurami należy wypełnić szczeliwem elastycznym. Jeżeli przewody prowadzi się przez stropy, to
tuleja ochronna powinna wystawać 3 cm z każdej strony [1, s. 346].
Do mocowania przewodów w instalacjach grzewczych stosuje się dwa rodzaje podpór:
- ruchome (przesuwne)  umożliwiające przesuwanie się przewodu,
- stałe  unieruchamiające określony punkt przewodu (punkt stały).
Jako podpory ruchome stosuje się: haki, uchwyty, zawieszenia i ruchome podparcia ślizgowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
Rys. 64. Rodzaje podpór i zawieszeń przesuwnych: a) wspornik do umocowania kilku przewodów równoległych,
b) uchwyt do rur, c) wspornik do rur, d) wieszakowa podpora ślizgowa [2, s. 414]
Przy przejściach rurami przez ściany i stropy na przewody nakłada się tuleje o średnicy co
najmniej o 10 mm większej od zewnętrznej średnicy przewodu, a wyjście gałązek ze ściany
powinno być pokryte jedno- lub dwuczęściową rozetką.
Rys. 65. Przeprowadzanie rur przez ściany: a) przejście z tulejką, b) z rozetką, c) rozetka dwudzielna,
d) rozetka jednoczęściowa [2, s. 415]
Przewody poziome prowadzone przy ścianach lub w kanałach powinny spoczywać na
odpowiednich podporach ruchomych umieszczonych w odstępach podanych w tabeli.
Piony instalacji ogrzewania centralnego powinny mieć uchwyty umieszczone w odległościach
co najmniej 2,5 m. główny pion wznośny instalacji z rozdziałem górnym powinien być
przymocowany do ściany uchwytami w odstępach co 3 �4 m, nie mniej jednak niż jeden uchwyt na
kondygnację, w środku wysokości pionu powinien być wykonany punkt stały [2, s. 412 416].
Tab. 3. Odległości między podporami przewodów ogrzewania centralnego [2, s. 413]
Średnice Największe odległość między
nominalne rur podporami przewodów
[mm] [m]
DN nie izolowanych izolowanych
10 2,0 1,7
15 2,5 2,0
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
20 3,0 2,5
25 3,5 3,0
32 4,0 3,0
40 4,5 3,5
50 5,0 4,0
65 6,0 4,5
80 6,0 4,5
100 6,5 5,0
125 7,0 5,5
150 8,0 6,5
200 8,0 6,5
4.7.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jaki sposób mocuje się do ścian i stropów przewody z rur stalowych?
2. Od czego zależą odległości między podporami i uchwytami?
3. Jak zabezpiecza się rury stalowe przy przejściach przez ścianki gipsowe?
4. W jaki sposób mocuje się do ścian przewody stalowe ocynkowane wody ciepłej?
5. W jaki sposób mocuje się do ścian przewody stalowe gazowe?
6. Jakie rodzaje podpór stosuje się do mocowania przewodów w instalacjach ogrzewczych?
7. Jakie rodzaje podpór i zawieszeń przesuwnych stosuje się do mocowania przewodów
stalowych instalacji grzewczych?
