klszesz178

958    K. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

kolekcje spinek, znajdujące się w zbiorach publicznych i prywatnych, same przez się dostarczają zupełnie wyjątkowego materiału do głębszej analizy i wartościowych dociekań.

692. Zamykając wykład o ozdobach, można by rzec ogólnie, iż najobficiej występują one na Bałkanach, w regionie Karpat zachodnich i wschodnich oraz na niektórych obszarach południowej Wielkorusi. Gdy chodzi o wyższe ich typy, sporządzane przeważnie z metalu, południe i wschód Słowiańszczyzny stoją pod znakiem dawnych i nowszych wpływów orientalnych i dawnych bizantyjskich z jednej, a na ogół'nowszych zachodnio-europejskich z drugiej strony;

Fig. 189. Różdżka weselna spod Sandomierza. Małopolska, r. 1912. Z rys. Sz. Ma-tusiaka („Ziemia" t. 8, r. 1912, s. 359) prze-rys. autor.

przy czym na wschodnie Bałkany te wpływy zachodnie przenikały do niedawna głównie nie bezpośrednio, lecz przez Konstantynopol. Zachód natomiast Słowiańszczyzny znajduje się od dawna pod znakiem wpływów zachodnich.

Dzięki E. Petevoj wzajemne ustosunkowanie różnostronnych wpływów najlepiej znane jest z bogatej w metalowe ozdoby wschodniej połowy Bałkańskiego Półwyspu. W ogólnych kształtach metalowych ozdób Słowian tamtejszych (Bułgarów i Serbów) oraz śród ornamentacyjnych motywów, pokrywających te ozdoby, wyróżnić można przy dzisiejszym stanie badań sześć, jak wywodzi Pe-teva, ważniejszych składowych. Jako podłoże występuje (1) zasób prastary, przedhistoryczny, kontynuujący się od lat tysięcy i posiadający odwieczne związki zwłaszcza z południowo-zachodnią Azją, zaś w szczególności z Anatolią. Na to pradawne, dziś jeszcze w tym lub owym gdzieniegdzie przezierające, „zrośnięte z miejscową glebą" tło oddziaływały z biegiem dziejów i nawarstwiały się nań w sposób mniej lub więcej wybitny różnorakie wpływy. W mniejszym stopniu — (2) wpływy sztuki klasycznej oraz (3) wpływy z okresu wędrówek ludów (zwłaszcza tzw. sztuka gocka); w większym (4) oddziaływania bizantyjskiej sztuki kościelnej; w jeszcze większym — (5) potężne, wstrząsające całą ludową twórczością promieniowanie sztuki muzułmańskiej, przynoszącej m. i. nowe pierwiastki ze wschodu lub odnawiającej dawne; i wreszcie — znowuż w stopniu mniejszym - (6) nowsze, głównie od doby renesansu poczynające się wpływy sztuki włoskiej wzgl. zachodnio-europejskiej.

Ten ogólny obraz wpływów, pod jakimi kształtowała się ludowa sztuka wschodnio-bałkańska, można by mn. w. rozszerzyć na całe Bałkany, z tym jednakowoż zastrzeżeniem, iż w Dalmacji oraz na północnym zachodzie półwyspu wpływy zachodnie zaznaczają się o wiele silniej, a wpływy wschodnie nieco słabiej niż w Bułgarii, Macedonii i Serbii wraz z Bośnią. Nie znaczy to jednak, powtórzmy, aby wpływy zachodnio-europejskie — w danym wypadku style: renesans, barok i rokoko — nie .docierały do najdalszych południowo-wschodnich krańców Bałkańskiego Półwyspu. Owszem, docierały one tam wszystkie. Były tylko słabsze niż gdzie indziej, i przy tym, jak już wiemy, nadchodziły nie bezpośrednio od zachodu, lecz przez Konstantynopol: bezpośredni bowiem kontakt kulturalny z Zachodem był dla mieszkańców tych stron, jak i w ogóle dla przeważnej części południowych Słowian, w ciągu długich okresów zupełnie lub nieomal zupełnie zamknięty.

Sześć podkreślonych wyżej najważniejszych składowych ludowej sztuki bałkańskiej prześledzić można zresztą nie tylko na metalowych ozdobach ruchomych, lecz w takim lub innym stopniu również na niektórych pozostałych działach plastyki.

693. Jeżeli omawiając ozdoby wyższego typu z rzadka już tylko napomykałem o tym, że obok wartości estetycznych mają w oczach ludu także inne, natury magicznej czy ściśle socjalnej, nie należy stąd wnosić, aby te ostatnie miały być nikłe. Przeciwnie, jak ponad wszelką wątpliwość stwierdzają dane z różnych stron Słowiańszczyzny odnośnie nie tylko do metalowych kolczyków, o czym już wiemy (cf. § 676), lecz również — do pierścieni (cf. też § 252), bransolet, koralowych i innych naszyjników, zausznic, pasów (cf. § 252) etc. — pozaestetyczne wartości tych ozdób są dla ludu bardzo znaczne. W szczególności ich walory magiczne (apotropeiczne i magiczno-lecznicze) zdają się być niekiedy niemal decydujące. Rzecz prosta, ani mi w myśli postaje, by opierając się na ostatnim fakcie wyprowadzać pod względem genetycznym zdobienie się z popędu do magicznej obrony od złych wpływów. Pomijając wszystko inne, dowiedzioną jest przecież rzeczą, iż przystrajają się w pewnych, zupełnie odgraniczonych od wpływów ze strony człowieka warunkach nawet zwierzęta (antropoidy), a — co ważniejsze — i radość okazywana przez nasze, zupełnie jeszcze małe dzieci podczas strojenia się, jest zbyt żywiołowa czy elementarna, abyśmy nad nią mogli w tym związku przejść do porządku. Raczej wprost przeciwnie, wcale nie obawiałbym się wysunąć hipotezy, wedle której wartość magiczna ozdób ma źródło między innymi właśnie w ich wartości estetycznej. Wiemy, jak wielkie znaczenie mają w magii wszelkie obiekty, posiadające dla nieoświeconych ludów mniej lub więcej silny czar, zwłaszcza czar niezwykłości¹. Otóż nie umiem sobie wyjaśnić, dlaczego nie mogłyby mieć podobnego znaczenia przedmioty, rzucające

* Ob. o tym np/w mojej rozprawce, zacytowanej wyżej na str. 23! (odn. 2).