Wulff Psychologia religii, rozdz 5 i 6 (29)

212 Rozdział 6. Korelacyjne badania rellgil

Doszukiwania zrozumienia. Jednakże mimo łych krytyk skale Allporta-Rossa utrzymują swą niezwykłą popularność wśród współczesnych badaczy.

Poszukiwanie alternatyw

Trwa również poszukiwanie bardziej odpowiednich alternatyw. Jedną wartą uwagi propozycję zaoferowali Bernard Spilka i jego współpracownicy. Zamiast rozróżnienia orientacji wewnętrznej i zewnętrznej Russel Allen i Spilka (1967) zaproponowali dwie różne orientacje poznawcze, z których zaangażowaną (ccmmittecf) ma cechować abstrakcyjny złożony. otwarty, a jednocześnie spójny i praktyczny sposób myślenia, a kontrastująca z nią orientacja bierna, przyzwalająca (consensual). wyraża tendencję do myślenia literalnego, dualistycznego, nieprecyzyjnego, zamkniętego i oderwanego od działań codziennych. Badani, którzy zostali zaklasyfikowani na podstawie wywiadów jako posiadający orientację zaangażowaną, uczęszczali częściej do kościoła i uważali się za bardziej religijnych niż osoby o orientacji przyzwalającej. Wykazywali mniejszą tendencję do uprzedzeń i „przyziemnego materializmu’*. Badając wybraną próbę względnie religijnych, protestanckich studentów. Allen i Spilka stwierdzili, ze samo chodzenie do kościoła nie miało istotnego związku z poziomem uprzedzeń, a skala orientacji wewnętrznej Wilsona (1960) nie była powiązana z rozróżnieniem „zaangażowanie - przyzwolenie". Analiza czynnikowa Skali Poglądów Religijnych zaczerpniętej z badań Allena i Spilki potwierdziła w zasadzie jej dwuczynnikową strukturę. Wykazano też, że osoby o wysokich 'wynikach w Skali Dcgmatyzmu Rokeacha mają tendencję do wyższego poziomu orientacji przyzwolenia niż orientacji zaangażowania (Raschke, 1973).

Jednak ze względu na lo. że Skala Poglądów Religijnych - czynnikowy destylat 38 różnych miar - zawiera w sobie znaczną część Skali Orientacji Religijnej Allporta-Rossa. jest wątpliwe, czy mierzy ona coś szczególnego. Podskale Zaangażowania i Wewnętrzna mają siedem wspólnych pozycji, a korelacje między nimi wahają się od 0,62 do 0.88. Stopień pokrywania się tych skal wystarcza do uznania, iż mierzą one ten sam wymiar. Podobnie podskale przyzwalająca i zewnętrzna, choć mają tylko jedną wspólną pozycję, korelująca poziomie okoto 0.50 (Minton i Spilka. 1976; Spilka i in.. 1977). Tak więc w swych wysiłkach dla zoperacjonali-zowania dwu orientacji poznawczych badacze ci wrócili niepostrzeżenie do oryginalnego rozróżnienia Allpor-ta, chociaż użyli określeń, które można uznać za lepsze Ich sukces w zakresie pomiaru dwóch punktów widzenia. nawiązujących do kontrastujących schematów poznawczych - dualistycznego i kontekstuaino-relaty-wistycznego. jakie zostały ukazane w badaniu Williama Perry’egc (1970), polegałby tu na wzbogaceniu się literatury przedmiotu o wartościowe narzędzie badawcze.

