Wykład 4 31.10.08

Prawo międzynarodowe jako system prawny - określenie struktury

Od momentu porządkowanie ułożono je w dwie części:

a) ius bellum - prawo do prowadzenia wojny - kiedy (ius ad bellum) oraz w jaki sposób (ius in bello) - początkowo obejmowało tylko klasyczny rodzaj wojny między państwami, nie mówiło nic o wojnach domowych.

Dawniej traktowane jako atrybut podmiotowości prawnomiędzynarodowej przysługujące każdemu państwu.

Obecnie prawo do prowadzenia wojny jest zakazane przez Kartę Narodów Zjednoczonych z 1945 r, która nie tylko zakazuje użycia siły ale także grożenia jej użyciem.

Karta Narodów Zjednoczonych dopuszcza użycie siły w 2 przypadkach:

- przy korzystaniu z prawa do samoobrony (indywidualnej lub zbiorowej, tj. w sojuszu)

- w wyniku podjęcia rezolucji przez Radę Bezpieczeństwa ONZ o podjęciu akcji zbrojnej

b) ius pacis - prawo konstytucyjne, administracyjne, prawo rzymskie (prywatne)

Hstoria prawa narodów pokazuje, że dążono do pewnych ograniczeń:

XIX wiek - bitwy włoskie - ruch w kierunku wojny humanitarnej, pojawia się Czerwony Krzyż

(powstał w 1863 roku z inicjatywy szwajcarskiego filantropa i finansisty Henrego Dunanta, wstrząśniętego widokiem dogorywających i pozostawionych sobie rannych, jaki ujrzał 24 czerwca 1859 roku na pobojowisku wielkiej bitwy pod Solferino, gdzie armia cesarstwa Austrii stoczyła krwawą całodniową bitwę z armią włoską wspomaganą przez armię francuską.)

1907 r- Konwencja haska - pokojowe rozwiązywanie sporów - nie ma jeszcze zakazu wojny

Rozszerzała zakres konwencji haskich z 1899 roku i ustanawiała nowe przepisy; podczas konferencji przyjęto 13 konwencji (z czego ratyfikowano 12), dotyczących m.in.:

* sposobu rozpoczęcia konfliktu (konwencja haska III)

* sposobu prowadzenia wojny na lądzie(konwencja haska IV)

* sposobu zachowania się mocarstw neutralnych (konwencja haska V)

* sposobu traktowania statków handlowych należących do nieprzyjaciela

* utworzenia Międzynarodowego Trybunału Łupów (XII Konwencja) - nie została ratyfikowana

1928 - w ramach LN akt powszechny rozwiązywania sporów (nie zabraniał wojny)

1932-33- narastanie świadomości jakim złem jest wojna - Pakt Rozbrojeniowy (nie wszedł w życie)

1928 - Pakt Brianda- Kelloga - zakaz wojny

1933 - Konwencja o definicji napastnika

Według tej definicji za napastnika będzie uznane państwo, które pierwsze popełni jeden z następujących czynów: wypowiedzenie wojny innemu państwu; najazd przy pomocy swych sił zbrojnych na terytorium innego państwa, nawet bez wypowiedzenia wojny; zaatakowanie przy pomocy swych sił lądowych, morskich lub powietrznych terytorium, okrętów lub samolotów innego państwa, nawet bez wypowiedzenia wojny; poparcie użyczone bandom uzbrojonym, które zorganizowawszy się na jego terytorium, dokonują najazdu na terytorium innego państwa, jak również odmowa pomimo żądania państwa najechanego, poczynania na swym własnym terytorium wszystkich będących w jego mocy zarządzeń w celu pozbawienia powyższych band wszelkiej pomocy lub opieki; blokady morskiej wybrzeża lub portów innego państwa.

Okres międzywojenny - tworzenie się ius contra bellum potwierdzone przez Kartę Narodów Zjednoczonych

Rozdział I określa cele Narodów Zjednoczonych, w tym warunki utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.

Rozdział VI opisuje uprawnienia Rady Bezpieczeństwa do rozstrzygania sporów;

Rozdział VII opisuje uprawnienia Rady Bezpieczeństwa do wprowadzania sankcji ekonomicznych, dyplomatycznych i militarnych, jak również użycie sił zbrojnych do rozstrzygania sporów;

1949 - Konwencje Genewskie

* I Konwencja genewska, dotyczyła polepszenia losu rannych i chorych w armiach czynnych na lądzie

* II Konwencja genewska, dotyczyła polepszenia losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu

* III Konwencja genewska, dotyczyła traktowania jeńców

* IV Konwencja genewska, dotyczyła ochrony osób cywilnych podczas wojny

Protokoły dodatkowe I i II z 1977 r. do Konwencji Genewskich z 12 sierpnia 1949

Protokół Dodatkowy I:

* zabrania się atakowania ludności cywilnej

* zabrania się atakowania szpitali i innych urządzeń służących opiece nad rannymi i chorymi

* zabrania się atakowania obiektów bez ich rozróżnienia oraz niszczenia dóbr niezbędnych do przetrwania ludności

* zabrania się stosowania w walce metod i środków powodujących zbędne cierpienia oraz długotrwałe i poważne szkody w środowisku naturalnym

* stanowi podstawę prawną do powołania i działania organizacji i instytucji obrony cywilnej

Protokół Dodatkowy II: Dokument ten jest rozwinięciem postanowień artykułu 3, wspólnego dla czterech Konwencji Genewskich. Protokół obowiązuje strony konfliktu toczącego sie wewnątrz jednego państwa i upoważnia do niesienia pomocy osobom poszkodowanym, zapewniając minimum praw humanitarnych.

