Wulff Psychologia religii, rozdz 5 i 6 (26)

206 Rozdział 6. Korelacyjne badania rellgll

W przeciwieństwie do wniosków Altemeyera psycholog eksperymentalny, a poprzednio kapelan, A.T. We-Iford (1971) wątpi, czy osobowość autorytarna „zasługuje na wszystkie szyderstwa, którymi była obrzucana".

Osoba .autorytarna była uważana za nieelastyczną, bez wyobraźni, nietolerancyjną, przesadnie konfcrmistyczną, za uprzedzonego zwolennika dyscypliny. Jednak jeśli przyjrzymy się bliżej twierdzeniu kwestionariuszy do zdefiniowania autorytaryzmu, wydaje się słuszne opisywanie takiej osoby również jako gotowej do poświęcenia pewnej spontaniczności na rzecz stabilności, wykazującej pewną chęć do ustępstw na rzecz porządku i spokoju, gotowej do zrezygnowania z pewnej porcji natychmiastowej przyjemności dla osiągnięcia celów długoterminowych oraz do pozbycia się pewnej sentymentalnej tolerancji na rzecz skuteczności. Ktoś taki może oczywiście zajść zbyt daleko w tym kierunku, może nie jawić się jako wesoła, interesująca osoba, z którą możliwe jest natychmiastowe nawiązanie łatwej przyjaźni. Odpowiedzialne radzenie sobie w świecie. jaki jest, a bardziej jeszcze - realizacja ideałów jest jednak zasadniczą miarą jej wartości (S. 47).

Dwa badania zdają się podkreślać rolę pewnych pozytywnych właściwości, jakie posiada osobowość autorytarna łub dogmatyczna. Stosując zmodyfikowaną wersję skali F oraz Listę Przymiotników Gougha, Mark AJlen (1955) stwierdził, że spośród badanych przez niego mormonów .religijne osoby autorytarne" opisywały się jako chętne do współpracy, idealistyczne, kulturalne, nie skąpiące pochwał, submisyjne i wybaczające. Osoby nieautorytarne miały tendencję do opisywania się jako zgorzkniałe, zimne, cyniczne, egotystyczne, nastawione obronnie, otwarte, uprzedzone, skoncentrowane na sobie i surowe. Także David Williams i Bruce Kremer (1974) stwierdzili, że postawy konserwatywne nie muszą zawsze mieć negatywnych korelatów. Wśród studentów pierwszego roku poradnictwa świeckiego, a z drugiej strony studentów w zakresie poradnictwa z seminariów katolickich i protestanckich William i Kremer rozprowadzili trzy narzędzia testowe: Skalę Dogma-ty2mu Rokeacha, miarę akceptacji tradycyjnych doktryn chrześcijańskich i część Testu Postaw Doradcy. Choć jak można było przewidzieć, studenci poradnictwa duszpasterskiego wykazali wyższy poziom religijności i dogmatyzmu w porównaniu ze studentami poradnictwa świeckiego, to ujawnili także mniej wymagającą postawę akceptacji klientów, których im opisywano.

Nastawienie na odpowiadanie, tutaj w formie potrzeby aprobaty społecznej, także mogło przyczynić się do tych wyników. Jednak nie jest jasne, co rzeczywiście mierzą domniemane skale autorytaryzmu i dogmatyzmu (Kirsct i Dillehay, 1967; McKinney, 1973). Bez wątpienia te i podobne skale umożliwiły uzyskanie wyników zgodnych z teoriami, które zaproponowano dla wyjaśnienia pochodzenia i dynamiki badanych cech osobowości. Jednak tak jak w przypadku wszelakich „izmów", istnieje tu niebezpieczeństwo reifikacji i nadmiernej generalizacji. Żadne narzędzie psychologicznej oceny nie może być traktowane tak, jakby wyrażało tylko to. co widać .z wierzchu". Ostrożność, z jaką Altemeyer opracowywał i krytycznie weryfikował swą własną skalę autorytaryzmu, przez wiele lat nie zaprzestając obserwacji jej właściwości psychometrycznych, stanowi tu godny uwagi przykład.

