Wulff Psychologia religii, rozdz 5 i 6 (20)

194 Rozdział 6. Korelacyjne badania rellgll

PROBLEMY DOTYCZĄCE SKAL 5-W. Większość krytyki wymiarów Glocka oraz skal „5-W" Faulknera i DeJonga opiera się raczej na stwierdzonych -wzorcach powiązań niż na analizie Ireści pozycji kwestionariusza. Choć niektórzy badacze także stwierdzili niskie interkorelacje między skalami (np. Kuhre, 1971; Lehman i Shriver. 1968: Ruppel, 1969), inni odkryli interkorelacje dostatecznie wysokie, by podać w wątpliwość założenie o wielowymiarowości (por. Cardwell. 1969; Clayton. I971a, Finner i Gamache, 1969; Gibbs i Crader, 1970; Rohrbaugh i Jessor, 1975). Kilka studiów z zastosowaniem analizy czynnikowej uczyniło ten problem szczególnie wyraźnym. Richard Claytcn i James Giadden (1974) dokonali analizy czynnikowej cdpowiedzi w skalach 5-W uzyskanych od dwu głównie protestanckich grup studentów i stwierdzili istnienie - odpowiednio - pięciu lub czterech czynników. Jednak w obu przypadkach tylko jeden czynnik - Zaangażowanie Ideologiczne - daje się jasno określić. Wyjaśnia on zadziwiająco dużo - 78% ogólnej wariancji w jednej z grup badanych i 83% w drugiej. Wynik ten ukazuje, że jest to - co najmniej - czynnik najważniejszy. Analiza drugiego stopnia samych czynników dała jecen ogólny czynnik. ..Religijność - konkludują badacze - jest zasadniczo zjawiskiem jednowymiarowym, składającym się głównie z zaangażowania ideologicznego", którego siła przejawia się w doświadczeniu i praktykach (s. 141).

Badania Ursuli Bcos-Nunning (1972) w Niemczech doprowadziły do rezultatów, które podobnie podają w wątpliwość często cytowane sformułowania Glocka. Kiedy Boos-Nónning przeprowadziła analizę czynnikową odpowiedzi losowo dobranych katolików z wielkiego miasta w Okręgu Ruhry na 78 pozycji kwesticnanusza przeznaczonego do pomiaru sześciu wymiarów religijności, włącznie z pięcioma wymiarami Glocka, tylko dwa z sześciu wymiarów pokryty się z czynnikami Wiedza Religijna i Związek z Parafią. Większość pozycji reprezentujących wymiary Glccka - rytualistyczny, ideologiczny, doświadczęniowy i konsekwencyjny - uzyskała największe ładunki w pierwszym czynniku stwierdzonym przez Boos-Nunning, nazwanym Ogólną Religijnością, który wyjaśnia 51% ogólnej wariancji. Drugi z sześciu czynników Boos-NGnning - Związek z Parafią (lub. jak postanowiła go nazwać. Porozumienie z oraz Informacja o Parafii) - wyjaśniał 18% wariancji, a trzeci - Moralność Małżeńska i Seksualna - tylko 9%. Każdy z ostatnich trzech czynników; Wiara w Boga. Publiczne Praktyki Religijne i Wiedza Religijna był odpowiedzialny jedynie za 7 - 8% ogólnej wariancji.

Wymiary Glocka zostały przekształcone w test także przez dwu innych badaczy niemieckich - Alberta Fuchsa i Reinhardta Oppermanna (1975). Przeprowadzili oni analizę czynnikową podobieństwa ocen szesnastu najczęściej używanych słów religijnych w języku niemieckim, takich jak Glaube (wiara), Gor/(Bóg), En-gel (anioł), Predigt (kazanie) i Gnade (łaska), które przedstawiono zróżnicowanej próbie badanych, podzielonych na pary. Dwa czynniki, wyjaśniające kolejno 53% i 17% ogólnej wariancji, w najlepszym razie potwierdzają istnienie tylko ideologicznego i rytualistycznego wymiaru Glocka. Tak więc ponownie wyniki przemawiają przeciw hipotezie o złożoności. Sugerują one raczej prawdziwość tezy, że istnieje jeden główny czynnik o charakterze ogólnym, z naciskiem na ideologię.