RELIGIA JAKO POSZUKIWANIE. Daniel Batson i jego współpracownicy oferują bardziej oryginalną alternatywę. Do swego eksperymentu z Dobrym Samarytaninem, opisanego w rozdziale 5., oraz dla swych dalszych badań nad korelatami religijności w zakresie postaw i zachowań Batson opracował własny kwestionariusz - Inwentarz Życia Religijnego. Dwie z jego trzech skal zostały napisane dla uzupełnienia Skali Orientacji Religijnej Allporta-Rossa. Są to Skala Zewnętrzności (Extemal) jako miara orientacji zewnętrznej, religii jako środka do innych celów", oraz Skala Wewnętreności {Interna!), jako miara orientacji wewnętrznej, religii jako celu samego w sobie. Trzecia skala. Poszukująca (Quesf) * - za to kluczowa dla koncepcji Batsona - została skonstruowana do pomiaru orientacji poszukującej, „stopnia, do jakiego religijność jednostki zawiera otwarty, odpowiedzialny dialog z pytaniami egzystencjalnymi, wywołany przez sprzeczności i dramaty życia" (8atson. Schoenrade i Ventis. 1993. s. 169). Kiedy Batson przeanalizował czynnikowo Inwentarz Życia Religijnego w połączeniu ze skalami Allporta-Rossa i skalą religijnej ortodoksji wzorowaną na podobnej skali Gtoc-ka i Starka (1966). stwierdził istnienie trzech czynników: Religia jako Środek. Religia jako Cel i Religia jako Poszukiwanie.

" Skala Zewnętrzności Batsona mierzy coś innego niż orientacja zewnętrzna. Pięć z sześciu pozycji ocenia raczej stopień wpływów osobowych i instytucjonalnych, które ukształtowały czyjś światopogląd, niż stopień jego aktualnego ulylitar-ncgo charakteru. W przeciwieństwie do początkowego założenia 8atsooa. że te dwie zmienne me będą ze sobą związane, Skala Zewnętrzności okazała się silnie skorelowana ze skalami Wewnętrzną, Wewnętrzności i Ortodoksji, lecz nie skorelowana ze Skalą Zewnętrzną (Batson. Schoenrade i Ventis. 1993, s 172).

¹¹ Skala Poszukująca została nazwana początkowo Skalą Interakcyjną lecz dla łatwiejszego zrozumienia inni badacze - a obecnie sam Batson - używają krótszego, bardziej treściwego określenia.

Batson, który uzyskał dwa doktoraty; z teologii i z psychologii, w swej wcześniejszej pracy teologicznej (Batson, Beker i Clark, 1973) argumentował, że doświadczenie może być uznane za religijne nie na podstawie jego odniesienia do obiektu intencjonalnego (np. boskości), jak utrzymują fenomenologowie opisani w rozdziale 12., lecz w takim stopniu, w jakim jest ono wywołane przez konflikty, które „podważają same podstawy czyjegoś świata, np. «Jaki jest sens życia, sens umierania?»" (s. 192). W szczególności doświadczenie chrześcijańska jest uważane za pociągające za sobą radykalną przemianę percepcji - zasadniczą reorientację na zewnątrz, od siebie - w kierunku potrzeb innych ludzi. Ponadto chrześcijanie są powołani do manifestowania tego zmienionego światopoglądu poprzez zaangażowanie się w odpowiedzialne działanie mimo uświadomienia sobie ograniczeń swego rozumienia świata, a także poprzez przejawianie związanej z nim nie-doktrynalnej otwartości na dalsze przemiany zgodne z późniejszymi doświadczeniami. Jak pisze Batson. „chrześcijańska nadzieja tc nie konkretne pojęcie czy fakt (np. wcielenie Jezusa czy zmartwychwstanie), lecz kierunek, otwierający ruch na zewnątrz, wyrażający miłość do bliźniego" (s. 59). Stąd zainteresowanie Batsona przypowieścią o Dobrym Samarytaninie oraz przedkładanie refleksyjnej i krytycznej orientacji poszukującej ponad pozosta'e dwie.

