CCF20090514063

230

III. Typy nauk i ich odmienności metodologiczne

- aczkolwiek naruszając regułę, uczestnik życia społecznego naraża się na określone konsekwencje. Dzięki temu znajomość reguł kulturowych w znacznej mierze pozwala na przewidywanie zachowania. Jednakowoż zadaniem nauk społecznych, wedle anty-naturalizmu, jest rozumienie kultury, a nie przewidywanie na podstawie praw.

Czy istniejp prawa społeczne?

Można zaryzykować tezę, że antynaturalizm respektuje spostrzeżenie Kanta²⁸, iż „istoty rozumne nie działają podług praw, ale podług przedstawienia praw”. Ta myśl pobrzmiewa u Floriana Znanieckiego²⁹ w formie postulatu uwzględniania w naukach społecznych „współczynnika humanistycznego": tej cechy zjawisk kulturowych, że przystępując do badania, badacz zastaje je jako przedmiot czyjegoś doświadczenia lub świadome ludzkie działanie. Jednak w odróżnieniu od wielu innych przedstawicieli nurtu socjologii rozumiejącej, Znaniecki uważał, że jej zadaniem jest badanie zjawisk o pewnej trwałości i powtarzalności, a więc, jak w przypadku innych nauk, poszukiwanie praw.

Niewątpliwie prawa społeczne istnieją. Mamy prawa w rodzaju prawa wzrostu przestępczości wraz ze wzrostem poziomu bezrobocia czy prawa podaży i popytu. Z drugiej strony, jak mówiłem w rozdziale II, p. 6, prawom społecznym brakuje uniwersalności, którą charakteryzują się prawa przyrody. Obowiązują one tylko w określonych warunkach społecznych, można powiedzieć - zależnie od panujących w społeczeństwie reguł czy norm kulturowych. Dlatego właściwym kierunkiem w metodologii nauk społecznych wydaje się synteza podejścia naturalistycznego i rozumiejącego.

eoria trzech światów oppera jako óba syntezy naturalizmu i anty-naturalizmu

Myślę, że teoria trzech światów Poppera³⁰ robi krok w tym kierunku. Światy 1, 2 i 3 to, odpowiednio, świat przyrody, subiektywny świat doznań i procesów psychicznych oraz świat zobiektywizowanych wytworów psychiki, to jest wytworów kultury, a przede wszystkim problemów, argumentów i rozwiązań problemów. Mimo zależności genetycznej między światami są one względnie autonomiczne. Znaczy to między innymi, że choć Świat 3 składa się z ludzkich wytworów i rozwija dzięki ludzkiej pomysłowości, to

²⁸    Zob. I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, tłum. M. Wartenberg, popr. R. Ingarden, Warszawa 1984 (pierwodruk oryginału 1785).

²⁹    Zob. F. Znaniecki, Wstęp do socjologii, Poznań 1922.

⁵⁰ Zob. K.R. Poppcr, Wiedza obiektywna, dz. cyt., rozdz. 4.

2. Nauki przyrodnicze i społeczne

231

Karl R. Popper (1902-199-1) filozof urodzony w Wiedniu, przez wiele lat związany z London School of Economics. Autor Logiki odkrycia naukowego (1934), w której argumentował, ze właściwą metodą nauki jest falsyfikacjonlzm,

zachodzą w nim fakty, które nie zależą od ludzkiej woli ani od treści ludzkich myśli, fakty obiektywne, które nie są stanowione, lecz odkrywane. Ulubionym przykładem Poppera ilustrującym tę tezę jest arytmetyka. O ile liczby naturalne można uznać za dzieło człowieka, o tyle fakty arytmetyczne już nie. Na przykład rozmieszczenie liczb pierwszych w zbiorze liczb naturalnych nie zależy od ludzkiego postanowienia. Względnie autonomiczne światy oddziałują na siebie przyczynowo. W szczególności Świat 3 jest źródłem problemów, które przyciągają ludzką ciekawość i niejako uwodzą zamieszkałe w Świecie 2 ludzkie umysły do zajmowania się nimi.

Teorię trzech światów Popper stosuje między innymi do sformułowania alternatywnej wobec metody Collingwooda propozycji metody rozumienia czynów historycznych. Mianowicie: zamiast dążyć do przeżycia odtwórczego, które, po pierwsze, jest nieosiągalne z powodu indywidualnych różnic między ludźmi, a po drugie, nawet gdyby było osiągalne, pozostałoby w ramach Świata 2 i, jako takie, nie mogłoby stać się składnikiem wiedzy obiektywnej, należy poszukiwać wyjaśnienia czynu historycznego jako racjonalnego rozwiązania odpowiednio zrekonstruowanej, obiektywnej (trzccio-światowej) sytuacji problemowej. Przykładem (bardzo szkicowym) zastosowania tej Popperowskiej metody może być podane przeze mnie historyczne wyjaśnienie (por. rozdz. III, p. 1), dlaczego Koło Wiedeńskie zajęło stanowisko formalizmu w filozofii matematyki. Problem polegał na tym, jak zachować pozytywistyczny empiryzm, unikając psychologizmu Milla. Przytoczone wyjaśnienie nie powołuje się na żadne procesy myślowe członków Koła Wiedeńskiego, zanotowane w ich wspomnieniach. Ani też nie powołuje się na moje przeżycie odtwórcze procesów myślowych któregoś z nich. Wystarczy, że formalizm jest najlepszym z dostępnych, z uwagi na ówczesny stan Świata 3, rozwiązaniem tak zrekonstruowanego problemu.

Nazwałem teorię trzech światów tylko krokiem w stronę syntezy naturalizmu i metody rozumiejącej, bo Popper, proponując pewną odmianę metody rozumiejącej, zarazem ani nie zwolnił nauk społecznych z wymogu falsyfikowalności, ani nie ogłosił nawet intencji