klsti146

ROZDZIA

5. UPRAWA ROŚLIN

T73"

180.    Czy jednak istotnie rrtug wynaleziono, w Recii. to jest zagadnienie całkiem odmienne i nie dające się dziś jeszcze stanowczo rozstrzygnąć. Wiemy tylko, że pług, to znaczy koleśne radło od-kładnicowe, jest wynalazkiem stosunkowo późnym i, że wynalazek 5 ten dokonany został gdzieś w środkowej lub środkowo-wschodniej.S Europie. Powoli ogarnął on zachodnią i znaczną część południowej Europy, oraz całą Europę południowo-wschodnią (Małoruś etc.). Wykroczył nawet poza granice Europy, do Armenji i Persji. Jednak do północnego wschodu Europy na wielką skalę dopiero dziś, już w postaci wysoko udoskonalonej, się wdziera. Przedtem, o ile wskutek ruchów kolonizacyjnych, idących od południa, lub dzięki przykładowi dworów przedostał się w nieznacznej ilości na wspomniane obszary, wymierał, albo wegetował tu i owdzie, nie wypierając sochy. Nawet

w rdzennej Polsce doniedawna nie spotykał się ani on, ani bezko-leśny jego prntnt.yp    w^bpiTniPiri Tviazr>wszu_r Podlasiu^

wTdorzeczu Tanwi, oraz w !vidłaćfi~l3anu i Wisły, gdzie niepodzielnie panowała socha. Trudno jest przypuszczać^ aby drewniany pług dawnego typu był niegdyś pospolicie rozpowszechniony na tych terytoriach, lecz ustąpił przed sochą. Przeciwnie, mamy informacje z różnych okolic, że kolejność następstwa tych narzędzi była zupełnie odwrotna. W pasie granicznym sochy i dawnego drewnianego pługa są wsie, w których sędziwi starcy, powtarzając wiadomości słyszane od ojców, wspominają dziś jeszcze te czasy, kiedy w powszechnem śród włościan użyciu były tylko sochy, potem na krótko zjawiły się tu WowdzTe (nie wszędzie; pmzyce, po nich zaś drewniane pługi, a dopiero przed 5D—3U laty pługi półżelazne i żelazne. Jednak te określenia chronologiczne muszą być uzgodnione z danemi dawnych zabytków piśmiennych; dopiero wtedy będzie można na nich gruntować niechybne wywody. W księgach ziemskich zakroczymskich znajduję naprzykład wzmiankę, z której wynika, że już w pierwszej połowie XV wieku znana była i używaną płużyca miedzy Nasielskiem a Pułtuskiem, a więc na samem niemal pograniczu niedawnego zasięgu sochy. Także pługi były w Zakroczymśkiem używane w owych cza-sach. Oczywiście do szlachty narzędzia te musiały się dostać wcze-śniej niż do ludu.

Naogół dokumenty pisane poświadczają pług od XII w. dla Rusi,

-od XIII wieku dla Polski, od XIV — dla Serbji i Czechosłowacji.

181.    Jeśli chodzi o wskazanie, że pług nie był pierwotnie znany na ziemiach słowiańskich na północ i południowy wschód od Karpat, pewną, dość zresztą względną, wartość może mieć również szczegół następujący. Jak już wiemy, istotną cechą omawianego narzędzia są kolce (kółka). Otóż w starych pługach (nawet na Kaszubach, t. j. na skrajnej północy Polski, ob. fig. 147) kolce te łączą się z zaprzęgiem zapoinocą bardzo charakterystycznej cząstki w kształcie krótkiego