8. Jakie konstrukcje podpór stałych stosuje się do mocowania przewodów instalacji grzewczych?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Porównaj na podstawie przedstawionej przez nauczyciela dokumentacji technicznej sposoby
zamocowania rur stalowych wody zimnej, ciepłej, gazu i centralnego ogrzewania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się ze sposobami zamocowania rur stalowych na elementach budowli,
2) przeanalizować rysunki i modele przedstawiające zamocowania rur stalowych na elementach
budowli,
3) zapoznać się z dokumentacją techniczną poszczególnych instalacji z rur stalowych,
4) porównać sposoby zamocowań i zadania jakie spełniają,
5) zapisać spostrzeżenia i wnioski w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 modele zamocowań rur stalowych na elementach budowli,
 dokumentacje techniczne różnych instalacji z rur stalowych,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
Ćwiczenie 2
Wykonaj na podstawie przedstawionej przez nauczyciela dokumentacji technicznej mocowanie
przewodów z rur stalowych ocynkowanych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się ze sposobami mocowania przewodów stalowych instalacji wodociągowej,
2) zapoznać się z instrukcją zawierającą przepisy bhp na stanowisku do ćwiczeń oraz czynności
związane z przebiegiem i warunkami technicznymi wykonywania mocowań przewodów z rur
stalowych ocynkowanych,
3) przeanalizować dokumentację techniczną,
4) przygotować materiały i sprzęt potrzebny do montażu oraz sprzęt ochrony osobistej,
5) wykonać podstawowe operacje obróbki materiałów stosowanych w instalacjach sanitarnych:
trasowanie, piłowanie, wiercenie,
6) wykonać mocowanie przewodów z rur stalowych ocynkowanych,
7) zastosować przepisy bhp przy mocowaniu przewodów z rur stalowych ocynkowanych,
8) sprawdzić poprawność wykonania mocowania przewodów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko symulacyjne do wykonywania instalacji z rur stalowych (najkorzystniej, by
ćwiczenie zostało wykonane w warunkach rzeczywistych, tj. na miejscu montażu instalacji
z rur stalowych),
- dokumentacja techniczna oraz instrukcja dla ucznia obejmująca przepisy bhp oraz czynności
związane z przebiegiem i warunkami technicznymi montażu instalacji z rur stalowych,
- materiały potrzebne do montażu (rury stalowe ocynkowane, uchwyty, wsporniki),
- narzędzia potrzebne do montażu wsporników,
- sprzęt ochrony osobistej.
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować sposoby mocowania przewodów z rur stalowych?
2) ustalić na podstawie dokumentacji technicznej odległości między podporami
i uchwytami?
3) wykonać tuleje ochronne przy przejściach przez ścianki działowe?
4) rozróżnić rodzaje podpór przewodów w instalacjach grzewczych z rur stalowych?
5) zastosować podpory i zawieszenia przesuwne do mocowania przewodów
stalowych instalacji grzewczych?
6) zastosować konstrukcje podpór stałych do mocowania przewodów instalacji
grzewczych?
7) wykonać podparcia i zawieszenia przesuwne do mocowania instalacji grzewczych
z rur stalowych?
8) wykonać konstrukcje podpór stałych do mocowania przewodów instalacji c.o.?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
4.8. Połączenia mieszane w instalacjach sanitarnych z rur stalowych
4.8.1. Materiał nauczania
Połączenia mieszane stosuje się tam, gdzie zachodzi konieczność łączenia ze sobą rur
i kształtek z różnych materiałów. Najczęściej występują podczas układania nowych instalacji
z tworzyw sztucznych, do których podłączone są istniejące z rur stalowych, lub odwrotnie. Do
wykonania połączenia mieszanego niezbędne są specjalne kształtki, dostosowane swoją konstrukcją
i kształtem do wymiarów i rodzaju połączeń rur z różnych materiałów [2, s. 87 89].
Przejście z rur stalowych ocynkowanych na rurę PVC (przy połączeniu wylotowym instalacji
wodociągowej wykonuje się następująco: na koniec rury z PVC nakleja się specjalną tuleję do
łączników stalowych. Tak przygotowany koniec rury PVC łączy się z kolankiem z żeliwa
ciągliwego nakrętką kapturową. Niedopuszczalne jest wykonanie na rurze z PVC połączeń
mieszanych za pomocą gwintu [2, s. 88].
Rys. 66. Połączenie wylotowe rur:
1  tuleja z PVC do łączników metalowych, 2  rura z PVC, 3  nakrętka kapturowa z żeliwa ciągliwego, 4  uszczelka
z fibry, 5  kolanko z żeliwa ciągliwego [2, s. 88]
W instalacjach z rur miedzianych występują łączniki przejściowe. A
ączniki przejściowe mają
z jednej strony końcówkę do lutowania (kielich lub bosy koniec), a z drugiej  gwint wewnętrzny
lub zewnętrzny. Kąt fazowania otworu z gwintem wewnętrznym powinien wynosić minimum 90�
[1, s. 323].