Jak widzieliśmy w poprzednim rozdziale, na podstawie danych z eksperymentu z Dobrym Samarytaninem Batson wyprowadza wniosek, że osoby, dla których religia to poszukiwanie, są wrażliwe na potrzeby innych ludzi, a osoby o wewnętrznej orientacji religijnej działają wyraźnie pod wpływem wewnętrznej potrzeby bycia pomocnym, narzucając się innym nawet wtedy, gdy ich pomoc nie jest chciana. Podobnie kiedy w celu zminimalizowania efektu zmiennej aprobaty społecznej Batson, Naifeh i Pate (1978) uzupełnili skalę postaw przeciwko Czarnym używaną przez Allporta i Rossa subtelniejszą behawioralną miarą uprzedzeń - wybieraniem czarnej lub białej oscby prowadzącej wywiad, stwierdzili, że tylko czynnik Poszukiwanie i mierząca go skala w spójny sposób korelowały ujemnie z obiema miarami uprzedzeń. Choć czynnik Cel i Skala Orientacji Wewnętrznej były także negatywnie powiązane z kwestionariuszową miarą uprzedzeń, okazały się być pozytywnie (choć w statystycznie nieistotny sposób) powiązane z miarą behawioralną. Tak więc w świetle bardziej subtelnego pomiaru uprzedzeń czynniki Środek i Ceł nie dawały się rozróżnić, natomiast czynnik Poszukiwanie korelował w istotny sposób bardziej negatywnie z uprzedzeniem niż każda z dwu pozostałych orientacji. Uogólniająca replikacja z zastosowaniem innej behawioralnej miary uprzedzenia dała zbliżony schemal powiązań (Batson, flink. Schoenrade. Fultz i Pych. 1986).

Starając się lepiej zweryfikować swe skale. Batson i Lynn Raynor-Prince (1983) stwierdzili, że tylko czynnik Poszukiwanie wykazywał istotny, dodatni związek ze złożonością poznawczą w dziedzinie religii, mierzoną za pomocą testu zdań niedokończonych sugerujących konflikt egzystencjalny, np. „Kiedy zastanawiam się nad własną śmiercią..." Zarówno czynnik Cel. jak i związana z mm Skala Orientacji Wewnętrznej były negatywnie - choć ponownie w statystycznie nieistotny sposób - skorelowane z tą miarą.

Batson argumentuje, że jego koncepcja poszukiwania ponownie wprowadza trzy aspekty koncepcji dojrzałego poczucia religijnego Allporta, które zostały pominięte w pojęciu religijności wewnętrznej: złożoność, wątpienie I tymczasowy charakter Jak pisze, włączył on ten sposób bycia religijnym w celu „uchwycenia typu religijności dojrzalszego, bardziej elastycznego niż pozostałe dwa" (Batson, 1976, s. 207) •*. Batson znalazł potwierdzenie tego przekonania w badaniach, które następnie prowadził wraz ze swymi współpracownikami. Batson, Schoenrade i Ventis (1993) wyprowadzają wniosek, ze ogólnie dobrze oceniana orientacja wewnętrzna odznacza się brakiem lęku i poczucia winy. Brak ów jest osiągany za cenę bezkrytycznego przywiązania do własnych poglądów religijnych, poprzez myślenie, które ma tendencję do uproszczeń i sztywności oraz poprzez skierowane na siebie pragnienie bycia widzialnym jako osoba tolerancyjna, wrażiiwa i kochająca. W przeciwieństwie do tego sceptyczna orientacja poszukująca jawi się jako związana z wolnością od uwikłania doktrynalnego (lecz nie od problemów egzystencjalnych), z elastyczną otwartością umysłu, kompetentnym poleganiem na sobie i samoaktualizacją oraz - na kluczowym poziomie konsekwencji społecznych - z lolerancją wobec innych i wrażliwością na ich potrzeby. Jeśli miałoby się oceniać, która z tych onentacji wyraża „prawdziwą religijność", Batson i jego koledzy dają do zrozumienia, że jest to poszukiwanie, a nie wewnętrzna orientacja religijna (s. 375. 198, 288, 364, 189).

⁰ Później Batson i Ventis (1985, s. 400) zaprzeczyli, że prezentują światopogląd poszukujący jako bardziej dojrzały. Jednak według innych nie ma pomyłki w ocenie, że przedkładają oni poszukiwanie ponad inne orientacje. Derks i Lans (1986) zastanawiają się, czy psychologiczna koncepcja postaw wobec religii Batsona nie jest zasadniczo teologiczną teorią prawdziwego chrześcijaństwa” (s. 204). Porównują teorię Batsona z teologią dobrej nowiny społecznej, która - jak wiemy z rozdziału 2. - była głównym czynnikiem pojawienia się psychologii religii na początku XX wieku.