PMP Wykład 19. 20.03.2009 r.
Rodzaje norm międzynarodowych
Jest wiele różnych klasyfikacji norm. Najbardziej podstawowy jest podział norm mnar. ze względu na ich źródło:
traktatowe
zwyczajowe
zawarte w uchwałach prawotwórczych
mniej jasne czy normy są w zasadach ogólnych prawa mnar. - raczej nie wchodzą tu proste reguły zachowania, ale zasady ogólne prawa są bliższe konstrukcji zasad wyznaczających ogólny standard zachowania
można dopuścić również twierdzenie, że normy mnar. znajdują się w aktach jednostronnych
Normy traktatowe i zwyczajowe mogą być tożsame, nawet co do treści i podmiotu.
Podział ze względu na zakres obowiązywania:
normy powszechne - nie mają pierwszeństwa przed normami partykularnymi co do zasady; Norma partykularna może uchylać normę powszechną, ale wtedy, kiedy działa w stosunkach partykularnych, jest późniejsza i sprzeczna z normą powszechną.
normy partykularne - normy regionalne (subregionalne) i dwustronne.
Podział ze względu na funkcję jaką pełnią:
bezpośrednio regulujące stosunki mnar. - Normy zawarte w traktacie dotyczące ustanowienia jakiegoś reżimu na danym terytorium lub normy dotyczące przepływu przez cieśninę, dotyczące żeglugi powietrznej.
pośrednio regulujące stos. mnar. - normy odnoszące się do kompetencji organów, procedur postępowania.
Biorąc pod uwagę funkcje norm można je podzielić na:
normy stopniowo rozwijające stosunki - w dziedzinach, w których brak jest odpowiedniej praktyki i postanowień doktryny; należą do nich normy z dziedziny praw człowieka, które powstając rozwijały ją; także normy dotyczące wyłącznej strefy ekonomicznej zawarte w Konwencji o prawie morza z 1982 r., która zastąpiła wyłączną strefę rybołówczą; normy regulujące obszar dna morskiego; można uznać, że również część norm z zakresu mnar. stosunków gospodarczych stopniowo rozwija tą dziedzinę - traktaty tworzące organizacje integracji ekonomicznej
normy kodyfikujące prawo mnar. - gdzie praktyka jest intensywna i jednorodna; Konwencja o prawie morza - normy dotyczące morza terytorialnego czy szelfu kontynentalnego
normy ujednolicające prawo krajowe - jako jedyne odnoszą się do oddziaływania prawa mnar. na prawo krajowe; dąży do unifikacji porządków krajowych w niektórych dziedzinach prawa, np. prawo handlowe czy prawo prywatne. Prawem handlowym zajmuje się UNCITRAL, UNIDROIT, Haska Konferencja Prawa Międzynarodowego Prywatnego (od 1955 r.); normy te mogą również dotyczyć prawa karnego - decyzje ramowe podejmowane w III filarze UE; normy te mogą być zawarte w umowach mnar. jak i uchwałach org. mnar. - ICAO, które stosuje technikę contracting out.
Z uwagi na skuteczność w prawie mnar. normy możemy podzielić na:
bezpośrednio skuteczne - takie normy mnar., które będą mogły być powoływane przed podmioty krajowe wprost przed organami krajowymi (zwłaszcza sądowymi)
pośrednio skuteczne - skierowane do organów państwa; zawierają nakaz wydania przepisów uzupełniających daną normę lub ją wykonujących; nie mogą być podstawą rozstrzygania sądowego
To czy norma ma bezpośrednią czy pośrednią skuteczność zależy nie tylko od jej charakteru, ale to także kwestia tego jak prawo krajowe ustosunkowuje się do prawa mnar. (czy monizm czy dualizm).
