Karolina Dudek
Mitteleuropa. Definicja geograficzna. 1
Autor w referacie przygotowanym na konferencję na temat „Europa Środkowa: rzeczywistość, mit i wyzwanie wieków XVIII- XX”, zorganizowaną przez Uniwersytet Warszawski w 1991 roku, próbuje dokonać następujących rozstrzygnięć: określić pojęcie Europy Środkowej oraz jego zasięg geograficzny.
Pojęcie ( niem. Mitteleuropa) jest pojęciem historycznym, pod względem geograficznym, przypisuje się mu przestrzeń w środku Europy. O ile jednak większość geografów jednoznacznie skłania się ku przypisaniu do niej Niemiec, Czechosłowacji, Polski i Austrii, większej trudności nastręczają Szwajcaria, Węgry i Rumunia. Teorie różnią się pod względem czasu powstania- inne są te przedwojenne, inne powojenne, a inne w momencie upadku Związku Radzieckiego. W związku z brakiem ścisłości w określeniu geograficznego zasięgu pojęcia, Barbier analizuje szereg czynników, które mają doprowadzić go do określenia granic Europy Środkowej.
Pierwszy zbiór problemów to zagadnienia z dziedziny geografii fizycznej. Tu najwidoczniejszym czynnikiem jest wspólne położenie państw w centralnej Europie. Jednocześnie możemy wyróżnić sąsiednie regiony, będą to: Europa Północna, Europa Wschodnia, Europę trzech półwyspów śródziemnomorskich, Europę Zachodnią. Do tak pojętego „środka” zaliczymy więc Niemcy, Szwajcarię, Austrię, Węgry, Czechosłowację i Polskę, wciąż jednak nie wiadomo, dokąd sięga południowo wschodnia granica. Uzasadnieniem takiego podziału jest wiodąca i jednocząca rola Germanów, jednoczących inne ludy Europy Środkowej wokół siebie, a także przeciwstawienie Europie Środkowej olbrzymiego Wschodu z możliwością dalszego rozszerzenia ( Syberia), otwartego na Atlantyk Zachodu, jak i krajów śródziemnomorskich, zorientowanym na zdobywanie kolonii. Kontrasty przejawiające się w możliwościach ekspansji pokazują, że stosunkowo małe i centralnie położone państwa Europy Środkowej, miały ograniczone pole działania i zmuszone były rywalizować między sobą.
Kolejnym czynnikiem jest topografia. Można bowiem wyróżnić trzy równolegle pasy, ciągnące się z zachodu na wschód. Będą to: równina niemiecko- polska, średniogórze i kotliny świata hercyńskiego oraz wysokie łańcuchy alpejsko- karpackie. Po raz kolejny jednak, nie da się wyznaczyć konkretnych granic tych pasów. Równina bowiem rozciąga się aż od francuskiej Flandrii po początek płyty rosyjskiej. Tak samo góry, zarówno średnie i wysokie, rozciągają się daleko poza Europę Środkową na zachód wschód i południe. Cechą charakterystyczną, dotyczącą Europy Środkowej jest tu wykształcenie dogodnej sieci dróg, łączących zachód ze wschodem i północ z południem.
Następnie Barbier przeanalizował istnienie jedności bioklimatycznej. Bowiem wyłączywszy góry, można stwierdzić w Europie Środkowej występowanie klimatu półkontynentalnego, odmiennego od klimatu oceanicznego, śródziemnomorskiego, kontynentalnego rosyjsko- syberyjskiego i nordyckiego, przy czym można stwierdzić, że stanowi on pewnego rodzaju wypadkową, będącą skutkiem mieszania się otaczających go typów klimatu. Zaś jeśli mówimy o górach i kotlinach, mamy do czynienia z wielością mikroklimatów, rzadko występujących w dość jednolitych klimatach oceanicznym i kontynentalnym.
Podsumowując argumenty z dziedziny geografii fizycznej, można wyróżnić pewne cechy świadczące o jedności Mitteleuropy. Będą to: położenie centralne, cechy topograficzne, podobny klimat. We wszystkich aspektach cechą wspólną jest przejściowość. Dlatego wciąż jeszcze nie da się wyznaczyć jednolitych granic. Po kolejne wskazówki autor sięga do zagadnień z dziedziny geografii człowieka.
Z racji tego, że działalność człowieka w Europie Środkowej datuje się na więcej niż tysiąc lat, odnajduje tu kilka znaczących argumentów. Z racji tego, że fundamenty cywilizacji zachodniej, będącej tworzywem jedności całego kontynentu, powstały na obszarach zachodnich i śródziemnomorskich, obszar Europy Środkowej, a zwłaszcza obszar germański odegrał bardzo dużą rolę w rozprzestrzenianiu dorobku cywilizacyjnego na północ i na wschód.
Kolejnym czynnikiem jest gęstość zaludnienia, malejąca z zachodu na wschód. Charakterystycznym wyróżnikiem dla obszaru Europy Środkowej jest średnia w porównaniu z peryferyjnymi wartość.
Zaś w związku z uwarunkowaniami historycznymi, a zwłaszcza niestabilnością granic, należy zwrócić uwagę na cechy grup etnicznych. Autor wyróżnia dwa zbiory: germański (Niemcy, Austriacy, Szwajcarzy) oraz niegermański ( Czesi, Słowacy, Polacy i Węgrzy). Jako element jednoczący podaje chrześcijaństwo, a także związane z nim rozwiązania polityczne. Chodzi tu o rozdzielność państwa od kościoła. Ciekawe jest to, że o ile liczne wojny i zmiany granic spowodowały silne uczucia narodowe, były one skierowane w stronę nacji, a nie konkretnej ziemi. Było to o tyle niebezpieczne, że w XIX wieku zaowocowało powstaniem argumentów mających na tej podstawie usprawiedliwić ekspansję Niemiec.