PM dzisiaj reguluje stosowanie w szerokim znaczeniu przedmiotowym - stosowanie transgraniczne, krajowe prawo,regulacje dotyczące podmiotów prywatnych

Są różne sposoby uporządkowania PM, Tą część prawa, która jest regulowana traktatami i prawem zwyczajowym nazywamy prawem międzynarodowym publicznym(L.Erlich)

Janusz Gilas:

1) Prawo karne - konwencje dotyczące karnych aspektów stosunków międzynarodowych - np ekstradycji

2) Prawo administracyjne - Trybunał Administracyjny ONZ, fragmenty prawa które mają charakter materialny (prawo rolne , telekomunikacyjne, wodne, sanitarne)

3) Prawo gospodarcze: prawo pracy, WTO, Grupa Banku Światowego

4) Prawo integracji międzynarodowej

5) Prawo międzynarodowe prywatne

Dwie szkoły dotyczące PMP:

a) Szkoła narodowo krajowa- dominacja w Polsce - PMP to część prawa krajowego, pogląd klasyczny,

UE doprowadziła do umiędzynarodowienia stosunków prywatno - prawnych - konwencja Haska

UNCITRAL - komisja ONZ do spraw międzynarodowego prawa handlowego. 1966

b) szkoła internacjonalna

Prawo międzynarodowe także używa pojęcia deliktu, w postaci tzw. delictum iuris gentium, które określa przestępstwa przeciwko prawu międzynarodowemu (zbrodnie wojenne, ludobójstwo i inne zbrodnie przeciwko ludzkości, przestępstwa o charakterze terrorystycznym, piractwo, fałszowanie pieniędzy, handel niewolnikami, kobietami, dziećmi). Tego typu czyny zakazane są ścigane na zasadzie represji wszechświatowej (niezależnie od miejsca popełnienia czynu i przez wszystkie państwa – strony odpowiednich traktatów i konwencji).

Cezary Mik:

I. Część ogólna - wszystkie elementy, które dotyczą stosunków regulowanych przez PM

1) Żródła prawa międzynarodowego

a) traktaty - Prawo traktatów powstało i rozwijało się jako zwyczaj międzynarodowy. w 1969 roku zostało skodyfikowane w Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów. Konwencja, która weszła w życie w dniu 27 stycznia 1980 r.[1] dotyczy umów zawartych między państwami w formie pisemnej.

b) Zwyczaj międzynarodowy

2) Normy PM

a) zasady PM - 1970 - Deklaracja Zasad PM

b) standardy postępowania - Klauzula Najwyższego Uprzywilejowania - Jest to określenie traktatowego zobowiązania stosowanego w międzynarodowych stosunkach handlowych. Państwo przyznające tę klauzulę innemu państwu zapewnia mu uprawnienia i udogodnienia nie mniejsze niż jakiemukolwiek innemu państwu, z którym handluje.

3) Zobowiązania Międzynarodowe -

a) podmioty zobowiązań

- 2004 - ONZ - konwencja dotycząca immunitetu jurysdykcji państw

- sukcesja: konwencja wiedeńska o sukcesji państw- 1978; konwencja wiedeńska o archiwach państwowych 1983 ; art. dotyczący sukcesji w odniesieniu do obywatelstwa(2004)

b) odpowiedzialność za naruszenie PM

4) Prawo dyplomatyczne i konsularne

- P.Dyplomatyczne - Podstawowym aktem prawa międzynarodowego regulującym tę dziedzinę prawa jest Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 1961 roku. Obejmuje ona kwestie ustanowienia stosunków dyplomatycznych, funkcje dyplomatyczne, rangi szefów misji dyplomatycznych, a także przywileje i immunitety dyplomatyczne

- P. Konsularne - Kon.Wied. o stosunkach konsularnych 1963

- 1969 - Konw.Wied.o misjach specjalnych

5) Rozwiązywanie sporów międzynarodowych

II. Część szczegółowa

1) PM Pokoju i Bezpieczeństwa

2) Prawo Konfliktów zbrojnych

- 1907 - konwencje haskie

-1947- konwencje genewskie

- 1977 -protokoły

3) Prawa Ochrony Praw Człowieka

1948. Deklaracja

1966 Pakty Praw Człowieka , Europejska konwencja praw człowieka

4) PM karne

5) Prawo związane z terytorium- prawo zasobów dzielonych

6) Prawo morza,Konw.Wied. o prawie morza - 1972 r.

Wykład 5 7.11. 08

1) Zupełność PM 2) Spójność wewnętrzna 3) Legalność

1) Czy w wyniku braku scentralizowannego prawodawcy międzynarodowego, porządek prawny może być uznany za zupełny, bez luk prawnych?

Ma to znaczenie praktyczne , gdy system nie jest zupełny, sąd może nie mieć jak wydać wyroku, bo nie ma do tego podstaw, non liquet

Gdy jest zupełność sąd musi orzec w każdym przypadku,

lex semper lognitur - prawo pozwala ustalić jaki jest wzorzec postępowania mimo rozproszenia prawa

Aby stwierdzić czy jest luka musimy znać jej definicję

a) ujęcie szerokie (niemiecka szkoła prawnicza) - luka to sytuacja każdej niepewności w porządku prawnym, może istnieć luka

intra legen, gdy norma dla luki odsyła do innych norm lub zawiera pojęcia otwarte, nieostre, które trzeba weryfikować w ujęciu socjologicznym - ujęcie za szerokie

b) pośrednie - z luką mamy do czynienia gdy określona sytuacja nie ma uregulowania w źródłach prawa międzynarodowego, podejście bardziej operatywne

c) wąskie - nie ma w całym systemie PM norm pozwalających rozstrzygnąć problem => ujęcie skrajne - nawet odniesienie się do zasady równości, słuszności, wolności nie pozwala rostrzygnąć problemu

Hans Kalsen: PM to zbudowany na monistycznej podstawie pewien spójny system, gdzie luki nie istnieją!

