page0128

NAZWY OSOBOWE — ANTROPONIMIA

wych nie posiada jednak utrwalonej w tekście literackim motywacji uzasadniającej przezwisko bohatera literackiego:

Lecz, gdy król w Targowicy przyjął uczestnictwo,

Maciej opuścił znowu królewskie stronnictwo.

I stąd to, że przechodził partyi tak wiele,

Nazywany był dawniej Kurkiem na kościele,

Że jak kurek za wiatrem chorągiewkę zwracał

(A. Mickiewicz, „Pan Tadeusz", Księga VI. „Zaścianek")

Najbardziej wyraziste, jako tworzywo przezwisk, są nazwy zwierząt, i one też są najczęściej utrwalone w nazwiskach; następnie nazwy roślin. Pierwsze służą jako podstawa porównań cech i zachowań ludzkich. Mniej przejrzyste będą rzeczowniki z klasy nieżywotnych, z wyjątkiem tych, które nazywają, często i wulgarnie, np. intymne części ciała.

Trzeba pamiętać o różnicy w odbiorze nazwy przez tych, którzy mają świadomość przyczyny jej powstania, i przez tych, którzy tej świadomości nie mają. Nazwy powstałe w wyniku metonimii nie można odróżnić od nazw metaforycznych. Podstawą metonimii nie są cechy fizyczne ani psychiczne nazywanego, ale pewne wydarzenia i sytuacje, które nazywający zauważył i zawarł w nazwie, np. Azotniak 'propagował sianie azotu’, Chałwa 'ukradła chałwę', Duda 'grał na dudzie’ (por. Łobodzińska, Tomczak 1988). Pamiętamy wszyscy fragment z „Balladyny" Słowackiego: „W naszym kościółku stały ogromne organy; mój tatuś grał na dudach; Tatuś był Duda". Inne emocje będzie budzić Chałwa u znającego motywację przezwiska, a inną u kogoś nie znającego, a lubiącego chałwę. .

Nazwy z rejestru emocjonalnego stylu potocznego posiadają cechy, które według J. Bartmiriskiego wartościują styl potoczny: antropocen-tryzm i konkretność. Do cech przezwisk dodałabym jeszcze teriomorfizm i mimo konkretności posługiwanie się metaforą. Antropomorfizm i teriomorfizm splecione są z sobą od najdawniejszych czasów. Nie zawsze wiemy, czy u podstawy przezwiska leży zabieg antropomorficzny, czy teriomorficzny (natura człowieka i jego czyny bywają upodobnione do natury zwierząt). Wiele porównań w „Panu Tadeuszu" wykorzystuje teriomorfizm, który posiada swoje państwo w bajce i baśni (Wyka 1963). Podobnie udzielne państwo znajduje teriomorfizm w przezwiskach.

Niektóre wyrazy mogą dominować w przezwiskach gwarowych, inne w uczniowskich, jeszcze inne w różnych socjolektach. Dla przezwisk ludowych wyróżnił Cz. Kosyl (1988) następujące typy motywacji: a) charakterystyka od cech zewnętrznych, b) charakterystyka od cech wewnętrznych, c) od charakterystycznej czynności (mówienia, chodze-

124