Takie problemy nie występowały na zachodzie, gdzie państwa były względnie trwale osadzone w jednolitej przestrzeni, z kolei jeśli chodzi o religię, różnica ujawnia się wyjątkowo jaskrawo w stosunku do Europy wschodniej, gdzie kościół prawosławny zawsze był podporządkowany silnej władzy politycznej. Jeszcze inaczej sytuacja wyglądała na południu, gdzie prawosławni Rumuni, Bułgarzy i Serbowie, przez długi czas podporządkowani byli zwierzchnictwu tureckiemu. Dlatego ich też autor oddzielił od Europy Środkowej. Wyjątkiem uczynił peryferyjnie wysunięty na południowy wschód Śiedmiogród, z racji tego, że przez długi czas był pod wpływem węgierskim.
Kolejne zagadnienie dotyczy organizacji przestrzeni. Jako pierwsze rolnictwo: zauważa się tu powszechne wylesianie terenów, rozpowszechnioną kolonizację germańską wsi, występującą aż do wschodnich granic Polski, nie występowała w Rumunii ani na Węgrzech czy w Serbii. Podobieństwa widać w kształcie osiedli, strukturach agrarnych i rozwiązaniach technicznych.
Mimo zastosowania zachodnich rozwiązań, rolnictwo Europy Środkowej zawsze cechowała niższa produktywność.
Jeśli chodzi o przemysł, różnicę widać szczególnie w porównaniu do Europy wschodniej i bałkańskiej. Charakterystyczne jest również rozwinięte górnictwo, którego rozwój rozpoczął się w Niemczech, a rozprzestrzenił na Czechy, Śląsk, Góry Świętokrzyskie, Słowację i Węgry. Jako dowód autor podaje fakt, że całe słownictwo techniczne w górnictwie pochodzi z języka niemieckiego.
Podobny schemat widoczny jest w rozwoju miast. Model zachodni był rozprzestrzeniany na Europę Środkową przez Germanów. Miasta, choć oczywiście nie identyczne, mają w całej Europie Środkowej podobne cechy. Są to chociażby plan szachownicowy z planem centralnym, swobody przyznawane mieszczanom, wyższość miasta nad wsią. Gęstość miast maleje z zachodu na wschód i biorąc pod uwagę ten czynnik, granica wypada w okolicach Wisły, według autora tuż za nią w kierunku wschodnim.
Podsumowując wszystkie zgromadzone argumenty, autor stwierdza istnienie pewnych trwałości, zbadanych przez geografię. Jako najważniejsze wymienia te wynikające z przyrody i historii. Mimo, że nie oznaczają one całkowitej jednolitości, przejściowość między zachodem a wschodem jest widoczna i zasadnicza. Biorąc to pod uwagę, Barbier proponuje ostatecznie następujące granice: zachodnią granicę Europy Środkowej wyznacza granica Niemiec z Francją i Beneluksem- krajami zorientowanymi wyraźnie na zachód, z szerokim dostępem do morza. Same Niemcy, mimo wielu zachodnich cech, z racji ich wiodącej roli uznane zostały za podstawę Mitteleuropy. Szwajcaria mimo korzeni romańskich, z racji swego położenia i ludności germańskiej także zostaje włączona do Europy Środkowej. Dania zaś, położona na północy i etnicznie związana ze Skandynawią, należeć będzie to Europy Północnej. Kraje bałtyckie, a także Litwa zostają odrzucone- te pierwsze z racji odległego położenia, Litwa zaś z powodu znacznego ciążenia ku wschodowi. Tak więc wschodnią granicę stanowi Polska, wyraźnie odrębna od swoich wschodnich sąsiadów. Na południu katolickie i będące pod wpływem niemieckim Węgry oddzielają Europę Środkową od kontrowersyjnej Rumunii, ostatecznie pozostawioną poza Mitteleuropą, podobnie jak Jugosławię. Na południowym zachodzie granicę ze śródziemnomorskimi Włochami wyznacza alpejska granica z Austrią.
Dodatkowo Barbier skłania się ku propozycjom szukania nowej nazwy dla tego regionu. Jego zdaniem bowiem termin Mittleuropa kojarzy się negatywnie z okresem ekspansji niemieckiej. Przytacza propozycje takie jak Zwischeneuropa( Europa przejściowa) czy Europe médiane (Europa pośrednia).
Kilkakrotnie także porusza zmiany, jakie przyniosła epoka socjalizmu. Twierdzi, że doprowadziła do rozłamu Europy Środkowej na część zachodnią i wschodnią, która nie miała możliwości szybkiego powojennego rozwoju, jaki zaszedł w państwach zachodnich. Mimo to, autor uważa, że kilkadziesiąt lat nie zmieniło dotychczasowego biegu dziejów na stałe. Przewiduje, że po rozpadzie bloku socjalistycznego, odizolowane chwilowo państwa zwrócą się znów ku Niemcom jako łącznikowi z Europą zachodnią, odzyskają swoje miejsce w Europie Środkowej i podejmą na nowo tradycję wymiany.
Na podstawie artykułu Mitteleuropa. Definicja geograficzna. opublikowanego w Przeglądzie Geograficznym, rok 1991, zeszyt 3-4, s. 231- 243