Luki techniczne, pozorne - usuwane poprzez reguły interpretacyjne, (normy pr. zwyczajowego - reg. wykł. systematycznej, reg. rozumowania prawniczego, analogia, asimili (z podobieństwa). Dopuszczalność analogii w PM jest kwestionowana

Zastąpienie luki - mozliwość odsyłania do innych systemów normatywnych.

Casus międzynarodowy „statku Lotus” z 1928 r. pomiędzy Francją i Turcją, chodziło o kolizję do której doszło na morzu otwartym między statkiem tureckim i francuskim, odpowiedzialny za kolizję był kapitan statku francuskiego, Turcja zdecydowała się na wszczęcie postępowania przeciw kapitanowi francuskiego statku przed własnym sądem co spowodowało negatywną reakcję Francji, uważającej, że w takich przypadkach kapitan statku powinien odpowiadać przed sądem francuskim. Spór był rozstrzygany przez Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej, który stwierdził, że materiały które przedłożyła Francja rzeczywiście świadczą o tym, że tego rodzaju praktyka jest znana w stosunkach pomiędzy państwami ale jednocześnie trybunał stwierdził, że tym koniecznym elementem zwyczaju jest przekonanie, że państwo postępując w określony sposób jest zobowiązane do takiego postępowania czyli opinio iuris polega na tym, że z postępowania państw wynika przekonanie, świadomość, że państwo postępując w określony sposób działa zgodnie z obowiązującą normą (takie zachowanie nie jest alternatywą wobec innych zachowań). Wynika z tego przeświadczenie, że tak należy w danej sytuacji się zachować.

Reguły prawa wiążącego państwa (…) wynikają z ich nieskrępowanej woli i zostały wyrażone w konwencjach jak i zwyczajach powszechnie przyjętych, wyrażających zasady prawa”.

Luki nie można mylić z milczeniem prawa, luką jest przypadek gdy nie ma normy, przy czym brak normy nie jest faktem zamierzonym, (fakt aksjologiczny) a milczenie to wynik działania prawodawcy,

2) System jest wewnętrznie spójny gdy może działać., autonomia stron, swoboda umów, domniemanie tej swobody, Podmioty mogą tak ukształtować traktaty jak będą chciały, mogą przyjąć bardzo szczegółowy traktat, i inne normy będą nieistotne, co zapewnie normom traktatu autonomiczność materialną, np. Konwencja o Prawie Morza.

Państwa mogą stworzyć organizacje, które będą chciały działać na podstawie umowy, która zapewni jej względną samodzielność- organ prawodawczy, organ rostrzygania sporów.

Państwa mogą zapewnić autonomiczność proceduralną, instrumentalną, instytucjonalną i strukturalną.

Do względnej autonomii subsystemów przyczynia się fakt odsyłania od norm, które nie pasują danym organom.

Istotne znaczenie dla krajowego orzecznictwa sądowego może mieć po 1 maja 2004 r. tzw. sprawa Koblera. Otóż ten austriacki profesor prawa domagał się zaliczenia do stażu pracy okresów, kiedy wykładał na uczelniach państw członkowskich. Sprawę rozpatrywał austriacki Naczelny Sąd Administracyjny i oddalił powództwo. Profesor nie dał jednak za wygraną i wystąpił do innego sądu o odszkodowanie, uznając, że zostały naruszone przepisy prawa wspólnotowego i on z tego tytułu poniósł szkodę. Sąd miał wątpliwości, czy istotnie państwo ponosi odpowiedzialność za szkody wyrządzone orzeczeniami sądów, i wolał zapytać o to Europejski Trybunał Sprawiedliwości.

ETS orzekł, że odpowiedzialność taka istnieje, chociaż w tej konkretnej sprawie nie dopatrzył się wystarczająco poważnego naruszenia prawa wspólnotowego, które by uzasadniało odszkodowanie dla profesora.

Pan Kobler sprawę przegrał, ale obywatele państw członkowskich już wiedzą, że za szkodę wyrządzoną przez sąd krajowy można domagać się od państwa odszkodowania.

Powstają reżimy i subsystemy.

Jak zapewnić spójność:

1) Wyższość Karty Narodów nad innymi zobowiązaniami zaciągniętymi przez państwa, Art. 103- w przypadku konfliktu między zobowiązaniami członków Narodów Zjednoczonych powstałych na mocy Karty, a ich obowiązkami na podstawie innych umów, zobowiązania z Karty przeważają.

Czy istnieje prawo ponad Kartą narodów? Nie ma jednej odpowiedzi, bo jest wiele odpowiedzi - np. podejście wolontarystyczne odpowie -nie.

Prymat KN jest potwierdzony w:

- Konwencji Wiedeńskiej o pr.tr. ( Lex superior derogat legi inferiori (łac.: ustawa nadrzędna uchyla ustawę podrzędną)

Jesli zobowiązanie istniało przed to dochodzi do wygaśnięcia zobowiązania - Lex posterior derogat legi priori (łac. akt późniejszy uchyla moc obowiązującą aktu wcześniejszego),

KN to :

- wiążące rezolucje RB ( zwłaszcza nakładane sankcje)

- porozumienia zawarte w ramach Karty - np. porozumienia dotyczące siedziby

- nie określa skutków prawnych sprzeczności.

Rezolucja wydana poza zakresem RB - ultra vires (praw. wykraczający poza kompetencje) - rezolucje te nie mają pierwszeństwa, ale rozróżnienie tych rezolucji nie jest oczywiste.

