klsti140

ROZDZIA

5. UPRAWA ROŚLI

167

\vgchód od Wisły. Ale, rzecz ciekawa, i dalej ku zachodowi w Radomiem, Aieleckiem, Częstochowskiem i na Śląsku znana była nazwa sochy w znaczeniu „narzędzia do orki"; służyła zaś bądź płuży-com (§ 176), bądź też starodawnym ciężkim drewnianym pługom. Także i dalej ku północnemu i południowemu zachodowi na Kujawach, Pomorzu, w Wielkopolsce, a nawet i w Czechach powtarza się nasza nazwa, ale już tylko w znaczeniu rękojeści u pługa. Ponieważ-zasiąg nazwy socha w znaczeniu „narzędzia do orki" bezpośrednio przywiera w Kadomskiem do zasięgu sochy-narzędzia w Lubelskiem, więc dość wątpliwe jest, aby ta nazwa powstała niezależnie. Albo zatem zaszczepiona została na zachód od środkowej Wisły sama tylko nazwa sochy, postępująca ze wschodu i rozchodząca się ku zachodowi, albo też socha istotnie używana była w zachodniej Polsce, ale już w czasach bardzo odległych wyszła tam zupełnie z użycia, ustępując swej nazwy pługom i płużycom (porówn. analogję: gązwa i kapie a, § 209). Za ostatnią ewentualnością mogłaby przemawiać wskazówka, że, jak niżej zobaczymy, pługi i płużyce stanowią stosunkowo nowy nabytek słowiańskiej kultury ludowej (ob. § 180). Przeciwko niej świadczyłoby zupełne milczenie o sosze dawnych źródeł pisanych, dotyczących Polski zachodniej i Śląska. Rzecz wym.aga więc szczegółowych studjów.

Sam wyraz socha jest rodzimy i — w znaczeniu rozsochatego słupa czy rozwidlonego drąga — ogólnosłowiański. Zanim przeniesiono go na całe omawiane tu narzędzie stosował sie pierwotnie rio „rozwidlonego rylca", stanowiącego najistotniejszą część tego narzędzia; takie jego ściślejsze znaczenie dziś jeszcze spotykamy w niektórych okolicach północnej Słowiańszczyzny. — Nazwy części sochy są u obu jej odmian rdzennie słowiańskie: t,vlko na zachodnich krańcach zasięgu, w Polsce, dawne określenia niektórych części zostały zastąpione przez nowe^ nieraz obcego lub podejrzanego pochodzenia. Tak p o-lice otrzymały nazwy desek, a zaś o je, względnie rogacz, — na-zwę grzadzieli.    “    **    *

175. Przejdźmy obecnie do zapoznania się z radłem płużnytn oraz z pługiem. Radła niektórych typów często miewają mniei lub wie-cej rozwinięte, symetrycznie po nhn atronanh ro7mieszC70TiP skrzy* dełkajporówn. np. fig. 136—138). Takie oskrzydlanie radeł, podnoszące wartość ich pracy, znane było oddawna. Niekiedy oba skrzydła stawały się znacznej wielkości i nabierały kształtu deskowatego. Znamy podobnie oskrzydlone radło już z III wieku przed Chr., z terytorjów etruskich. Przypomina ono nowoczesne drewniane radełka, używane przez Słowian północnych do obradlania kartofli. — Prawdziwy jednak j krok naprzód w ewolucji radła dokonany został dopiero wówczas, gdy t to narzędzie zwiększono, wzmocniono i zamiast symetrycznego oskrzy- \ dlenia dano tylko jedną odkładnicę, t. j. mocną, dość grubą i wielką i