klstidwa166

320 fc. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

rów, uroku, chorób i różnych przypadłości, obwiązując u drzew pnie, u zwierząt szyje, rogi etc., u ludzi szyje, przeguby rąk, nogi, biodra etc. tasiemkami (zwykle ezerwonemi), sznurkami, czarownem zielem, słomą i t. d. -- Wieniec jest tylko odmianą przewiązki, zabezpieczającą najczęściej (ale bynajmniej nie wyłącznie!) najważniejszą część ciała, t. zn. głowę ^ł. Ponieważ jednak bywa on — przynajmniej u Słowian — gdy chodzi o obronę przed złem, z reguły, jak to już powiedziano, sporządzany z ziół o wielkiej magicznej mocy, więc ostatnia okoliczność zupełnie przysłania apotropeiczną własność jego samego jako przewiązki. Typowe jest tu opowiadanie małoruskie o dziewczynie, którą napotkał czart i chciał porwać, ale nie mógł tego uczynić, gdyż niedoszła jego ofiara miała na głowie wianek z tojadu (Aconitum sp.) i goryczki (Gentiana sp.; ob. § 258). W niektórych stronach Polski zakłada się na noc świętojańską wieńce na rogi krów, aby je uchronić od czarownic; w czasie burzy zawiesza się wianki u okien, albo kurzy się niemi; stałe zaś trzyma się je — poświęcone — nad drzwiami, by, jak mówią chłopi, broniły chaty. Także u innych Słowian wieniec występuje m. i. w roli apotropeicz-nego środka, ale, biorąc naogół, wszędzie rzeczy te są znacznie zaciemnione.

Z pasem w wielu krajach słowiańskich i innych wieśniak prawie się nie rozstaje; szczególnie charakterystyczne jest, że Wielkorusi nie zdejmują go z siebie nawet na noc, gdy się kładą do snu Według H. Machała, który jednak nie podaje prowenjencji odnośnej praktyki^{1 2}, pas, położony (wieczorem) nawierzch (zdjętej) odzieży, chroni śpiącego od zmory. Tenże pas (wraz z toporem, biczem etc.) kładzie się np. tu i owdzie w Chorwacji pod słomę stołu wigilijnego (ob. cz. III). Podobnie w niektórych okolicach północnej Chorwacji, Czechosłowacji, Polski i Rusi zachodniej otacza się stół wigilijny łańcuchem. Coprawda objaśnienia celu tej praktyki są bardzo rozbieżne, ale dobrze zwiąże się ona z omawianym tu zespołem, jeśli zważymy: 1) iż w czasie wigilji używany bywa cały szereg innych jeszcze apotropeicznych środków w tym wyraźnym celu, by uniemo-

źli wić dostęp złu (ob. cz. III), 2) że bądź co bądź tu i owdzie (np. u Małorusinów) lud świadom jest apotropeicznej mocy łańcucha, użytego przy wigilijnym stole, oraz 3) że na wschodnich poza-słowiań-skich terytorjach jaskrawo zaznacza się obronny charakter koła, uczynionego z łańcucha³. Zresztą łańcuch występuje jako apotropaion i poza dorocznemi obrzędami. Tak np. Bułgarzy zabezpieczają swe obejścia od nocnych odwiedzin demonów a nawet zbójników, zawieszając łańcuch na wejściowych wrotach: w Serbji kładą łańcuch obok położnicy i t. d.    '

Jeśli już użycie przewiązki, wieńca, pasa i łańcucha w obrzędach oraz praktykach słowiańskich należy interpretować z największą ostrożnością, bowiem niejednokrotnie mogą one nosić i z pewnością noszą znaczenie zgoła odmienne od apotropeicznego (tak posiadają one w magji m. i. własność „Skupiania", „łączenia" i t. p.), tern skrupulatniej' winno się odnosić do przypuszczalnego apotropeicznego *znaczenia pierścieni, gdyż odnośne praktyki bywają zwykle jeszcze bardziej niejasne. J. G. Frazer podaje przykłady, tu należące, z terenów niemieckich i fińskich, ale i one nie są bezwzględnie jednoznaczne w tern rozumieniu, iż niema pewności, czy pierścienie,

0    jakich mówi, służą w charakterze objektów magicznych, zamykających dostęp złym duchom dzięki temu, że przedstawiają koło-przewiązkę, czy też w charakterze takichż środków, uodporniających przeciw złym duchom z powodu tego, że są z metalu, czy wreszcie — jednocześnie w charakterze pierwszym i drugim⁴. Autentyczne (t. zn. ludowe) interpretacje podobnych środków mogą się zresztą, jak już poczęści wiemy, zmieniać zależnie od kraju, okolicy a nawet od indywiduów i od chwili. Na podstawie całego mego dotychczasowego doświadczenia w tych rzeczach przypuszczam nawet, że tak mogło być od najpierwszych chwil zastosowania objektów tego rodzaju w magji. — Przy tern wszystkiem byłby oczywiście w największym błędzie każdy, ktoby sądził, że rola pierścienia-wieńca, pasa

1    innych wyżej wymienionych przedmiotów ogranicza się w kulturze duchowej i społecznej jedynie do zastosowania ich w magji. Wprost

1

Bardzo zajmującym tu dla nas przykładem magicznego znaczenia przewiązki nagłownej u ludów, sąsiadujących ze Słowianami, byłby zwyczaj Swanetów przewiązywania na noc do snu głowy, gdybyśmy mogli stwierdzić — co jest zupełnie prawdopodobne — że lud czyni to w celą zabezpieczenia się od złego. Niestety autor, który nam ten zwyczaj opisuje, wcale go nie tłumaczy. „Biedni... Swaneci — powiada — spędzają zimowe noce w słomie bez wszelkiej pościeli i odzieży (— bez odzieży, t. zn. nago sypiają wszyscy tubylcy w Swanecji, u Laków i t d. — K. M.), związawszy tylko czemkolwiek głowę (svjazav ćem libo tolko gołovu)“. Jest to w każdym razie ciekawa analogja dla pozostawiania na sobie pasa na noc przez Wielkorusów (ob. tekst).

2

^! Porówn. np. Sbornik materiałov dla opisanija mestnostej i plemen Kavkaza, t. 14, dz. 1, r. 1892, str. 245: „Po porodzie bywa u niektórych kobiet silny krwotok

3

one tracą przytomność; Udyni mówią, że to jest sprawa złego ducha, zwanego hał i aby temu zapobiec, kładą pod poduszkę położnicy kindżał, śampur i czosnek oraz otaczają pościel dokoła łańcuchem" (Vartaśen, E od m. Nuchi, gub. jelisawetpolska).

4

* Do przykładów Prazera można dołączyć klasyczne z Armenji. Tam mianowicie dla zabezpieczenia się od demonów noszą tubylcy, zwłaszcza o ile znajdują się w osamotnieniu w miejscach niezamieszkanych, stalowe pierścienie i naramienniki. Według zaś powieści tamtejszych pierścień, naramiennik lub naszyjnik stalowy, nałożone na schwytanego demona, pozbawiają go wolności i zupełnie poddają władzy człowieka. Ob. M. Abeghian, Der armenische Yolksglaube, r. 1899, str. 91 i 110.