Zagadnienie prymatu KN stało się istotne w latach 90.

1986 - powołanie się na art.103 - USA - Nikaragua

Na przełomie lat 70-80 XX w. USA wspierały działające w Nikaragui ugrupowania partyzanckie (contras). Pomoc polegała m. in. na tym, że członkowie amerykańskich służb specjalnych brali udział w akcjach dywersyjnych (polegających np. na wysadzaniu w powietrze urządzeń portowych).Nikaragua wszczęła przeciwko USA postępowanie przed MTS, domagając się m. in. stwierdzenia, że USA naruszyły art. 2 ust. 4 Karty Narodów Zjednoczonych zakazujący używania siły w stosunkach międzynarodowych.MTS musiał (przed merytorycznym rozstrzygnięciem sprawy) ustalić, czy jest kompetentny do orzekania w sporze (w aspekcie podmiotowym: czy oba państwa wyraziły zgodę na jego jurysdykcję). USA złożyły deklarację w przedmiocie uznania jurysdykcji MTS jeszcze w 1946 roku. Zawarta była w niej jednak tzw. klauzula Vandenberga. Stanowiła ona, że USA nie uznają jurysdykcji MTS w sporach wynikających z umów wielostronnych (a zatem chodzi tu także o KNZ).

MTS stwierdził jednak, że zakaz użycia siły w stosunkach międzynarodowych obowiązuje także na gruncie zwyczajowego prawa międzynarodowego. Można zatem uznać, że spór powstał na gruncie prawa zwyczajowego, w związku z czym MTS miał jurysdykcję.

1998 - Sprawa Lockerbie (Libia v. USA i GBR; MTS, 1992 rok) 21 grudnia 1988 roku nad szkocką miejscowością Lockerbie eksplodował samolot PANAM z ok. 270 osobami na pokładzie.

USA i GBR (obywatelami których była większość ofiar) zażądały od Libii wydania dwóch oficerów jej wywiadu, podejrzewanych o podłożenie ładunków wybuchowych na pokładzie samolotu.

Libia odmówiła. Wskazała, że sama może osądzić podejrzanych, a jej uprawnienie w tej mierze wynika z konwencji montrealskiej z 1971 roku o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego. Art. 5 ust. 2 stanowił: „Każde Umawiające się Państwo podejmie [...] takie środki, jakie będą konieczne do ustanowienia jego jurysdykcji [...] w przypadku gdy domniemany sprawca przestępstwa znajduje się na jego terytorium, a Państwo to nie wydaje go [...] żadnemu z [innych] Państw [uprawnionych] [np. państwu, w którym zarejestrowany był samolot będący przedmiotem zamachu – dop. aut.]”. RB ONZ mocą rezolucji nr 731 wezwała Libię do spełnienia żądania USA i GBR. Rezolucja ta miała charakter wiążący. Art. 25 KNZ stanowi, że: „Członkowie Narodów Zjednoczonych zobowiązują się przyjąć i wykonać postanowienia Rady Bezpieczeństwa, zgodnie z niniejszą Kartą”.

MTS w swym wyroku z 1992 roku wskazał, że: „zobowiązania wynikające z Karty [a zatem także te, które wynikają z wiążących uchwał organów ONZ] przeważają nad innymi zobowiązaniami członków NZ”.

2) Zespół instrumentów z tendencją ochrony podstawowych wartości dla społ. jako całości. Tendencja aby umacniał instytucje chroniące dobro wspólne. Wyodrębnia się pewne wartości i wiążę się je z instrumentami prawa mającymi zapewnić ochronę :

- normy ius cogens- normy bezwględnie wiążące, imperatywne - zakaz tortur, zakaz użycia siły.

- ergaomnes- [wobec wszystkich] - służy ochronie dóbr fundamentalnych w społeczności międzynarodowej,

Wyrok MTS w sprawie Barcelona Traction Light & Power Company (1970);

„Rozróżnienie zasadniczej natury (...) musi być uczynione między zobowiązaniami państw wobec całej społeczności międzynarodowej i tymi, które powstają w relacji wobec innego państwa (...) Z natury swojej te pierwsze dotyczą wszystkich państw. Mając na uwadze ich znaczenie, wszystkie państwa mogą być uważane za posiadające interes prawny w tym, aby były one postrzegane; zobowiązania o które chodzi to zobowiązania erga omnes (...) we współczesnym prawie międzynarodowym zobowiązania te wynikają na przykład z postawienia poza prawem aktów agresji i ludobójstwa, a także zasad i norm dotyczących praw fundamentalnych jednostki ludzkiej, włączając w to ochronę przed niewolnictwem i dyskryminacją rasową”

1950 - sprawa Timoru wschodniego

- zasady prawa międzynarodowego- KN wymienia zasady w art.2 - zakaz użycia siły , ingerencji, zasady międzynarodowe powinny przenikać każdy dział prawa międzynarodowego, z tego względu muszą zapewniać spójność

3) Powszechne prawo zwyczajowe -często uzupełnia traktaty - podstawowa reguła wykładni PM

4) Traktaty mogą przewidywać reguły antykolizyjne - lex specialis. Lex specialis derogat legi generali (łac.), zasada prawna oznaczająca: prawo o większym stopniu szczegółowości (pochodzące z aktów prawnych o tej samej mocy, np. z dwóch ustaw, obowiązujące w tym samym czasie) należy stosować przed prawem ogólniejszym.