Podział norm w zależności od sposobu regulowania:
merytoryczne - regulujące konkretne stosunki mnar., np. zakazujące używania określonego rodzaju broni (min przeciwpiechotnych czy broni jądrowej)
proceduralne - regulują sposób dochodzenia roszczeń, przebieg postępowania przed org. mnar.
kompetencyjne - określają władzę - kto, jaką, w jakim zakresie i czego dotyczącą ma władzę; tutaj wchodzą normy jurysdykcyjne - określające czy dany organ ma kompetencje rozstrzygać dany spór czy nie
kolizyjne - wskazują właściwe prawo dla oceny stosunku prawa krajowego i prawa mnar.; mogą dotyczyć stosunków prywatnych np. określenie prawa właściwego dla oceny zawarcia małżeństwa przez Polkę i Niemca, ale także stosunków publicznych np. z zakresu zabezpieczenia społecznego (które prawo jest właściwe dla określenia emerytury, jeśli jednostka pracowała w kilku różnych krajach - prawo ostatniego miejsca zamieszkania)
Podział z punktu widzenia dochodzenia odpowiedzialności za naruszenie prawa mnar.:
normy pierwszego rzędu - normy, które są naruszane
normy drugiego rzędu - normy, które określają konsekwencje naruszenia; zasady określania odpowiedzialności, sposoby jej dochodzenia, formy naprawienia szkody; są one opracowane w projekcie artykułów KPM dotyczącym odpowiedzialności państwa za naruszenie prawa mnar. (2000/01).
Podział ze względu na moc wiążącą normy:
normy ius cogens
normy ius dispositivum
Normy i. d. miały dominującą rolę niezależnie od charakteru i zakresu obowiązywania. Państwa mają dużą swobodę traktatową. Jednak już od starożytności panowało przekonanie, że są pewne reguły, które nie mogą być naruszane. Od starożytności po epokę francuską określano, że niektóre normy zakorzenione w prawie naturalnym stanowią ius necesarium, którego nie wolno naruszać, ani zmieniać w stosunkach nawet traktatem. W okresie naturalizmu uważano, że takie normy stanowi moralność mnar. Pozytywiści twierdzili, że nie są to normy ponad państwami, ale obowiązujące w większości państwa i będące podstawowymi normami tworzącymi te państwa i społeczność mnar. Dyskusja nad tymi normami zaostrza się w wieku XX po I WŚ, a zwłaszcza po II. Pierwsze orzeczenie wydane przez Środkowoamerykański Trybunał Sprawiedliwości z 1916 r., w którym odmówił on ważności traktatu zawartego przez Nikaraguę z USA, który próbował naruszyć status quo Zatoki Fonseca w związku z tym, że USA chciały wydzierżawić tam wojskową bazę morską, co wg Trybunału naruszało prawo zwyczajowe a w szczególności kondominium, które nad Zatoką sprawował Salwador i Honduras. W komentarzu do wyroku Q. Wright uznał, że i zwyczaj i traktat może wytworzyć obiektywne normy prawa mnar., które będą miały charakter powszechny i stały. Mogą istnieć pewne normy, które stanowią mnar. porządek publiczny. W okresie międzywojennym mimo projektu harwardzkiego (1935) i projektu Verdrossa (1937), które uznawały ograniczenie swobody traktatowej państw przez normy nie uznano istnie norm bezwzględnie wiążących.
Po II WŚ w pracach KPM dotyczących prawa traktatów, w 1953 r. wspomniano o istnieniu pewnych zasad, które muszą mieć przewagę nad innymi normami mnar. Ostatecznie zostaje ius cogens zaakceptowane w 1963 r. W 1965 r. Schwarzenberger podał wątpliwość istnienia ius cogens. Mimo to KPM zaakceptowało Konwencję o prawie traktatów z normą i. c. W celu ostatecznego przyjęcia zwołano Konferencję Międzyrządową, jednak tam nie było pełnej zgody na zaakceptowanie norm i. c. Spory dotyczyły początkowo tego czy i. c. w ogóle istnieje (kwestie egzystencjalne). Z czasem uznano, że istnieją takie normy, ale pojawił się problem jakich kryteriów użyć, by je określić. Kwestie na ile ogólnie ująć takie normy. Wskazywano, że projekt KPM jest nieprecyzyjny, że proponuje zbyt elastyczne normy rozstrzygania sporów między normami zwykłymi a normami i. c. Zastanawiano się czy można ją stosować wstecz? Czy jest norma rozwijającą czy kodyfikującą? Spór między państwami Europy Zachodniej, które kwestionowały istnienie i. c. a państwami rozwijającymi się i socjalistycznymi, które upatrywały w tych normach unieważnienia traktatów z okresu kolonializmu czy tych związanych z ograniczeniem samodzielności państw.