Rys. 67. A
ączniki przejściowe [Katalog producenta]
W instalacjach wody ciepłej i zimnej oraz centralnego ogrzewania z rur z tworzyw sztucznych
takich jak rury polietylenowe, polipropylenowe oraz z chlorowanego polichlorku winylu stosuje się
specjalne złączki do połączeń mieszanych z rurami stalowymi. Są to złączki przystosowane z jednej
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
strony do połączeń skręcanych na gwint a z drugiej do połączeń odpowiednich dla danego systemu
rurowego (zaprasowywanych, zgrzewanych polifuzyjnie lub klejonych). Złączki te zapewniają
szczelność połączenia mieszanego przy znacznym zróżnicowaniu właściwości łączonych
materiałów szczególnie ze względu na inną rozszerzalność cieplną tworzyw sztucznych i stali.
a) b) c)
Rys. 68. Kształtki do połączeń mieszanych w systemie KISAN [Katalog producenta]: a) złączka Vestol ZBK z gwintem
zewnętrznym, b) kolano zaprasowywane z gwintem wewnętrznym, c) złączka zaprasowywana z gwintem
wewnętrznym.
4.8.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to są połączenia mieszane?
2. W jaki sposób wykonuje się przejście rury stalowej na rurę z PVC?
3. W jaki sposób łączy się instalacje z rur stalowych z instalacjami z rur miedzianych?
4. W jaki sposób wykonuje się połączenia mieszane instalacji z rur stalowych i z tworzyw
sztucznych?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj przejście instalacji z rur stalowych ocynkowanych na rurę z PVC.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z rurami stalowymi, łącznikami i armaturą stosowana w instalacjach z rur
stalowych,
2) zapoznać się z instrukcją zawierającą przepisy bhp na stanowisku do ćwiczeń oraz czynności
związane z przebiegiem i warunkami montażu przewodów i armatury instalacji z rur
stalowych,
3) przygotować przewody i kształtki do wykonania przejścia z rur stalowych na rurę z PVC,
4) ocenić stan techniczny łączników i rur do przejścia z rur stalowych na rurę z PVC,
5) dobrać sprzęt ochrony osobistej,
6) wykonać montaż przejścia z rur stalowych ocynkowanych na rurę z PVC,
7) sprawdzić poprawność wykonania połączenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko symulacyjne do wykonywania instalacji z rur stalowych (najkorzystniej, by
ćwiczenie zostało wykonane w warunkach rzeczywistych, tj. na miejscu montażu instalacji
z rur stalowych),
- instrukcja dla ucznia obejmująca przepisy bhp oraz czynności związane z przebiegiem
i warunkami technicznymi montażu instalacji z rur stalowych,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
- materiały potrzebne do montażu (rury stalowe ocynkowane i PVC, kształtki przejściowe,
materiał uszczelniający),
- sprzęt i narzędzia potrzebne do montażu (klucze do skręcania połączeń gwintowanych),
- sprzęt ochrony osobistej.
Ćwiczenie 2
Na podstawie przedstawionej przez nauczyciela dokumentacji technicznej wykonaj montaż
połączenia rury stalowej z rurą polietylenową w systemie KISAN.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z wymaganiami dotyczącymi montażu instalacji sanitarnych z rur stalowych
z rurami z tworzyw sztucznych,
2) zapoznać się z instrukcją zawierającą przepisy bhp na stanowisku do ćwiczeń oraz czynności
związane z przebiegiem i warunkami technicznymi montażu połączeń mieszanych,
3) przeanalizować dokumentację techniczną,
4) określić w kolejności czynności związane z montażem,
5) dobrać sprzęt i narzędzia potrzebne do montażu oraz sprzęt ochrony osobistej,
6) przygotować potrzebne do montażu materiały,
7) wykonać montaż połączenia rury polietylenowej ze stalową,
8) sprawdzić poprawność wykonanego połączenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko do montażu połączeń rur stalowych,
 dokumentacja techniczna oraz instrukcja dla ucznia obejmująca przepisy bhp oraz czynności
związane z przebiegiem i warunkami technicznymi montażu połączeń mieszanych,
- materiały potrzebne do montażu (złączka KISAN do połączenia mieszanego),
- sprzęt i narzędzia potrzebne do montażu (klucze do skręcania połączeń gwintowanych),
- sprzęt ochrony osobistej.