5) Otwarte klauzule kompetencyjne sądów międzynarodowych - np. MTS- nie zamyka się na KN, pozwala sięgać do innych rzeczy

Słabe punkty zapewnienia spójności:

- Ograniczone zapewnienie ius cogens, erga omnes

- ogólność norm KN, ( zwłaszcza norm materialnych)

- Normy zwyczajowe nie stanowią zespołu, ustala się je w konkretnych przypadkach,

- Nie ma określonych relacji między normami powszechnymi a partykularnymi

AD.3 Porządek musi działać na zasadzie legalizmu - inaczej system będzie nieefektywny

Ex iniuria ius non oritun - z bezprawia prawo nie powstanie

exfaxilis - fakt z faktów może powstać prawo

MTS - 1971 sprawa Afryki Zachodniej - gdy dokonano działań nielegalnych to skutki tych działań będą legalne w takim zakresie w jakim służy to ludności miejscowej.

Wykład 6 14.11. 08

Źródła prawa

1) w znaczeniu formalnym -

W naukach prawnych najczęściej rozważane jako źródła prawa w znaczeniu formalnym, a więc formy, w jakich przejawia się obowiązujące prawo. Formami tymi są: konstytucja, ustawa, rozporządzenie i inne akty normatywne. Nauki o prawie, szczególnie nauka prawa konstytucyjnego, ujmują źródła prawa w sposób opisowy lub dogmatyczny zakładając jakąś koncepcję (teorię) źródeł prawa tj. wskazując jakie normy prawne albo fakty uważane są za prawotwórcze. Dlatego termin źródła prawa często zastępowany jest pojęciem akty prawotwórcze lub akty normatywne. Od źródeł prawa w znaczeniu formalnym (aktów prawotwórczych, aktów normatywnych) odróżnia się akty stosowania prawa, do których należą przede wszystkim decyzje administracyjne i orzeczenia sądowe.

Historycznie do tej kategorii należało także prawo zwyczajowe. Dziś znaczenie zwyczaju w poszczególnych dziedzinach prawa jest niewielkie, z wyjątkiem prawa międzynarodowego, w którym wciąż żywy i regularnie stosowany jest zwyczaj międzynarodowy.

Z reguły, jeśli prawnicy mówią o źródła prawa bez bliższego oznaczenia terminologicznego, mają na myśli źródła prawa w znaczeniu formalnym.

2) w znaczeniu materialnym

W odróżnieniu od źródeł prawa w znaczeniu formalnym, źródłami prawa w znaczeniu materialnym określa się zazwyczaj czynniki wpływające na treść norm prawnych lub źródła określające pochodzenie norm. Zagadnienie źródeł prawa w znaczeniu materialnym przez wielu prawników traktowane jest jako zagadnienie pozaprawne. W pewnym zakresie zajmują się nimi: socjologia prawa, filozofia prawa, teoria prawa.

dwie tradycje prawników - kontynentalni odnoszą się do traktatów, anglosascy do orzecznictwa

3) żródła poznania prawa

W nauce prawa tradycyjnie odróżnia się źródła w znaczeniu formalnym i materialnym, łącznie określane jako źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi), od źródeł poznania prawa (fontes iuris cognoscendi), do których należą publikatory zawierające autentyczną treść norm prawnych, np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, itp.

- zbiór traktatów Narodów Zjednoczonych

- oficjalne zbiory orzecznictwa

Analiza źródeł prawa odbywa się na poziomie formalnym. Ta ograniczona analiza pozwala usystematyzować podejście do prawa międzynarodowego oraz pozwala oddzielić prawo od polityki (pozwala patrzeć mniej instrumentalnie na prawo międzynarodowe) - obiektywizacja PM

Czy istnieją reguły mówiące o uznaniu czegoś za traktat?

- KW z 1969 i 1986 dotyczące traktatów i ich wykładni i relacji między nimi stanowią zespół norm mówiący o tym co jest trakatem w rozumieniu tych konwencji

- zwyczaj - nie ma jasnych reguł , ujawniają się w praktyce orzeczniczej, sądowej

Należy odróżnić źródła prawa od źródeł zobowiązań. Nie ma w prawie międzynarodowym teorii zobowiązań.

Zobowiązanie jest w prawie cywilnym. Brak tego w PM może być skutkiem niedopracowania odpowiedzialności PM

Czy istnieje katalog źródeł prawa?

PM rozwijało się spontanicznie , nie było dekretacji, nadal jej nie ma. Przy tworzeniu sądów potrzebne były dokumenty na podstawie których mocy orzekał .

Rozpoczęto ten proces od Konwencji Haskiej 1907 r. (nie weszła w życie, ale zebrała pierwszy raz katalog orzecznictwa )

Statut STSM/MTS - orzekanie na podstawie konwencji (2, 3 stron ), zwyczaju, zasad ogólnych

Pomocniczymi środkami ustalania są :

- orzeczenia sądów międzynarodowych

- poglądy wybitnych przedstawicieli nauki

Podstawa wyrokowania sądów międzynarodowych – podstawą wyrokowania sądów międzynarodowych, których kompetencje określają państwa, powołują się na źródła PM, jednakże art. 38 stwierdza, iż nie wszystko źródła PM pokrywają się z pojęciem podstaw wyrokowania:

Art. 38 ust. 1 statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości: „Trybunał, którego funkcją jest rozstrzygać zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu spory, stosuje:

Konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy uznane przez państwa spór wiodące;

Zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo;

Ogólne zasady prawa, uznane przez państwa cywilizowane;

Z zastrzeżeniem art. 59, orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe kwalifikacje pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako pomocniczy środek ustalania norm prawa”

Za podstawę wyrokowania państwa mogą uznać również zasadę słuszności; możliwość orzekania ex aequo et bono jeżeli strony się na to zgodzą (art. 38 ust. 2)

Konwencja, zwyczaj i zasady ogólne to główne źródła prawa, a orzecznictwo i doktryna to pomocnicze.