Niektóre delegacje (urugwajska) zwracały uwagę na to, że znaczenie i. c. jest przesadzone. Nie było jasne czy mają one być tylko powszechne czy mogą być też regionalne. Ostatecznie projekt przyjęto.
Art. 53. KWPT - Traktaty sprzeczne z imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego (ius cogens) - Traktat jest nieważny, jeżeli w chwili jego zawarcia jest sprzeczny z imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego. W rozumieniu niniejszej konwencji imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego jest norma przyjęta i uznana przez międzynarodową społeczność państw jako całość za normą, od której żadne odstępstwo nie jest dozwolone i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę powszechnego prawa międzynarodowego o tym samym charakterze.
Zderzenie z normą i. c. jest przesłanką bezwzględnej nieważności traktatu. I. c. musi obwiązywać w chwili zawarcia umowy (zawarcie to proces, który trwa od umocowania tekstu do po jego wejście w życie). Nieważność dotyczy całego traktatu.
Normy bezwzględnie wiążące to normy powszechnego prawa mnar. Definicja ta jest definicją sformułowaną na potrzeby KWPT.
Normy przyjęte i uznane przez wspólnotę mnar. państw jako całość za normę, od której żadne odstępstwo nie jest dozwolona i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę powszechnego prawa mnar. o tym samym charakterze.
Definicja formułuje 2 rodzaje kryterium wyodrębniania i. c.:
socjologiczne - by była uważana za normę i. c. musi być normą zaakceptowaną i uznaną przez społeczność mnar. państw jako całość; i tak tylko może nastąpić zmiana
normatywne - wskazuje na jej niederogowalność (brak odstępstw, które są dozwolone)
Te 2 kryteria są ze sobą powiązane. Akceptacja i uznanie odnosi się do nie derogowalnego charakteru. „Akceptacja i uznanie” wskazuje na normę pochodzącą z określonej społ. mnar. (cywilizacji). „A. i u.” musi być dokonana jako całość w odniesieniu do obszaru powszechnego. Normy traktatowe rzadko spełniają to kryterium (brak powszechnej akceptacji). „A. i u.” może dotyczyć tylko norm powszechnych i być dokonane przez wspólnotę (społeczność) mnar. jako całość. Wyrzuca się element „państw” w związku z nowatorskim podejściem wiążącym się z powstawaniem org. mnar., które czasami działają zamiast państw lub są niezależnymi członkami społ. mnar. Z drugiej strony jest to oddziaływanie globalizacji - oprócz org. mnar. i państw są też korporacje wielonarodowe czy też org. pozarządowe. „Społeczność mnar. jako całość” - w komentarzu do KWPT wskazuje się, że nie chodzi o to, by wszystkie państwa świata przyjęły normę za bezwzględnie wiążącą. Chodzi o to, aby bardzo duża większość państw opowiadała się za istnieniem takiej normy. Jeśli pojedyncze państwo lub mała liczba państw jest przeciwko to nie może ona zniweczyć uznania i akceptacji takiej normy za i. c.
Problem - czy i. c. musi być akceptowana na wszystkich kontynentach? co jeśli przeciwko i. c. występuje mocarstwo (Francja)?
Normy i. c to takie, od których żadne odstępstwo nie jest dozwolone - nie można zmienić jej przez traktat, uchwały czy akty jednostronne. Normy i. c. ograniczają swobodę zaciągania zobowiązań mnar. Podstawowym skutkiem wywieranym przez i. c. jest ograniczenie swobody traktatowej państw. Są takie normy, od których nie ma odstępstw (z dziedziny praw człowieka art. 4 ust. 2 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych), ale niektórzy nie uważają ich za i. c. Takie stanowisko właśnie zajął sam Komitet Praw Człowieka ONZ w stosunku do Paktu.
Czy normy KNZ, które mają pierwszeństwo (art. 103 KNZ) stanowią i. c., a czy jeśli nie to mogą one naruszać i. c.? Brak jednolitego poglądu i praktyki.
Czy KNZ zawiera tylko normy i. c.? - naruszenie zobowiązań KNZ nie powoduje nieważności przepisów sprzecznych z nią, ale tylko zawieszenie stosowania określonych norm sprzecznych z KNZ.