4.8.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozróżnić rodzaje połączeń i kształtki do połączeń instalacji z rur stalowych
i instalacjami z innych materiałów?
2) wykonać przejścia instalacji z rur stalowych na instalacje wykonane z innych
materiałów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko jedna z nich
jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki błędną odpowiedz
należy zakreślić kółkiem, następnie
ponownie zaznaczyć odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Gdy udzielenie odpowiedzi będzie sprawiało Ci trudność, odłóż jego rozwiązanie na póz
niej
i wróć do tego zadania, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 40 minut.
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Która z poniższych zasad dotyczących przepisów bhp podczas montażu instalacji z rur
stalowych jest fałszywa:
a) do wykonania poszczególnych operacji obróbki rur stalowych wolno używać tylko
narządzi nieuszkodzonych.
b) obrabiany przedmiot musi być dobrze zamocowany, aby nie mógł się przesuwać w trakcie
wykonywania operacji.
c) odpady powstałe w czasie obróbki (opiłki, wióry itp.) wolno usuwać z powierzchni
obrabianej, urządzenia służącego do mocowania (imadła itp.) i blatu stołu, gołą dłonią lub
palcami bądz
przez wydmuchiwanie.
d) podczas cięcia piłką ręczną brzeszczot powinien być dobrze naciągnięty, co zabezpiecza
go przed pęknięciem w czasie cięcia ( szczególnie rur).
2. Środki ochrony indywidualnej do spawania gazowego to:
a) tarcze, buty gumowe, fartuch drelichowy.
b) okulary ochronne, fartuch skórzany, rękawice ochronne.
c) fartuch skórzany, buty gumowe, beret.
d) osłona przeciwodpryskowa, rękawice ochronne, beret.
3. Do podstawowych narzędzi pomiarowych na stanowisku montera instalacji sanitarnych nie
zaliczamy:
a) kątomierza.
b) przymiaru taśmowego.
c) metrówki.
d) suwmiarki uniwersalnej.
4. Do cięcia ręcznego rur stalowych służy:
a) piłka do metalu.
b) nożyce do metalu.
c) szczypce nastawne.
d) pilnik płaski.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
5. Do trasowania nie służy:
a) rysik.
b) rybnik.
c) środkownik.
d) wykrojnik-cyrkiel.
6. Elementem wyposażeniem stanowiska roboczego do spawania gazowego nie jest:
a) butla tlenowa.
b) butla acetylenowa.
c) żabka.
d) dziobak.
7. Butle tlenowe są malowane na kolor:
a) biały.
b) niebieski.
c) czerwony.
d) żółty.
8. Przystępując do zapalenia palnika jako pierwszy otwiera się zawór:
a) tlenu.
b) acetylenu.
c) obydwa równocześnie.
d) obojętnie który.
9. Długość rzeczywista rury będzie większa od długości montażowej:
a) przy zastosowaniu trójników.
b) przy zastosowaniu kolanek.
c) przy zastosowaniu gięcia i trójnika.
d) przy zastosowaniu gięcia.
10. Za pomocą spawania gazowego łączy się rury:
a) żeliwne ciśnieniowe.
b) stalowe czarne.
c) stalowe ocynkowane.
d) z PVC.
11. Która z wymienionych poniżej spoin nie jest rodzajem spoiny pachwinowej:
a) płaska.
b) wklęsła.
c) U podwójna.
d) wypukła.
