klsti138

165

ROZDZIAŁ 5. UPRAWA ROŚLIN

skich (fig. 127); ale nie wiemy, skądby się mogła wziąć część najistotniejsza — rozsochaty rylec. A zatem nie ulega wątpliwości, że o ile nasze założenie, wyprowadzające sochę łopatkową od kopaczki jest słuszne, punkty wyjścia dla obu typów soch leżały w obrębie sochy łopatkowej i koncepcja rozsochatego rylca przeszczepiona została od tej ostatniej na rylcowe radło.

171. Tak się przedstawia ta kwestja od strony typologicznej. Obaczmyż, jak wygląda od strony etnogeograficznej. Konstatujemy naprzód, że wzdłuż zachodnich i południowych peryferyj zasięgu sochy dwupolicowej bardzo rozpowszechnione jest radło rylcowe w rodzaju podlasko-poleskich (fig. 127) i wołyńsko-ukraińskich (fig. 129). Zasiąg więc wspomnianej sochy zajmuje miejsce między zasięgiem wspomnianych radeł \ a zasięgiem sochy łopatkowej. Takie rozmieszczenie nietylko nie sprzeciwia się wskazówkom typologicznym, lecz owszem je popiera. Po wtóre i ruch linji granicznej, dzielącej oba typy, zdaje się zmierzać naogół ku północnemu wschodowi, a więc i to wskazywałoby, że raczej typ południowo-zachodni (dwupolicowy) rozwinął się na tle północno-wschodniego, niż odwrotnie. Coprawda ten ruch zaznacza się naogół bardzo słabo i dwuznacznie. Mamy jednak co do niego garść pośrednich i bezpośrednich wskazówek. Tak np. zdaje się nie ulegać wątpliwości, że, gdy chodzi o okolice Kowna, socha dwupolicowa wkroczyła na to terytorjum od południowego zachodu, czy od zachodu; S. Ławrynowicz bowiem, pisząc przed stu laty (r. 1819) o narzędziach rolniczych kowieńskich, wyraźnie nazywa ją pruską. Ale innym podobnym informacjom nie zawsze ufać można. Tak w „Dodatku" do wydanego w Wilnie „Kalendarza Gospodarskiego na rok 1841“ czytamy: „W Gubernii Grodzień:, w Obwodzie Białostockim, coraz pomykając, ku Warszawie, widzimy sochy odpowiadające zamiarowi uprawy ziemi; ale w Litwie, około Wilna i coraz głębiey aż do Dźwiny w Gubernii Mińskiey, Białoruskich obu (to zn. Witebskiej i Mohylowskiej), aż do Dniepru przejęliśmy model soch i całey uprawy ziemi od Filiponów..." Ten ostatni ważny zwrot zdradza nam wyraźnie, że w drugiej części informacji chodzi o sochę łopatkową; niesposób jest jednak brać odnośnej wiadomości dosłownie i wyobrażać sobie, że przed ośmdziesięciu kilku laty socha łopatkowa panowała w całej ówczesnej gubernji wileńskiej i mińskiej. Zbierając informacje etnografićzlte~-w--b«rd'źó wielu okolicach Wileń-szczyzny i Mińszczyzny, miałem wprawdzie tylko wyjątkowo do czynienia ze starcami w wieku ponad 70 lat, ale właśnie jednego, przeszło stuletniego (według miejscowych włościan miał mieć w r. 1925 —

¹ Podobne radełka, używane na Białorusi etc. do obradlania kartofli, są, mimo prymitywności swej konstrukcji, pochodzenia bardzo późnego. Naogół na obszarze sochy dwupolicowej przed wprowadzeniem kartofli, radło nie było używane. Wyjątek stanowiły tylko zachodnie i południowe kresy zasięgu tej sochy.