WIELOŚĆ DOWODÓW. Co zatem mamy począć z wieloma studiami z użyciem analizy czynnikowej, które podają istnienie dwu lub więcej zasadniczo niezależnych od siebie czynników? William Broen (1967) stwierdził na przykład, ze wzorzec odpowiedzi 24 badanych na 133 twierdzenia ukazał dwa czynniki: Bliskość Boga. odzwierciedlającą poczucie „obecność i przewodnictwo kochającego Bóstwa", oraz FundamentaHzm-Humanita-ryzm - dwubiegunowy czynnik, który podkreśla „pozytywny" cel grzesznego charakteru ludzkości i potrzebę istnienia karzącego 8oga oraz „negatywny* cel potencjalnej dobroci i samowystarczalności istot ludzkich. Broen stwierdził dostatecznie wysoką korelację (0.32) między tymi dwoma czynnikami, pozwalającą połączyć je w miarę „ogólnej religijności”, jednak była ona także dostatecznie niska, aby potwierdzić argument za wielowymiarowością.

Na drugim krańcu czynnikowej złożoności znajduje się praca Mortona Kinga i Richarda Hunta (1969, 1972a, 1972b, I975a, 1990, King. 1967). Ich podstawowy zestaw pozycji, wyprowadzony z prac dwu innych badaczy, a także z wywiadów oraz odpowiedzi w kwestionariuszach, został złożony w jeden instrument, mierzący 11 hipotetycznych wymiarów. Odpowiedzi członków 27 kongregacji, reprezentujących cztery umiarkowane wyznania protestanckie w okręgu Dallas w Teksasie, doprowadziły do uzyskania - mimo modyfikacji składu pozycji dokonanego dla każdego z wyznań - zastanawiająco stabilnego zestawu dziesięciu czynników religijności: (1) Uznane Credo. (2) Oewocjonalizm. (3) Chodzenie do Kościoła, (4) Aktywność Organizacyjna. (5) Wsparcie Finansowe. (6) Wiedza Religijna. (7) Orientacja na Rozwój i Dążenie. (8) Zewnętrzna Orientacja. (9) Rys Szczególny; Zachowanie (wcześniej nazywane „Mówienie i Czytanie o Religii"), (10) Rys Szczególny: Poznanie (wskazujący na ważność religii w myśleniu i uczuciach na co dzień).

Twierdzenia wybrane do zmierzenia ośmiu z tych czynników znajdowały się, wraz z innymi, w kwestionariuszu rozprowadzonym w reprezentatywnej próbie narodowej Kościoła Zjednoczonych prezbiterian w USA.

Cały kwestionariusz został następnie poddany analizie czynnikowej (King i Hunt, 1375a). Spośród 20 dających się zrnterpretować czynników, jakie znaleziono, ponownie pojawiły $ję wszystkie czynniki Kinga i Hunta. Więcej - skład twierdzeń był niemal identyczny jak ten. który został stwierdzony we wcześniejszych badaniach. Choć nieomal wszystkie korelacje między skaiami Kinga i Hunta (I972b, s. 119) są istotne statystycznie. względnie niska średnia tych korelacji (0,37) potwierdza, że zachodzi tu przypadek wielowymiarowości. Różnice grupowe w tych skalach oraz korelacje z innymi miarami ukazują potencjalną użyteczność tak skomplikowanego i dokładnego narzędzia pomiaru.

Nadał przybywa dowodów na wielowymiarowość. Zaczynając od nowego kwestionariusza religijności, bardziej wyrafinowanego niż wcześniejsze instrumenty, i rozprowadzając go zarówno wśród studentów amerykańskich. jak i niemieckich, DeJong, Faulkner i Rex Wartand (1976) stwierdzili istnienie sześciu znanych wymiarów. Podają oni także dowody na istnienie „ogólnej religijności", obejmującej przekonania, doświadczenia i praktyki. Dale Hilty i Sue Słockman (1986) uzyskali replikację pięciu z sześciu czynników oraz - w analizie ogólnej drugiego stopnia - czynnik religijności. Różne inne skale mające służyć jako ogólne miary religii ujawniły w analizie istnienie dwu lub więcej czynników (Cline i Richards. 1965; Himmelfarb, 1975; Maraneil. 1968; Shand. 1961; Tapp, 1971).