ROLA INNYCH CZYNNIKÓW NIERELIGIJNYCH. W interpretacji skal mierzących autorytaryzm, nietolerancję czy konserwatyzm, szczególną rolę odgrywają następujące czynniki: inteligencja, wykształcenie, pochodzenie społeczne i ekonomiczne, miejsce zamieszkania. Korelacje (głównie ujemne) między każdą z tych zmiennych a konserwatyzmem pojawiły się w różnych kontekstach I w różnym czasie. Czynniki te okazały się także związane z miarami religijności. Tak więc kiedy stosuje się metody statystyczne dla oddzielenia ich roli w powstawaniu 2wiązku między pobożnością a uprzedzeniami, rezultatem jest często znacznie zmniejszony współczynnik korelacji. Na przykład biorąc pod uwagę negatywną korelację wykszłałcenia z uprzedzeniami. Joe Feagin (1964) zmniejszył korelacje religijnej ortodoksji 2 uprzedzeniem z 0,35 do 0,23, a jednocześnie ich wspólną wariancję z 12% do 5%. Bagley i Boshier (1975) stwierdzili, że korelacja rzędu 0,20 między przynależnością do wyznania rzymskokatolickiego a miarą uprzedzenia spadla do nieistotnej wartości, 0,07, kiedy kontrolowany był wpływ klasy społecznej i przynależności, bez chodzenia do kościoła. Natomiast Rob Eisinga, Ruben Konig i Peter Scheepers (1995) u badanych Duńczyków zanotowali, że takie zmienne, jak wiek. miejsce zamieszkania, preferencje polityczne i klasa społeczna, wyraźnie redukowały efekty wpływu ortodoksyjnych przekonań religijnych na poziom świeckiego antysemityzmu.

Pośrednicząca rola inteligencji może mieć charakter bardziej zasadniczy. Re interpretując autorytaryzm głównie w kategoriach poznawczych, a nie motywacyjnych, Chris Brand (1931) utrzymuje, że osoby autorytarne można scharakteryzować najlepiej nie ze względu na ich cześć dla autorytetów, lecz „pewien uproszczony sposób, w jaki świat jest według nich podzielony" (s. 23) - najbardziej podstawowe: według gatunku, rasy, płci i wieku. Pozostające ze sobą w konflikcie, potrzeby tych grup jawią się w życiu osób autorytarnych jako zagrożenie, tak więc ich uprzedzenia w naturalny sposób faworyzują ich własną pozycję i interesy. Jak zauważa Brand, wykształcenie, szczególnie typu humanistycznego, pozostaje w sprzeczności z tak „grubo-

skórnym" światopoglądem. Tak więc ujemną korelację między wynikami w testach autorytaryzmu i inteligencji (zwykle około - 0.50) przypisuje ten badacz głównie „inteligencji skrystalizowanej” - trwalej zdolności intelektualnej, która jest produktem kształcenia i doświadczenia. Korelacja między prawicowym autorytaryzmem a wykształceniem (r= -0,28, p < 0,01) podana przez Altemeyera i Hunsbergera (1992) potwierdza łę interpretację.

Okazało się także, że religijność, szczególnie religijna ortodoksja, jest także negatywnie, a niereligijność pozytywnie skorelowana z inteligencją. Thurstone (1934) stwierdził, że inteligencja jest pozytywnie skorelowana z poglądami liberalnymi lub radykalnymi, włącznie z agnoslycyzmem i ateizmem. Ten sam trend zauważył Dean Hoge (1974), który stwierdził, że liberalizm społeczny i religijny jest pozytywnie skorelowany z 'wynikami w skali werbalnej Testu Nastawienia Schdastycznego (SAT). Religijni sceptycy wśród badanych Poythressa (1975) mieli w statystycznie istotny sposób wyższe wyniki od osób wierzących zarówno w werbalnej, jak i ilościowej części SAT. co jest trendem podobnym do zaobserwowanego przez Heisla i Ycnge’a (1968). Warto zaznaczyć, że sceptycy Poythressa uzyskali w statystycznie istotny sposób niższe wyniki autorytaryzmu.

