Wulff Psychologia religii, rozdz 5 i 6 (19)

192 Rozdział 6. Korelacyjne badania rellgll

W przypadku każdej analizy wariancji pewna część wariancji pozostaje nie wyjaśniona przez jakikolwiek czynnik.

Przeprowadzanie analizy czynnikowej kwestionariuszy, które składają się z wielu (kilkunastu lub więcej) pytać, jest obecnie czynnością rutynową. Badacze tworzący skomplikowane inwentarze zawierające wiele skal używają często analizy czynnikowej jako sposobu upewnienia się. że posiadają one statystyczną spójność, którą - sądząc na podstawie ich zawartości - powinny posiadać. Twierdzenia skal pozbawionych odpowiedniego podłoża ładunków czynnikowych - względnie wysokich w czynniku, który zgodnie z założeniem mają mierzyć, i jednocześnie niskich we wszystkich innych czynnikach - mogą być przeredagowane lub wymienione. Powszechne jest również wykonywanie analizy czynnikowej skal stworzonych do pomiaru tylko jednej zmiennej, szczególnie gdy badacz podejrzewa, że zmienna ma dwa lub więcej aspektów, zatem jest czynnikowo złożona. Wiele skal religijności przeanalizowano czynnikowo w celu sprawdzenia ich przypuszczalnej złożoności, a idąc dalej - złożoności ludzkiej pobożności.

Religia jako jeden czynnik

Tak jak inni badacze, psychologowie i socjologowie religii nie zgadzają się w kwestii czynnikowej złożoności przedmiotu ich badań. Niektórzy wciąż zakładają że religijność jest jakością jednowymiarową która może być adekwatnie oceniana za pomocą dowolnej liczby wskaźników. Istnieją pewne dowody potwierdzające takie stanowisko; większość z nich uzyskano za pomocą analizy czynnikowej.

Pierwsze studium z użyciem analizy czynnikowej, które dostarcza takiego potwierdzenia, zostało wykonane przez Thelmę Thurstone. Rozprowadziła ona 11 skal swego męża wśród kilkuset studentów uniwersytetu. Stwierdziła, że na samym krańcu jednego czynnika skale dotyczące Kościoła. 8oga i praktyk niedzielnych tworzyły wspólnie grupę - wymiar dający się zidentyfikować jako konserwatyzm lub jako reli-gia (Thurstone, 1934). Skale mierząco pozytywne postawy wobec ewolucji i kontroli urodzeń miały negatywne ładunki w tym samym czynniku, dokładnie tak, jak w badaniach Leonarda Fergusona (1939, 1944a).

Różne badania, oparte na nieporównywalnych materiałach, potwierdziły te pierwsze wyniki. Każda z trzech ocen pozycji testowych, zredagowanych w celu opisania sześciu typów osobowości według Eduarda Sprangera (1914), wykonana za pomocą analizy czynnikowej, zakończyła się znalezieniem pojedynczego związanego z religią czynnika (Brogden, 1952; Gordon 1972; Lurie. 1937). Dłuższa i bardziej homogeniczna skala postaw wobec Kościoła i religii, zastosowana w badaniach grupy austriackich żołnierzy przez Adolfa Hołla i Gerharda Fischera (1968), dała podobny rezultat w postaci jednego czynnika religijności. Dwa inne czynniki - Dystans cd Kościoła jako Organizacji oraz Kontakt Społeczny - chociaż korelowały z chodzeniem do kościoła, zostały zinterpretowane jako uwarunkowania nierelgijne. Jednowymiarowość potwierdzono także w serii studiów L.B. Browna (1962,1966) oraz A.J. Wearinga i Browna (1972), którzy w podobny sposób stwierdzali istnienie pojedynczego czynnika, niezależnie od kombinacji stosowanych miar

Przypadek wielowymiarowości

Większość psychologów i socjologów religii. podobnie jak i inni naukowcy, preferuje podejście wielowymiarowe. Znacznie wcześniej, nim pojawiła się analiza czynnikowa, świecki teolog rzymskokatolicki, baron Friedrich von HGgei (1908) zidentyfikował trzy „eiementy religii, trzy rozwijające się po kolei sposoby pojmowania świata lub światopoglądu: (1) tradycyjny lub historyczny, zależny jedynie od zmysłów, wyobraźni i pamięci. pojawiający się w dzieciństwie, (2) racjonalny lub systematyczny, biorący się ze zdolności do refleksji, dyskusji i abstrakcji. (3) intuicyjny i <//oiicjonalny, sygnalizujący dojrzewanie wewnętrznego doświadczenia i zewnętrznego działania. James Pratt (1920) zajmuje podobne stanowisko, chociaż wyróżnia dwa aspekty składające się na trzeci z czterech „typowych aspektów rełigii" von Hugela: tradycyjnego, racjonalnego, mistycznego i praktycznego (lub moralnego). Zarówno HGgei, jak i Pratt przekonują że każdy element lub aspekt, niezależnie od tego. jak się go uwypukla w konkretnym przypadku i w jakim stopniu może on kłócić się z pozostałymi, pozostaje zasadniczo powiązany z resztą.

