page0132

NAZWY OSOBOWE — ANTROPONIMIA

A tymczasem, należy zapytać: czy Białoń to 'wyróżniający się białością', Blizina 'ktoś bliski', Błogota 'ktoś błogi', Braciej 'brat', Bielawa 'białawy', Dobrak 'poczciwy', Dobrynia 'dobroć', Dobrzej 'ktoś dobry' itd., a więc czy są to nazwy odapelatywne, czy hipokorystyka?

Sposób tworzenia przezwisk w okresie staropolskim i dawniejszym jest podobny do współczesnego. Tworzone są one dzięki derywacji słowotwórczej zgodnej z możliwościami języka oraz dzięki metaforom i metonimiom. Derywacja zapełnia puste miejsca, możliwe do zapełnienia w paradygmatach słowotwórczych apelatywów, np.: Lysota lub Łysek 'ten, który jest łysy', Myjek 'ten, który myje', Ciągadło 'ten, którego ciągną, albo ten, który ciągnie'. Są też staropolskie przezwiska, które dowodzą fantazji i poetyckiego polotu u ich twórców: Ludzka Szkoda, Szerokie Słowo, Wysoka Myśl. Zasadniczo nie zmieniły się też pola semantyczne apelatywów, skąd czerpano i czerpie się porównania do kreacji przezwisk (Cieślikowa 1990).

Poszerzył się natomiast zbiór nazw będących podstawą metafor i metonimii, przede wszystkim o nazwy własne ze względu na zmiany kulturowe i cywilizacyjne. Porównujemy więc dziś nie tylko do zwierząt, roślin, przedmiotów, ale też do imion lub nazwisk, a raczej do kryjących się pod tymi imionami wybranych bohaterów literackich, filmowych, telewizyjnych, posiadających charakterystyczne cechy, np.: Garsyja (gruby, też tchórzliwy), a więc X jest gruby jak Garsyja, Harpagon (skąpy), jankiel (muzykalny), Kiemlicz (skory do bójki), Kier-dziołek, Matysiak,-Pinokio, Szwejk (gruby i śmieszny) (por. Łobodzińska, Tomczak 1988). Źródłem przezwisk są również nazwy geograficzne: Ameryka, Biłgoraj, Bombaj, Koreja, Warszawa, Wołga.

Przezwiska stanowią najbogatsze źródło nazwisk. W przeszłości ze względu na brak prawnego wymogu posiadania nazwiska nie było opozycji nazwisko : przezwisko, ale są liczne dowody tekstowe, że nazwy przezwiskowe traciły właściwość indywidualizacji, a zyskiwały możliwość wyznaczania rodziny, czyli stawały się protonazwiskami.

SOCJALNE ZRÓŻNICOWANIE PRZEZWISK

Wyrażane bywa przekonanie o daleko w przeszłość sięgającym zróżnicowaniu socjalnym imion i przezwisk. Według E. Pulgrama (1947, por. Milewski 1969), imiona złożone nosiła arystokracja indoeuropejska, inni zaś — jednoczłonowe apelatywy. Przyglądając się nazwom osobowym

128