Okazało się, że tak2e bardziej wyspecjalizowane skale są złozone pod względem czynnikowym. Robert Coursey (1974) stwierdził istnienie sześciu czynników w skali przeznaczonej do pomiaru wymiarów liberalizmu i konserwatyzmu wśród katolików; Leon Gorlow i Harold Schroeder (1968). Robert Monaghan (1967) i Sam Webb (1965) badali motywy i potrzeby stanowiące podłoże uczęszczania do kościoła lub - ogólniej - działalności religijnej. Podają oni istnienie kolejno siedmiu, trzech i jedenastu czynników. Według kolejności przeprowadzenia studiów z użyciem wielu takich samych przymiotników Bernard Spilka. Philip Armatas i June Nussbaum (1964). Richard Gorsuch (1968) i Walter Broughton (1975) stwierdzili istnienie trzech lub większej liczby głównych wymiarów w koncepłualizacji Boga, z godną uwagi zbieżnością czynników, podczas gdy Godelieve Vercruysse (1972). stosując sformułowania opisowe, znalazł sześć czynników u swych badanych w wieku dorastania oraz cztery raczej inne czynniki u osób dorosłych. Wreszcie wyprowadzona z analizy $tace'a (1960), składająca się z 32 pozycji Skala Mistycyzmu Ralpha Hooda. po przeprowadzeniu przez tego badacza analizy czynnikowej wyników, dała dwa czynniki: Mistycyzm Ogólny i Religijną Interpretację. Kiedy analizę własnych wyników w tej skali wykonał Dale Caird (1993) na próbie studentów, a Duane Reinert i Kenneth Stifler (1993), badając trzy grupy starszych osób dorosłych, znacznie różniących się między sobą pcd względem wychowania religijnego i diagnozy psychiatrycznej, otrzymano trzy czynniki. W obu tych późniejszych studiach drugi czynnik Hooda podzielił się na dwa: czynnik noetyczny (Caird). lub noetyczny/nie-wyrażalny (Reinert i Stifler), akcentujący doświadczenie wglądu, czy raczej nieopisywalność doświadczenia, oraz czynnik religijny z naciskiem na poczucie świętości.

Poparcie dla stanowiska wielowymiarowości można także uzasadnić relatywnie niskimi interkorelacjami między różnymi miarami religijności (np. Finner, 1970; Fukuyama. 1961; Lenski, 1961; Vernon, 1962). Trudność polega tu na decyzji, jak niskie muszą być w tym przypadku korelacje, aby twierdzić, że skale te mierzą różne 'wymiary, wziąwszy pod uwagę ich nieuniknioną niedoskonałość.

Czy mając z obu stron takie wyniki i argumenty oraz to. co może się w odniesieniu do zagadnienia wielowymiarowości wydać gmatwaniną czynników, jakie zidentyfikowali zwolennicy wielowymiarowości, można żywić nadzieję na wyprowadzenie pewnych wniosków? Ci, którzy zakładają, że czynnikowa analiza skal religijności jest sposobem ujawnienia niezmiennej prawdy dotyczącej wszystkich ludzkich istot, niezależnie od czasu i miejsca, zróżnicowanie wyników mogą interpretować jako zniechęcający, lecz tymczasowy stan rzeczy, możliwy ostatecznie do rozwiązania poprzez dalsze doskonalenie skal i procedur statystycznych Z kolei dla tych, którzy patrzą z perspektywy postmodernistycznej, skale, procedury i czynniki to wszystko omylne ludzkie konstrukcje, niewątpliwie użyteczne w pewnych celach, ale nie zwierciadła odbijające rzeczywistość psychiczną nie zmienianą przez kontekst lub historię. To, co one ujawniają, to sposób, w jaki badacze w naukach społecznych myślą współcześnie o religii, oraz co sądzą o tym także ich badani.

Wszyscy się zgodzą, że analiza czynnikowa jest wyrafinowaną procedurą wyróżniania wzorca w konkretnym zbiorze danych. To. co dodaje badacz do tych danych, determinuje konfigurację czynników znalezionych przez komputer. Jeśli sporządzimy kwestionariusz składający się tylko częściowo z pozycji religijnych, z których wszystkie wyrażają konwencjonalne postawy praktyki, a następnie damy go do wypełnienia heterogenicznej zbiorowości osób, różniącej się szczególnie pod względem religijnego wychowania i zaangażowania, możemy być dosyć pewni, że pozycje religijne połączą się we wspólną grupę, tworząc pojedynczy „czynnik religijny^-. Jeśli dia kontrastu kwestionariusz składa się całkowicie z pozycji religijnych, zróżnicowanych i subtelnych w formie, oraz zostanie dany do wypełnienia względnie homogenicznej i religijnie wyrafinowanej grupie osób. na przykład przedstawicielom kleru, jak to uczynił Jack Shand (1961), wtedy możemy naturalnie