Andrzej Czarnocki „ Pojęcie Europa Środkowo – Wschodnia”
Pojęcie „Europa Środkowo – Wschodnia” jest kluczowe, dla wyjaśnienia i charakterystyki najbliższego środowiska międzynarodowego Rzeczpospolitej Polskiej. Do lat osiemdziesiątych, w istniejących systemach wojskowo – politycznych, gospodarczych nie było miejsca dla Europy Środkowo – Wschodniej, jako regionu międzynarodowego. Dychotomiczny podział świata, dwóch ówczesnych mocarstw na wschód i zachód przesądził też o podziale Europy na wschodnią i zachodnią, co nie było zgodne z geografią i realiami cywilno – kulturowymi. Kontury Europy Środkowo – Wschodniej jako odmiennej części od zachodu i wschodu pierwsi zauważyli pisarze i intelektualiści. Aby dostrzec te różnice bardziej była potrzebna intuicja, która sięga głębiej pod ówczesne zjawiska pojałtańskiej Europy. Dziś głównymi problemami Europy Środkowo – Wschodniej jest specyfika przemian politycznych, gospodarczych i społecznych. Wiąże się to z przynależnością państw do zachodnich organizacji ( NATO, EU,). Wieloznaczność pojęcia „Europa Środkowo – Wschodnia” i używanie terminu „Europa Środkowa” jako jego zamiennika, może budzić szereg nieporozumień. Najważniejsze co musimy podkreślić jest to, że pojęcie „Europa Środkowo – Wschodnia” jest używana w dwóch podstawowych znaczeniach
Geopolitycznym
Kulturowym i historycznym
„Europa Środkowo – Wschodnia” jako pojęcie geopolityczne
W tym znaczeniu w przeszłości mówiono o Europie Środkowej. H. Batowski uważa, że to pojęcie jest politycznym, niepokrywającym się w pełni z kryteriami geograficznymi. M. Wojciechowski i B. Osadnik uważają, że jest nieostre pojęcie z kręgu geografii politycznej. W. Nałkowski wyodrębnia ten obszar w sensie geografii fizycznej. Zalicza do niego: Alpy, Góry Niemieckie z Niziną Niemiecką, północne stoki Karpat z Niziną Polska. A jego zdaniem ten obszar cechują nieprawidłowe stosunki między krainami fizycznymi, rozsiedleniem narodowości i sztucznymi utworami, to jest państwami.
W I połowie XIX wieku niemiecki nacjonalizm przejawił się w formie koncepcji środkowoeuropejskiej „Mitteleuropa” według doktryny F.Naumanna zadaniem Niemców było stworzenie na obszarze na wschód i na południowy wschód od Niemiec wielkiego gospodarczo – politycznego związku państw pod ich hegemonią. Chodzi tu w szczególności o obszar między Niemcami a Rosją tzw.: „Zwischeneuropy”. Przeciwstawną teorie wysunął T.Masaryk. według niego Europa Środkowa to : szczególna strefa małych narodów, rozciągających się od Przylądka Północnego po Przylądek Matapan, obejmujący obszar zasiedlenia Lapończyków, Szwedów, Norwegów, Duńczyków, Finów, Estończyków, Łotyszów, Litwinów, Polaków, Łużyczan, Czechów, Słowaków, Węgrów, Serbo – Chorwatów, Słoweńców, Rumunów, Bułgarów, Albańczyków, Turków i Greków, czyli od zwartego etnicznego obszaru niemieckiego i austroniemieckiego na zachodzie do rosyjskiego na wschodzie. J. Chlebowczyk określa ten obszar jako „ wschodnią Europe Środkową” bądź „Europa Środkowo – Wschodnia” z tym, że ten drugi termin jest mniej precyzyjny. Historycy amerykańscy w opisie dzieją tego terenu przedstawiają go jako teren który na zachodzie graniczy z ludem języka niemieckiego i włoskiego, a na wschodzie rosyjskiego. Także dla wyodrębnienia tego terenu stosują kryterium historyczne, a nie tylko geopolityczne. Europa Środkowo – Wschodnia po II wojnie światowej przekształciła się w Europę Wschodnią, stając się geopolitycznie częścią wschodu. Pojęcie to pojawiło się znów z określeniem obszaru projektowanej specjalnej strefy bezpieczeństwa. Polska inicjatyw „plan Rapackiego” przewidywała utworzenie na obszarze Polski, Czechosłowacji, NRD i RFN strefy bezatomowej oraz ograniczonych zbrojeń konwencjonalnych. W 1973 r. na rokowaniach wiedeńskich NATO i państwa Układu Warszawskiego uzgodniły, że obszar ten obejmą Belgia, Luksemburg, Holandia, RFN, Czechosłowacja, NRD i Polska. W 1987r. „plan Jaruzelskiego” o zmniejszeniu zbrojeń i zwiększeniu zaufania w Europie Środkowej, proponował przyłączenia do tych powyższych państw jeszcze Danię i Węgry. Czechom i Węgrom pojęcie „Europa Środkowa” jest bliższe. Niemcy używają „Zwischeneuropy” zamiast „Mitteleuropa” a dla Rosji to pojęcie zupełnie nie istnieje. A więc żeby uniknąć wszelkich nieporozumień najlepiej używać pojęcia „Europa Środkowo – Wschodnia”. Istnieje bowiem wschodnia i zachodnia Europa Środkowa. W zachodnią część wchodzą kraje Beneluksu, Niemcy, Austria, Szwajcaria i Lichtenstein, stanowi to geopolitycznie część Zachodu i stąd w nauce stosunków międzynarodowych nie ma użyteczności jej wyodrębnianie. Odwrotnie jest z pojęciem „Europa Środkowo – Wschodnia” , chodzi bowiem tu o obszar między NATO, UE i WNP.