12. W spawaniu gazowym nie stosuje się:
a) spawania w lewo.
b) spawania w dół.
c) spawania w prawo.
d) spawania w górę
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
13. Połączenia na długi gwint stosuje się wtedy, gdy:
a) nie można obracać rur łączonych.
b) można obracać jedną z rur łączonych.
c) można obracać dwoma łączonymi rurami.
d) jest dużo miejsca.
14. Przedstawione na rysunku połączenie to:
a) połączenie zaciskowe PE/stal.
b) połączenie wylotowe - przejście z rur stalowych ocynkowanych
na rurę PVC.
c) połączenie spawane z użyciem kształtki PE/stal.
d) połączenie rury PE z kołnierzem stalowym.
15. W połączeniach kołnierzowych dla czynnika o temperaturze powyżej 40�C i ciśnieniu
większym niż 1 MPa wykonuje się uszczelki z:
a) tektury.
b) gumy.
c) korka.
d) klingerytu.
16. Rysunek przedstawia klucz:
a) uniwersalny.
b) hakowy.
c) nastawny.
d) łańcuchowy.
17. W kołnierzach o dużych średnicach liczba śrub powinna być wielokrotnością liczby:
a) 2.
b) 4.
c) 6.
d) 8.
18. Przedstawiony na rysunku rodzaj połączenia spawanego rur to:
a) spoina czołowa pionowa.
b) spoina czołowa ukośna.
c) spoina pachwinowa pionowa.
d) spoina pachwinowa ukośna.
19. Instalację gazu wykonuje się z rur:
a) stalowych czarnych bez szwu.
b) stalowych czarnych ze szwem.
c) stalowych ze szwem obustronnie ocynkowanych.
d) stalowych bez szwu obustronnie ocynkowanych.
20. Promieniowanie ultrafioletowe i podczerwone występujące podczas spawania w przypadku
braku środków ochrony indywidualnej (okularów) może powodować:
a) zmiany w różnych częściach oka.
b) zmiany w układzie nerwowym.
c) przegrzanie i osłabienie organizmu.
d) zmiany skórne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko.......................................................................................................................................
Montaż instalacji z rur stalowych
Zakreśl poprawną odpowiedz

Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
61
6. LITERATURA
1. Bąkowski K.: Gazyfikacja. Wydawnictwo Naukowo Techniczne, Warszawa 1996.
2. Cieślowski S., Krygier K.: Instalacje sanitarne, cz. 1 i 2 Technologia. WSiP, Warszawa 2000.
3. Domański S., Ślusarstwo i spawalnictwo. Technologia. WSiP, Warszawa 1984.
4. Dzierżawski T.: Gazownictwo i ciepłownictwo. WSiP, Warszawa 1996.
5. Krygier K., Klinke T., Sewerynik J.: Ogrzewnictwo, wentylacja, klimatyzacja. WSiP,
Warszawa 1996.
6. Roj-Chodacka A.: Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony
przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska. KOWEZ, Warszawa 2002.
7. Strona internetowa  www.ciop.pl (2006.07.18).
8. Warunki Techniczne Wykonania i Odbioru Robót Budowlano Montażowych, Tom II.
Instalacje Sanitarne i Przemysłowe. Arkady, 1988.
Czasopisma:
Gaz, Woda i Technika Sanitarna
Polski Instalator
Rynek instalacyjny
Instalacje sanitarne
Wykaz norm
PN-80/H-74219 Rury stalowe bez szwu walcowane na gorąco ogólnego zastosowania
PN-98/H-74200 Rury stalowe ze szwem gwintowane
PN-84/H-74220 Rury stalowe bez szwu ciągnione i walcowane na zimno
PN-79/H-74244 Rury stalowe ze szwem przewodowe
BN-76/8860-01/01 Zasadnicze wymagania i wymiary uchwytów do rur
Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 27 kwietnia 2000 r. w sprawie bezpieczeństwa
i higieny pracy przy pracach spawalniczych. (Dz. U. Nr 40, poz. 470).
Katalogi techniczne producentów i dystrybutorów materiałów rurowych do instalacji
sanitarnych oraz informacje techniczne zawarte na stronach internetowych tych firm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
62