Inną jeszcze wersję aspektów religii zaproponował Charles Glock (1952), którego wymiary doświadczeniewy i konsekwencyjny ściśle pasują do aspektów mistycznego i praktycznego u Pratta. podczas gdy wymiary rytualistyczny. ideologiczny i intelektualny (to znaczy wiedza) zdają się być głównie rozszerzeniem kategorii tradycji u Hugela i Pratta oraz mają coś - albo wielo - wspólnego z aspektem racjonalnym (por. tabe-

Tabela 6.2. Aspekty religii według von Hugela, Pratta i Glccka

1. Tradycyjny	1. Tradycyjny	1.    Ideologiczny 2.    Rytualistyczny 3.    Intelektualny (wiedza)
2. Racjonalny	2. Racjonalny
3. Intuicyjny i wolicjonalny	3. Mistyczny	4. Doświadczeniowy (uczucia)
	4. Praktyczny (moralny)	5. Konsekwencyjny (skutki)

ia 6.2). Chociaż Glock uważa za „z trudem dopuszczalne", że pięć wymiarów, które wyróżnia, jest od siebie niezależnych, pozostawia problem ich wzajemnych powiązań do rozstrzygnięcia w badaniach ilościowych.

RELIGIA W PIĘCIU WYMIARACH. Zadanie zoperacjonalizowania -wymiarów Glocka zostąło podjęte przez Josepha Faulknera i Gordona De Jonga (1966), którzy pieczołowicie skonstruowali pięć skal. po cztery do pięciu twierdzeń każda, stosując technikę skalowania kumulatywnego, wynalezioną przez Luisa Gutt-mana (por. Nunnally, 1978; Shaw i Wright. 1867). W grupie badanych traktowanych jako całość interkorelacje pomiędzy pięcioma skalami, zatem zapewne między pięcioma wymiarami, wahały się od 0.58 (między skalami Ideologiczną i Konsekwencyjną) do 0,36 (między skalami Doświadczeniową i Konsekwencyjną). Kiedy badani zostali poddani selekcji pod względem płci, przynależności religijnej lub członkostwa w kościele ich rodziców, niektóre korelacje nieco wzrosły, inne zaś wyraźnie zmalały. Badacze stwierdzili na przykład, że skale Ideologiczna i Doświadczeniowa korelowały wyżej w przypadku kobiet niż mężczyzn (0.60 i 0,39), ze korelacje między skalami Rytualistyczną i Konsekwencyjną w przypadku studentów żydowskich były niższe i że połowa z dziesięciu korelacji między pięcioma skalami była statystycznie nieistotna u studentów, których rodzice nie byli członkami żadnego kościoła. Chociaż większość korelacji między skalami była istotna statystycznie dla całej grupy 375 studentów, jednocześnie okazały się one -wystarczająco niskie, aby potwierdzić stanowisko o wielowymiarowości religii.

Reakcję zarówno na wymiary zaproponowane przez Glocka. jak i wysiłki podjęte dla ich pomiaru przez Faulknera i DeJonga można traktować jako studium przypadku na temat złożoności tego obszaru badań. Rodney Stark i Glock (1968) zoperacjonalizowall nieco zmodyfikowany zestaw wymiarów Glocka, stosując raczej inny zestaw twierdzeń. Jednakże wzorzec interkorelacji. który stwierdzili, był „niezwykle podobny" do uzyskanego przez Faulknera i DeJonga (s. 179). Odkryli oni także, że zaangażowanie ideologiczne czy też Skala Ortodoksji, z powodu jej względnie wysokiej korelacji z innymi jest najiepszą pojedynczą miarą zastępczą dla wszystkich pięciu. Andrew Weigert i Darwin Thomas (1969). nie przekonani co do tych wyraźnych zbieżności, uważają, że skale Faulknera i DeJcnga są nieadekwatnymi miarami wymiarów Glocka. Wskazują, że trzy z czterech twierdzeń składających się na skale Intelektualną i Konsekwencyjną mierzą właściwie przekonania, a tylko jedna z pięciu pozycji tworzących Skalę Doświadczeniową ocenia emocje religijne jednostki. Większość z 23 pozycji mogłaby być opisana jako ideologiczna co dc formy, tak ze przewaga Skali Ideologicznej me jest niespodzianką. Podobną krytykę wyrazili James Gibbs i Kelly Crader (1970), którzy obwiniają. Skalę Doświadczeniową o to samo, co Weigert i Thomas, oraz przekonują, że twierdzenia Skali Korsekwencyjnej są skażone kontekstem religijnym, w którym zostały umieszczone. Jednak dane, które zebrali ci badacze, stosując skale Doświadczeniową i Konsekwencyjną, „ukazują tendencję potwierdzającą to. co podali Faulkner i DeJong” (s. 111).

Odpowiadając Weigertowi i Thomasowi, Faulkner i DeJong (1969) podkreślają trudność znalezienia twierdzeń opisujących wiedzę religijną dla stworzenia właściwej skali oraz przypominają swym krytykom szeroki zakres oryginalnej charakterystyki doświadczeniowej strony religii. jaką podaje Glock. Nie akceptują jednak uznania literalnej wiary w stworzenie lub cuda opisywane w Biblii za dowód „intelektualnej orientacji wtasnej wiary”. Nie uznają także tego. że tylko w przypadku jednego z pięciu użytych przez nich twierdzeń opisujących doświadczenie odpowiedź pozytywna jednoznacznie wskazuje na przeżycie przez respondenta doświadczenia, o które w tym twierdzeniu chodzi. Obojętne, co oceniają twierdzenia, badacze mają rację, wskazując. że względnie niskie interkorelacje są dowodem, iż pięć podskal nie mierzy tej samej rzeczy.