Brand spekuluje, że religijność jest związana głównie z „inteligencją płynną", zdolnością do rozwiązywania nowych problemów. Zauważa on, że pobożność wiąże się w spójny sposób z wiekiem. Małe dzieci i osoby starsze mają tendencję do wyższego poziomu przekonań religijnych i religijnego zaangażowania niż pozostałe grupy wiekowe (por. Argyle i Beit-Hallahrni, 1975). Nieprzypadkowo - powiada Brand - inteligencja płynna wykazuje podobną, lecz lustrzaną tendencję: zwiększa się w okresie dzieciństwa, a zmniejsza od wieku średniego. Wyprowadza więc wniosek, że aby być religijnym, trzeba nie potrafić lub nie chcieć być niezależnym (s. 27). Chociaż inteligencja płynna i skrystalizowana są skorelowane dodatnio. Brand daje do zrozumienia, ze ich związek ze sobą oraz z różnymi aspektami autorytaryzmu jest zbyt Złożony, aby możliwa była prosta generalizacja dotycząca prawidłowości odnoszących się do religijności i autorytaryzmu. Powiązanie autorytaryzmu i religijności pojawia się dopiero wówczas, kiedy poziom inteligencji płynnej wyklucza zdobycie wykształcenia o charakterze liberalnym, zatem zdecydowanie ogranicza inteligencję skrystalizowaną.

Dwa typy pobożności: wewnętrzna i zewnętrzna

Chociaż uogólnienia Branda prowokują do przemyśleń i są warte sprawdzenia, pomijają one fakt, że ludzie są w różny sposób religijni Chodzi o takie różnice, które dostarczają klucza do zrozumienia powiązania „religijność-przesądność". W ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci na uwagę zasłużyło szczególnie jedno rozróżnienie. W swym klasycznym studium nad osobowością autorytarną Theodor Adorno i jego współpracownicy (1950) napisali, że osoby konwencjonalnie religijne, a więc takie, które jawią się jako „patrzące na religię jako na środek, zamiast na cel sam w sobie" (s. 733) i chodzące do kościoła po to. aby były spostrzegane na równi z ludźmi przeciętnymi lub nawet uprzywilejowanymi - cechują się postawami egocentrycznymi. I odwrotnie - osoby, które „traktują religię poważnie”, dla których reiigia to „system bardziej uwewnętrznionych, autentycznych doświadczeń i wartości" (s. 310), są prawdopodobnie przeciwne elnocentryzmowi.

POMIAR OBU TYPÓW. Poruszony tymi wynikami. Gordon Allport (1954) określił te przeciwstawne poglądy religijne jako „zinstytucjonalizowany" i „zinterioryzowany". Później Allport (1959) zdecydował się na terminy „wewnętrzny" (extrinsic) i „zewnętrzny" (intrinsic)\ które mimo trudności teoretycznych i psychometrycz-nych zdobyły sobie szerokie uznanie. Orientacja zewnętrzna jest charakterystyczna dla osób, które

są skłonne do używano religii dla własnych celów. Termin len został zapożyczony z aksjologii dła oznaczenia orientacji. która utrzymuje się, gdyż służy innym, bardziej ostatecznym motywom. Wartości zewnętrzne są zawsze instrumentalne i utylitarne. Osoby o tej orientacji mogą zrobić U2ytek z religii na różne sposoby - dla zapewnienia sobie bezpieczeństwa i spokoju, dla uspołecznienia lub oderwania się. dla uzyskania odpowiedniego statusu ekonomicznego i od

' Chociaż w polskiej literaturze przedmiotu (np. Kuczkowski. 1993. s. 93-99; Socha. 1991) w odniesieniu do orientacji religijnych zaproponowanych przez Allporta utarły się-jako prostsze językowo - terminy „wewnętrzna" i „zewnętrzna", trzeba pamiętać, że słowa _mexlrin$ic’ i jntrinsic" mają znaczenie mocniejsze: odpowiednio orientacje „motywowana z zewnątrz" i „motywowana od wewnątrz', co podkreśla motywacyjne źródła religii (przyp. tłum.).