PMP Wykład 18. 13.03.2009 r.
Pomocnicze środki ustalania norm międzynarodowych
Wymienione w art. 38. Statutu MTS ust. 1. lit. d. Czasami określa się je mianem źródeł pomocniczych.
Orzecznictwo
Należy rozumieć to pojęcie szeroko. Przede wszystkim orzecznictwo wiążące sądów mnar. i międzynarodowego arbitrażu, a więc wyroki i orzeczenia arbitrażowe. W przypadku sądów mnar. możliwe są wyroki jurysdykcyjne, które stwierdzają czy sąd w ogóle może daną sprawą się zajmować. Czasami również zdarzają się oddzielne wyroki dotyczące kompensaty czy odszkodowania. Zwłaszcza sądy mnar. są władne wydawać inne orzeczenia. Należą do nich orzeczenia o charakterze proceduralnym, np. zarządzenie środków tymczasowych i są to tzw. zarządzenia lub postanowienia. Ponadto niektóre sądy mnar. mogą wydawać orzeczenia o charakterze niewiążącym - miękkie orzecznictwo (soft jurisprudence) - opinie doradcze (w szczególności MTS, również Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka). W ETS „opinia” jest orzeczeniem dotyczącym negocjowania lub zawarcia traktatu przez WE (art. 300 ust. 6). Jeśli ta opinia jest negatywna to WE nie może podjąć działania - opinia ma wiążące dla WE skutki prawne. Opinie doradcze nie mają charakteru wiążącego, ale ich znaczenie jest bardzo duże. Występuje przepływ rozumowania między opiniami doradczymi a wyrokami (przenikalność rozumowania w obu - w opiniach powoływano wyroki a w wyrokach opinie doradcze). Znane opinie doradcze to np. w kwestii muru palestyńskiego czy legalności użycia broni jądrowej. Zdarza się, że orzeczenia sądów mnar. mogą być zaskarżane (istnieje instancyjność). Tak jest w niektórych systemach regionalnych (UE) i powszechnych (WTO) - generalnie bardziej wyjątek niż zasada. Należy odróżnić orzeczenia rewizyjne, które pojawiają się w związku z ujawnieniem nowych faktów oraz orzeczenia interpretacyjne, mające na celu wyjaśnienie treści lub zakresu wyroku, który zapadł wcześniej, a co do którego jawią się wątpliwości. Im większy zakres działania sądów mnar. tym bardziej ogólne ich rozważania (bardziej powszechne, uniwersalne, a zarazem mniej konkretne). Do niektórych wyroków można dołączać opinie odrębne (ma miejsce, kiedy sędzia nie zgadza się z ogólną sentencją wyroku) lub opinię indywidualną (sędzia zgadza się z sentencją, ale nie z jej uzasadnieniem). Zdarza się, że opinie takie są powoływane w wyrokach (sędzia Tanaka w sprawie Namibii). Opinie odwoławcze pojawiają się w MTS czy ETPCz, ale nie w ETS i rzadko w arbitrażu.
Znaczenie może mieć również działalność organów mnar. nie mających charakteru sądowym czy arbitrażowym. Takim organem jest Komitet Praw Człowieka ONZ - nie ma prawa wydawania orzeczeń, ale może wydawać opinie, poglądy i stanowiska. Obecnie trudno odrzucić ich znaczenie na co wskazuje działalność MTS (powołał się na pogląd komitetu w sprawie muru palestyńskiego).
Znaczenie mogą mieć także orzeczenia sądów i arbitrażu krajowego. Jednak tylko te, które mogą mieć rolę w kwestiach mnar. - dotyczące immunitetu państwa, szefa państwa, rządu, dyplomatycznego; opinie arbitrażowe dotyczą spraw inwestycyjnych. Niektórym sądom krajowym powierza się rozstrzyganie np. zbrodni mnar. (karne prawo mnar.; MTK nie ma w tej kwestii wyłączności; jest uzupełnieniem). Praktyka sądowa niektórych państw jest publikowana co zwiększa jej dostępność np. w USA Restatement. W Polsce nie ma czegoś takiego.
Doktryna
Orzecznictwo i doktryna są stawiane na równi. Jednak liczy się tylko taka doktryna, która reprezentuje pewną wiedzą, kompetencje i niezależność. Doktryna to przekonanie uczonego, co do normy (instytucji) prawa mnar., które ma pomóc w rozwiązaniu istniejącej kontrowersji dotyczącej istnienia lub treści tej normy (instytucji).
Ma większe znaczenie w prawie mnar. niż w prawie krajowym. Nie jest to jednak takie znaczenie jak w prawie rzymskim miało ius publicae respondendi cum auctoritate principis (nie idziemy aż tak daleko). Doktryna w prawie mnar. zaczyna się kształtować na przełomie XV/XVI w. - wówczas większe znaczenie miały dzieła wybitnych jednostek różnych dziedzin prawa niż wykształcenie typowo mnar. - teolodzy, kanoniści, legiści królewscy, profesorzy innych dziedzin prawa. Ten wysiłek nie był zorganizowany aż po wiek XIX. Wówczas była to głównie doktryna akademicka. Jej znaczenie jest duże zwłaszcza w zakresie pierwszych prób kodyfikacji mnar. prawa zwyczajowego. W 1873 r. z inicjatywy J. Lorimera i C. Calvo powstaje w Gandawie Instytut Prawa Mnar. (IPM) - prywatne stowarzyszenie uczonych. Zaczynają się również pojawiać profesorowie zajmujący się tylko lub w większości prawem mnar. IPM zbiera się na sesjach do dziś, opracowując różne zagadnienia i przyjmując Rezolucje - często powoływane w Raportach KPM ONZ.