Trudno uznać przepisy statutów za przesądzające. Doktryna utrzymuje, że katalog żródeł prawa jest otwarty. Nie ma zgody czy prawotwórcze uchwały organów międzynarodowych i akty jednostronne są autonomicznymi źródłami prawa, bo np. uchwały są częścią traktatów jako część wykonawcza.

Inne źródła prawa międzynarodowego

Orzecznictwo sądów międzynarodowych

sądy międzynarodowe, zajmując stanowisko w jakiejś kwestii prawnej, nie tworzą nowych przepisów prawa, gdyż opierają zawsze swe orzeczenia na przepisach prawa umownego lub zwyczajowego. Sąd m. może oprzeć się na poprzednich wyrokach tylko w celu ustalenia treści nie dość jasnej normy prawa umownego lub zwyczajowego.

Sądy oddziałują w pewnej mierze na rozwój prawa, precyzując i wyjaśniając treść przepisów prawnych.

Doktryna

poglądy nauki prawa – doktryna wyjaśnia i precyzuje przepisy prawa, kształtuje poczucie prawne społeczeństwa, poddaje krytyce przepisy prawa obowiązującego i przedstawia propozycje nowych przepisów bez mocy obowiązującej.

Tylko w epoce rozwoju prawa rzymskiego doktryna była źródłem prawa, kiedy sądy musiały wyrokować zgodnie z jednomyślną opinią grona prawników (przyznano im ius publice respondendi);

Wg art. 38 statutu MTS orzecznictwo i doktryna pełnią rolę „środka pomocniczego do stwierdzenia przepisów prawnych”.

Ustawodawstwo państw

akty ustawodawcze poszczególnych państw dot. stosunków międzynarodowych nie są źródłem PM, gdyż nie mogą one nakładać obowiązków na inne państwa; wyrażają jedynie stanowisko tego państwa w danej sprawie co może w konsekwencji stanowić część procesu tworzenia się nowej normy prawa zwyczajowego lub umownego (np. ustawa o szelfie kontynentalnym);

Akty jednostronne - wydawane przez państwa w celu wywołania określonych skutków prawnych.

Notyfikacja – oficjalne, pisemne powiadomienie drugiego podmiotu PM o pewnym wydarzeniu, z którym prawo łączy skutki prawne. Często notyfikacja jest niezbędna do celu wywołania skutku prawnego; Notyfikacja fakultatywna – wyjaśnienie stosunku prawnego, który inaczej budziłby wątpliwości.

Uznanie – potwierdzenie przez państwo, że przedmiot uznania istnieje powinien być traktowany w płaszczyźnie PM; np. uznanie nowego państwa jako podmiotu PM.

Protest – stwierdzenie przez państwo, że określona czynność lub stan rzeczy sa niezgodne z PM; charakter fakultatywny.

Zrzeczenie się – akt rezygnacji państwa z pewnych praw; w sposób wyraźny, nie domniemany.

Uchwały organów organizacji międzynarodowych – można w pewne mierze dopatrywać się źródeł PM w uchwałach org. m., zwłaszcza Zgromadzenia Ogólnego ONZ; charakter prawotwórczy i moc obowiązującą przypisuje się przede wszystkim prawu wewnętrznemu organizacji międzynarodowych.

miękkie PM – soft law w przeciwieństwie to prawa twardego (hard law);„słabe prawo”, „zobowiązania pozaprawne” itp.

Akty normatywne należące do „miękkiego” PM – uchwały organów org. m. skierowane do państw członkowskich; porozumienie międzypaństwowe (wielostronne, dwustronne), którym z różnych względów nie nadano charakteru prawa „twardego” (charakteru umów); umowy, które nie zostały jeszcze ratyfikowane lub zatwierdzone przez odpowiedni organ.

przykładem porozumienia międzynarodowego, któremu świadomie nie nadano charakteru umowy jest Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z 1975 r.

Pactum Tacitum - milczące porozumienie - Grocjusz, szkoła niemiecka (Triepel, Anzilotti)

Wolontaryzm - woluntaryzm (łc. voluntas ‘wola’) 1. podejmowanie decyzji opartych tylko na własnym zdaniu, nieliczenie się z opiniami innych. 2. filoz. kierunek w filozofii, wg którego wola jest podstawowym czynnikiem poznawczym i istotą bytu. 3. psychol. pogląd (wyznawany m.in. przez w. Wundta), uznający, że akty woli to najbardziej typowe i główne zjawiska psychologiczne.

Wola dominuje nad zwyczajem. Trudno ustalić związanie panstwa prawem zwyczajowym w chwili ich powstania. Trudno akceptować normy ius cogens

Kierunek doministyczny - zwyczaj nad wolą państw, zwyczaj kreowany spontanicznie, zwyczaj ma charakter powszechny. Wiąże wszystkie państwa.

Persistent objector – określenie państwa, które nie staje się związane określoną normą zwyczaju międzynarodowego ponieważ sprzeciwia się niej w sposób stały, konsekwetny i jednoznaczny. Sprzeciw państwa, aby być skutecznym, powinien objawiać się już na etapie tworzenia normy zwyczajowej i być kontynuowany także w czasie, gdy nabrała już ona mocy prawnie wiążącej.[1]

Istnienie instytucji persistent objector stanowi wyłom od zasady powszechnego obowiązywania norm zwyczaju międzynarodowego. Instytucja ta występuje bardzo rzadko i brak jest szerszej praktyki międzynarodowej co do możlwiości powoływania się na nią.