„Europa Środkowo – Wschodnia” jako poję kulturowe i historyczne.
W okresie międzywojennym toczyły się debaty wokół różnych nazw tego regionu
„Europa Słowiańska”
„Europa Wschodnia”
Europa Środkowa”
Węgierski badacz J. Szucs obok Europy Zachodniej i Wschodniej wyodrębnił trzeci obszar „Europa Środkowo – Wschodnia”. Uważał że trzonem Europy Środkowej jest Polska, Czechy i Węgry. Kryterium kulturowe i historyczne, mają na celu wyrażenie swoistości obszaru określonego przez O. Haleckiego „ziemie kresowe cywilizacji zachodniej. J. Tomaszewski zwraca uwagę na podobieństwa struktury społecznej, ekonomicznej, tradycji życia politycznego oraz położenie międzynarodowe państw. Specyfikę widzi głównie w zacofaniu w stosunku do Zachodu. A teren ten określa w obrębie sukcesyjnej monarchii Habsburgów. A pogranicze Europy środkowej uważa za Białoruś i Ukrainę. Milan Kundera uważa, że o tym regionie można mówić jedynie w aspekcie kulturowym, która widzi w rozkwicie sztuki barokowej, muzyki, a także podkreśla specyficzną rolę kulturową jaką odegrali Żydzi na tych terenach. Określa ten obszar od Salzburga do Wilna” Cz. Miłosz uważa, że wszelkie przesłanki wskazują na kulturową jedność tego terenu. Jego zdaniem nie da się określić tego terenu za pomocą mapy tylko myśli i uczuć mieszkańców Pragi, Wilna czy Dubrownika. Określa ten teren właśnie od Dubrownik po Wilno. Idee płynące z Zachodu na tych terenach były rozwadniane i przerabiane, a miejscowe były bardzo trwałe. Węgierski pisarz G. Konrad zwraca uwagę na jej różnorodność etniczną „ siła w mieszaninie” oraz w zachowaniu historycznych krajobrazów. T. Venclova (litewski poeta) uważa, że Europa Środkowa to pojęcie duchowe, kulturalne, a nie polityczne. P.Trzeciak (historyk) zauważa, że państwa te łączy od połowy XV wieku kultura intelektualna humanizmu. Do charakterystycznych cech warto dodać jeszcze długoletnią zależność i wpływ systemu komunistycznego, który spowodował zmniejszenie lub zanik inicjatywy obywatelskiej oraz postawy roszczeniowe wobec państwa. Wyodrębnia ten region od Bałtyku po Adiatyk. T. Kisielewski zauważa pogardę wobec Wschodu jako swoisty mechanizm obronny. Do tego obszaru według niego należą Polska, Czechy, Słowacja, Węgry i Austria. J.Kłoczkowski uważa ze te tereny byłe granice Rzeczpospolitej Obojga Narodów, Czechy, Słowację, Węgry, Słowenię, Chorwację, Rumunię i Łotwę. Wytycza on także granicę na Płd, na pewno w Europy Środkowej nie zalicza Włoch, z wyjątkiem Triestru, a bezpodstawne jest zaliczanie Albanii Rumunii i Bułgarii. Na zachodzie nie zalicza on Niemiec, z wyjątkiem Prus Wschodnich.
A więc pojęcie „Europa Środkowo – Wschodnia” jest użyteczne dla wyjaśnienia problemów państw postkomunistycznych położonych między UE, NATO a Rosją. Ale aby to zrozumieć pojęcie geopolityczne musimy uzupełnić pojęciem historycznym i kulturowym. Dziś Europa Środkowo – Wschodnia stoi przed problemem, jakie jej będzie miejsce i rola państw w obszarze stosunków międzynarodowych.