klszesz175

952 i. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

rżanych noszonych na odzieży przyszywano tam na Polesiu małe odlewane ozdóbki metalowe w rodzaju kogucików, gwiazdek lub „kółeczek owalnych* (sic!)¹.

690. Osobną grupę ozdób stanowią zdobione sprzączki i spinki (fig. 215—17). Napomykając wyżej o klamrach u pasów, potrąciliśmy już właściwie o tę grupę, gdyż klamry owe są oczywiście tylko poszczę-

Fig. 182. Krzyże nagrobne (cmentarne) słowackie. Detva, żupa Zvolen. Fot. K. Plicka.

zwykłej spinki kolistej z ruchomym kolcem. Taką nieroz-winiętą spinkę spotkać można było niejednokrotnie u włościan słowiańskich. I. Koper-nicki pisze o łemkowskoboj-kowskim pograniczu, że górale tamtejsi zapinają koszulę „na środku piersi zapinką w rodzaju fibuli, wpraw-dzio niewymyślną wcale, bo wyrobioną z mosiężnego kółka od uprzęży*. Tego rodzaju zapinki, mające czysto użytkową wartość, datują od czasów przedhistorycznych. Całe serie rycin tych przedmiotów, pochodzących z wczesnohistorycznych znalezisk we wschodniej czy północno-wschodniej Europie, znajdujemy w dziełach Niederlego i innych prehistoryków. Według Niederlego nadeszły one do Słowian z Litwy, Skandynawii i Finlandii, względnie w ogóle z krajów północnych. F. Stuhlmannowi, który znalazł tę spinkę w użyciu w północnej Afryce (jest ona tam zresztą — zwłaszcza u Kabulów — bardzo pospolita i stamtąd od dawna dobrze znana), podał

A. Byhan podobne do niej z 4—3 wieku przed Chr. z Hiszpanii. Ponieważ mamy je poświadczone od czasów dawnych także dla Europy północno-zachodniej, zatem można powiedzieć ogólnie, że forma to właściwa od wieków całej niemal Europie. Jak wcześnie pokazuje się w Azji, tego jeszcze nie wiemy; niedawno była tam używana, o ile mi dotychczas wiadomo, m. i. aż do zachodniego Tybetu włącznie (znam ją zresztą z Azji tylko w formach pochodnych ^x).

Fig. 183. Kamienny krzyż nagrobny z serbsko-mace-dońskiego pogranicza. Pa* triarchat Peć (Ipek). Jahr* buch f. bist. VoJkskunde Ł 2, r. 1926, tabl. 3 fig. 1.

Przerys. J. J.

Fig. 184. Drewi posążek Chrystus z b. gub. wołog< dzkiej, N Wielk< ruś. N. Sobolev c., s. 402 fig- 28 Przerys. J. K.

Ozdobne formy pochodne spinki kolistej były również od dawna rozpowszechnione w Europie. Zwłaszcza typ tarczkowaty koli sty oraz sercowaty zwykły datują od wieków Sercowaty mamy poświadczony, np. w Esto nii, już dla XIII stulecia; też Anglosasom niewątpliwie wcześnie był znany. Tarczko waty kolisty jest znacznie od tamtego wcze śniejszy. Do dziś zaś lub do niedawna jest, czy też był on w użyciu w niektórych stronach Słowiańszczyzny zachodniej (na Morawach fig.

215, na Podhalu, na Śląsku), poza tym zaś — u Niemców, Skandynawów, Finów właściwych, Estów i Łoty-szów. Tarczkowate ozdoby są niekiedy (np. u Łoty-szów i Estów) ogromnych rozmiarów. Bywają one odlewane, kute albo wycinane z blachy i zdobione wytłaczaniem, sporządzane na metalowej podkładce ze srebrnego filigranu (tak m. i. na Śląsku), wreszcie wyrzynane z perłowej macicy (tak na Morawach).

Typ sercowaty zwykły ma dziś w Europie zasiąg nie mniejszy od tarczkowatego. Zasiąg ten jednak wyraźniej niż poprzedni ciąży ku ludom północnym (Finowie zachodni, Łotysze, Niemcy, Skandy- ²

Listownie od Cz. Pietkiewicza (3 XII 1928).

Ob. piękny okaz z brązu zakupiony przez K. Ujfalvyego w Szigarze nt górnym Indem (Aus dem westlichen Himalaja, r. 1884, s. 194). Klejnot ten jest ud rzająco podobny do niektórych śląskich. Składa się mianowicie z dwu koncentryc nych kół, między którymi przestrzeń jest wypełniona przez wynikające jedna z dr . giej woluty; wolut takich jest 13 (w okazach śląskich widzimy 8 wolut). Oczywiśc szczególne to podobieństwo z całą pewnością jest czysto przypadkowe. Prosts: spinkę podobną znajdujemy u UjfaIvyego na s. 261. — Bardzo wielką i rozn niętą mosiężną spinkę kolistą, której dwa końce w pobliżu ostrza kolca rozrosły s w ogromne woluty, znam z zachodniego Tybetu (ob. British Museum, Handbo< to the Ethnographical Collection r. 1910, s. 66 fig. 52).