Struktura zwyczaju:

Panuje zgoda, że zwyczaj ma miejsce tam gdzie jest praktyka z której wyłania się reguła prawna. odzwierciedlenie zwyczaju - ex factis ius oritur

Najczęściej podaje się cztery elementy zwyczaju międzynarodowego pogrupowane w dwóch kategoriach: elementy konieczne: (praktyka i opinio iuris) oraz elementy uzupełniające (element geograficzny i element czasowy).

Praktyka (łac. usus), to postępowanie państw (i innych podmiotów prawa międzynarodowego) zgodne, jednolite i nieprzerwane. Postępowaniem tworzącym zwyczaj będzie podobne postępowanie w podobnych sytuacjach. Mówiąc o postępowaniu państw, w istocie rzeczy myślimy o działalności jego organów, jako że państwo może działać jedynie poprzez swoje organy;

Opinio iuris sive necessitatis, to przekonanie, że określona praktyka jest obowiązującym prawem. Innymi słowy, jesteśmy w stanie wykazać, iż organy państw postępują w określony sposób ponieważ są przekonane (posiadają opinio), iż takie postępowanie jest wymagane przez prawo (a więc posiadają opinio iuris).

Opinio iuris często wydaje się trudnym i nieuchwytnym elementem zwyczaju międzynarodowego. Jednak jego istnienie można próbować wykazać na wiele sposobów - może ono wynikać z milczącego uznania, postępowania innych państw; może przejawiać się w oficjalnych oświadczeniach państw i uchwałach organizacji międzynarodowych; może także wynikać z umów międzynarodowych, jeżeli strony umowy zamierzały w nich potwierdzić istnienie normy zwyczajowej;

Elementy uzupełniające

-- geograficzny - Zwyczaj międzynarodowy zasadniczo jest powszechny, czyli obowiązuje wszystkie państwa świata. Pewne normy prawa zwyczajowego mogą jednak wykształcić się w poszczególnych kręgach państw. Przykładowo w Ameryce Południowej istnieje norma zwyczajowa azylu dyplomatycznego, przewidująca możliwość udzielania schronienia w misji dyplomatycznej na obcym terytorium, podczas gdy takiej instytucji nie akceptują państwa na innych kontynentach (akceptują natomiast tzw. azyl terytorialny vel polityczny, czyli udzielanie schronienia, ale dopiero na własnym terytorium);

- czasowy - Praktyka międzynarodowa musi być nieprzerwana i długotrwała, aby mogła przekształcić się w wiążący zwyczaj międzynarodowy. Nie można jednak wskazać żadnej określonej długotrwałości takiej praktyki. Trywialnie można powiedzieć, że praktyka musi trwać tak długo, aby zdążyło się wykształcić opinio iuris. Niektóre normy zwyczajowe kształtowały się kilka wieków (np. ochrona dzieł sztuki i wyłączenie ich spod prawa łupu), niektóre kilka lat (np. prawo do szelfu kontynentalnego), a niektóre tylko kilka dni, a może wręcz kilkanaście godzin (np. wolność przestrzeni kosmicznej).

l

Zwyczaj jest postrzegany jako:

- proces społeczny, który pojawia się w płaszczyźnie międzynarodowej. Zjawisko empiryczne, nie kierowane świadomie lecz spontanicznie. Tak pojmowany zwyczaj ma charakter prymitywny bo nie jest precyzyjny. Prawnicy w tym ujęciu rozumieją zwyczaj jako prawo materialne.

- jako rezultat procesu społecznego w postaci formalnej normy prawnej.

Kolba: zwyczaj to zjawisko zróżnicowane. Zwyczaj zdominowany przez rezultat, Konsolidacja pewnej praktyki jako pewne zachowania

Brudenline : Zwyczaj to powszechne powtarzanie w sposób jednorodny i przez długi okres czasu specyficznego typu zachowania w przekonaniu, że takie postępowanie jest obowiązujące i tym samym powinno być przestrzegane.

praktyka pasywna- zwyczaj może polegać na działaniu i może być zamierzeniem działania

3 konwencje dotyczące traktatów

1969 - KW o prawie traktatów

1986 - Konwencja wiedeńska o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi lub pomiędzy organizacjami międzynarodowymi,

1978 - Konwencja wiedeńska o sukcesji państw w odniesieniu do traktatów. z dnia 22.08.1978 r.

Traktat - art.2 ust.1 a

Tratat oznacza porozumienie międzynarodowe zawarte między podmiotami prawa międzynarodowego w formie pisemnej, regulowane przez prawo międzynarodowe niezależnie czy jest ujęte w jednym dokumencie czy więcej i niezależnie od nazwy.

Wykład 7 21.11.2008

struktura zwyczaju w perspektywie dydaktycznej:

usus (zwyczaj) + opinio iuris sive necessitas (przekonanie, że określona praktyka jest obowiązującym prawem)

Orzecznictwo sądów międzynarodowych potwierdza że zwyczaj musi opierać się na tych elementach. Doktryna ujmuje te dwa elementy jako zjawisko nierozerwalne.

Sama praktyka nie kreuje zwyczaju, chyba że praktyka organizacji

Czy w ramach państwa istnieje gradacja?

Formalnie obowiązuje zasada równości . Należy jednakowo uwzględnić praktykę państw. Mocarstwa nie są w stanie wyhamować praktyki, nie są w stanie narzucić praktyki,

Praktyka małych państw nie jest w stanie wytworzyć praktyki szerszej,ogólniejszej.

Charakter praktyki:

Powinna mieć wymiar międzynarodowy, oddziaływanie na stosunki międzynarodowe. Nie bez znaczenia jest to co się dzieje wewnątrz państw bo PM wnika w wewnętrzne sprawy państw.

Praktyka powinna być :

- jednolita (konkretny podmiot (państwo), każde państwo we wszystkich swych zachowaniach w odniesieniu do określonego przedmiotu zachowuje się tak samo, jedność kolektywna - spójność zachowań) MTS nie mówi że praktyka w każdym szczególe musi być taka sama.