Wraz z XX w., kiedy zaczynają powstawać stałe sądy mnar. zaczyna trafiać do nich doktryna - profesorzy lub urzędnicy msz. Pojawia się doktryna, którą określa się mianem doktryny praktyków. Szczególny wyraz ma ona w opiniach odrębnych lub indywidualnych. Od XIX w. doktryna zaczyna wspierać msz swoimi ekspertami. Trwa to do dziś (M. Lachs - profesor UW, Dyrektor w msz, sędzia i prezes MTS; czasami jest tak, że ktoś z urzędnika msz staje się profesorem - M. Koskennienni - Fin).
W 1947 r. utworzono KPM - forum gdzie doktryna odgrywa istotną rolę. Działa od 1949 r. W skład wchodzi obecnie 34 członków (z Polski Z. Garlicki). Ma za zadanie stopniowy rozwój i kodyfikację prawa mnar.
Interakcja doktryna a orzecznictwo mnar. w sensie treściowym.
Doktryna systematyzuje orzecznictwo, wykazuje sprzeczności, porządkuje w linie orzecznicze, rekonstruuje instytucje prawne. Dzięki doktrynie opinie odrębne i indywidualne zwiększają swoją nośność. Sądy mnar. uwzględniają prace doktryny. Wskazuje się, że historycznie doktryna wpływała na sądy klasyczne i arbitrażowe. W skład organów i jako reprezentanci stron występują również profesorzy akademiccy. Orzeczenia STSM a potem MTS, odwoływały się wprost do doktryny w uzasadnieniach (prostsze, kiedy doktryna wykazywała stabilność - STSM sprawa Jaworzyny na granicy polsko - czechosłowackiej). Od wyroku w sprawie delimitacji szelfu kontynentalnego Morza Północnego z 1969 r. między Dania, Niderlandy v. RFN zaczyna brać górę doktryna zinstytucjonalizowana, wyrażająca poglądy przez np. KPM. KPM zdobywa główne miejsce od wyroku w sporze Libia - Tunezja w sprawie szelfu kontynentalnego z 1982 r.
Doktryna akademicka jest nadal powoływana w memoriałach, kontrmemoriałach, opiniach odrębnych i indywidualnych.
Normy, standardy i zasady prawa mnar.
W Polsce problematykę norm w prawie mnar. rozwijał Janusz Gilas.
Norma prawa mnar. to pewna reguła zachowania w stosunkach mnar., która jest podstawą obowiązku lub uprawnienia (roszczenia), która zmierza do jednoczesnego dania wyrazu trzem wartościom pozaprawnym: sprawiedliwości (moralność), szacunku (kurtuazja mnar.) i skuteczności (prakseologia).
Reguły postępowania, a więc pewne formuły, które mówią kto i w jakich warunkach (hipoteza) powinien się zachowywać (dyspozycja). Normy prawa mnar., które są zawarte w traktatach, prawie zwyczajowym głównie zawierają dyspozycję, czasami także pojawia się hipoteza, natomiast rzadko występują sankcje (niekiedy dotyczą norm, czasami instytucji norm, ich działów lub porządku prawa mnar. i jako taka może być przywiązana do danych norm).
Rozróżniamy metody egzekwowania norm na:
sankcje - znormalizowane i zinstytucjonalizowane; jako środek egzekwowania są stosowane najczęściej w ramach org. mnar. - sankcje organizacyjne (zawieszenie w prawach członka - UE lub usunięcie - RE), które są stosowane za naruszenie zobowiązań merytorycznych luz za naruszenie zobowiązań o charakterze finansowym; są też środki stosowane jako sankcje, ale będące środkami przymusu bezpośredniego - RB w określonych warunkach bądź z jej upoważnienia regionalne org. mnar.; mogą mieć charakter wojskowy lub nie
środki samopomocy - środki odwetowe lub przeciwśrodki; środki „prywatne”, bo nie są stosowane w sposób uporządkowany; przeciwśrodki można stosować tylko zgodnie z prawem mnar.; zasady odwołania się do przeciwśrodków w dużej mierze reguluje orzecznictwo (wyrok MTS w sprawie Gabcikovo - Nagymaros z 1997 r.) oraz Projekt artykułów KPM z 2000/01 r. dotyczący odpowiedzialności państw za naruszenie prawa mnar.
Nie wszystko jest normą. Są również przepisy, które nie zawierają norm - mogą określać cele lub zasady zachowań.
Przepisy - cele - ukierunkowują zachowania, ale ich nie determinują. Mają znaczenie w interpretacji norm i zasad. Nie można interpretować norm i zasad bez przepisów - celów. Często są one formułowane w preambułach traktatów, lub na początku jak art. 1. KNZ.
Zasady ustanawiają pewne standardy zachowania, postępowania. Są kryteriami służącymi ocenie zachowań. Jako takie nie powinny stanowić podstawy roszczenia. Zasady mogą być zawarte w traktacie bądź w prawie zwyczajowym. Mogą być rozwijane w rezolucjach. Typowe są zasady z art. 2 KNZ czy KOPA, KLPA, Aktu UA. Zasady mogą mieć znaczenie powszechne, regionalne lub dla określonego działu prawa mnar, np. zasada żeglugi na morzu otwartym, zasada ochrony godności ludzkiej w prawach człowieka.