Czy są i. c. ponad KNZ? - spór przed organami europejskim w sprawie smart sanctions RB (sprawa Kadi, Jusif..) - Sąd Pierwszej Instancji uznał, że może badać zgodność KNZ i i. c. uznając jednocześnie prawa człowieka za i. c. ETS uchylił to, bo stwierdził, że sądy wspólnotowe nie są upoważnione do oceny sprzeczności norm i. c. z KNZ.
Ewentualnie tylko niektóre normy KNZ mogą zostać uznane za i. c.
Normy i. c. zawsze są skuteczne erga omnes - zobowiązanie wobec wszystkich. Ale nie każde zobowiązanie erga omnes oznacza ius cogens (pojęcie i. c. jest węższe). Skutek erga omnes mogą wywoływać też normy względnie wiążące.
Do i. c. zaliczono: zakaz użycia lub groźby użycia siły, zakaz niewolnictwa, ludobójstwa, piractwa, traktatów nierównoprawnych, interwencji w sprawy wewnętrzne i nakaz pokojowego rozstrzygania sporów.
W KWPT odnosi się art. 64 - Powstanie nowej imperatywnej normy powszechnego prawa międzynarodowego (ius cogens) - Jeżeli powstanie nowa imperatywna norma powszechnego prawa międzynarodowego, jakikolwiek istniejący traktat sprzeczny z ta normę staje się nieważny i wygasa.
Normy następcze i. c. to tzw. normy ius cogens superveniens. One to powodują częściową nieważność lub częściowe wygaśnięcie traktatu. trzeba usunąć skutki tego traktatu o ile nie są do pogodzenia z normą i. c.
Art. 66. KWPT - Postępowanie sądowe, rozjemcze i pojednawcze - Jeżeli w ciągu dwunastu miesięcy od dnia wniesienia sprzeciwu nie osiągnięto żadnego rozwiązania zgodnie z ustępem 3 artykułu 65, stosuje się następujące procedurę:
a) każda ze stron sporu dotyczącego stosowania lub interpretacji artykułu 53 lub 64 może, w drodze pisemnej skargi, przedłożyć go do rozstrzygnięcia Międzynarodowemu Trybunałowi Sprawiedliwości, chyba że strony, za wspólnym porozumieniem, zgodzą się poddać spór arbitrażowi;
b) każda ze stron sporu dotyczącego zastosowania lub interpretacji któregokolwiek z pozostałych artykułów części V niniejszej konwencji może wszcząć procedurę przewidziane w załączniku do konwencji przez wniesienie odpowiedniego żądania do Sekretarza Generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych.
KWPT mówi o i. c. w takim zakresie w jakim dotyczy ono prawa mnar.
Dziś i. c. ma też znaczenie na gruncie przepisów KPM dotyczących odpowiedzialności państw i na gruncie prawa mnar. karnego. To znaczenie i. c. w szczególnie ważny sposób zostaje potwierdzone w sprawie Furundzija przed MTKJ w 1998 r. gdzie Trybunał odniósł się do zakazu tortur i gwałtu; sformułował kilka ważnych twierdzeń odnośnie i. c.
i. c. chroni pewne wartości, które są ważne dla społeczności mnar.; są to wartości podstawowe dla całej wspólnoty mnar.
i. c. znajduje się powyżej prawa konwencyjnego i dyspozytywnego prawa zwyczajowego nawet, jeśli zwyczaj jest powszechny
i. c. działa w 2 płaszczyznach:
międzypaństwowa - i. c. pozbawia legitymizacji każdy akt ustawowy, administracyjny lub sądowy, a nie tylko traktat; pozbawia legitymizacji mnar. wszystkie działania dwustronne lub jednostronne; to nie znaczy, że te akty jednostronne są ex lege nieważne (wskazuje na to, że jednostki uzyskują prawo dochodzenia roszczeń przed sądami mnar. lub krajowymi, które dotyczą odszkodowania za szkody)???????? Powołując trybunał norymberski uzasadniono, że zobowiązania mnar., które wynikają z norm i. c. zwalniają jednostki z posłuszeństwa wobec prawa, które je narusza
indywidualne - każde państwo ma obowiązek ścigać, karać i ekstradować naruszycieli i. c.