1986- musi być znaczący poziom porozumienia między stronami tworzącymi prawo zwyczajowe, co do treści nie oczekuje się, że państwa stosują normu w sposób doskonały, nie ma rygorysttycznego wymogu zgodności zachowań.

- intensywna - podstawowe normy nie powinny być pojedyncze, odosobnione, w dużych odstępach czasu

- reprezentatywna - różne państwa świata powinny w niej uczestniczyć.

Pojawia się koncepcja instant custom - zwyczaj jednorazowy oraz pogląd, że musi istnieć stary zwyczaj vetustas usus żeby była ciągłość diuturnitas, immemorier time

Jeśli praktyka trwa pewien czas to musi być zgodna, nie przerwana - non interupti

Opinio Iuris - świadomość prawna

- Przekonanie że z określonego zachowania wywodzi się określone postępowanie będące regułą prawną wiązącą. Wyraża świadomość prawną podmiotów.

Świadomość, że określona reguła jest istotna nie musi istnieć od początku kształtowania zwyczaju, wystarcza na zakończenie.

Jest trudna do przeprowadzenia bo nie wiemy czy reguła wyrażająca praktykę już trwa czy nie, nie wiadomo kiedy ma się pojawić

jest elementem koniecznym ale nie jest elementem samodzielnym

jest aspektem praktyki i w niej się ujawnia.

Komisja Prawa Międzynarodowego opracowała z jakich dowodów korzystać 1950

Czy Opinio iuris musi być wyraźnie wyartykułowane?

Nie ma zgody co do tego, Skoro państwa dysponują instrumentem sprzeciwu to mogą się przeciwstawić praktyce. Jeśli milczą to pozwalają by praktyka się rozwijała

Jaka jest relacja między usus a opinio iuris?

Z tymi elementami jest tak, że jeśli ustalamy nową normę zwyczajową to przywiązujemy wagę do usus.

Przy powstawaniu nowej normy lub dopracowywaniu znaczenie może mieć większe OI, a usus jest ignorowane co podważa dwuelementowość zwyczaju.

Trybunał Karny dla byłej Jugosławii [MTKJ] dwa przepisy : art. 57 u 58 - nie da się ustalić czy belligerentem wystarcza

Z perspektywy dogmatycznej i orzeczniczej konieczne jest ustalenie usus i opinio iuris. Poza przypadkiem naruszenia drogi instancyjnej to ustalenia sądów międzynarodowych są ostateczne.

Perspektywa subiektywna -państwa nie ma 100% pewności, że zachowuje się zgodnie z PM, szukają argumentacji, że ich postępowanie nie jest sprzeczne z PM. i że uczestniczą w tworzeniu normy zwyczajowej. Weryfikacja tej postawy odbywa się dopiero podczas sporu.

Relacja między zwyczajem a traktatem.

Te stosunki są złożone.

J. Dinstein rozróżnił 1) traktaty konstytucyjne 2) deglatoryjne

1) Nie tylko utrwalenie norm zwyczajowych, traktat może mieć charakter prawotwórczy dla zwyczaju, może uzupełniać zwyczaj

2) nie ma ładunku prawotwórczego w stosunku do zwyczaju. Nie kodyfikują zwyczaju

Nikt nie zaprzecza że zwyczaj i traktat sa powiązane.

- Libia Malta 1985 - nawet jeśli konwencja międzynarodowa odgrywa ważną rolę rejestrując, rozwijając lub definiując normy zwyczajowe, to istnienia i treści tych norm należy szukać w 2 elementach (opinio iuris i usus) Nie można poprzestać na samym traktacie.

- 1998 MKTJ Delalic' - ustalenie norm zwyczajowych może być trudne gdy traktat przyjęty jest przez dużą wiekszość państw, bo tylko praktyka państw, które nie są stronami traktatu, może mieć znaczenie (chodziło o KW)

- Nikaragua (MTS) niektóre traktaty wielostronne mogą rodzić prawo zwyczajowe, będzie tak gdy te tr. są tr. prawotwórczymi kiedy mają charakter reprezentatywny (związanie wielu państw) Trzeba uwzględnić postawę państwnie związanych tym traktatem.

Czy mają znaczenie rezolucje organów organizacji międzynarodowych?

MTS nie odrzucił tej mozliwości, zwłaszcza co do rezolucji 20 z opinii MTS z 1966. Nawet jeśli te rezolucje nie mają mocy wiążącej to mogą mieć walor normatywny dostarczając dowodów istnienia normy lub op.i. Należy badać treść i warunki przyjęcia rezolucji i to czy op.i. co do charakteru normatywnego.

Pewna sekwencja rezolucji może pokazywać rozwój opinio iuris.

Rezolucje aby mieć walor normatywny nie mogą stanowić zwykłego powtórzenia przepisów traktatowych.

Znaczenie orzecznictwa dla zwyczaju

Kupreskic'' 2000 - odrzucenie precedensu jako żródła PM ale zauważenie tego że orzeczenia mogą być sygnałem istnienia normy zwyczajowej (wskazując op.i. lub usus) mogą wskazywać istnienie danej normy lub przyczyniać się do jej powstania.

MTKJ - zakaz tortur 1998- (sprawa Furudzija) - zakaz ma charakter zwyczajowy,wynika z faktu że traktaty zakazujące tortur są ratyfikowane niemalże przez wszystkie państwa świata i po 2 dlatego że żadne państwo nie twierdziło że ma prawo do tortur ,po 3 MTS potwierdził ten zwyczajowy charakter traktatu uznając za wspólny art.3.