klszesz482

1558 K. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWa SŁOWIAN

spowodowywane przez zwężenie się znaczenia odnośnego apelatywu w potocznym języku. Dziś na przykład wyraz połj e u nas i u wielu innych Słowian posiada już prawie wyłącznie wąski sens 'pola uprawnego’. Takie jednak rozumienie wytworzyło się dopiero w związku z zagęszczeniem ludności i wzięciem pod uprawę wszystkich otwartych przestrzeni. Pierwotnie owe liczne Pola na Białorusi (np. Pole 'otwarte obszary w okolicach Kiecka’), na Wielkorusi (np. Pola w b. gub. włodzimierskiej), w Kijowszczyźnie (cf. dawną nazwę etniczną P o-ljane), na południowej Ukrainie (cf. późniejsze tzw. Dzikie Pola) a zapewne i w dawnej właściwej Polsce w najwęższym i pierwotnym rozumieniu tego słowa (tzn. w otwartej, stosunkowo małoleśnej części Wielkopolski; porówn. tu nazwę etniczną Polanie) miały znaczenie szersze. Kryły mianowicie w sobie, na większą tylko niejako skalę, to samo pojęcie, jakie do dziś dnia zachowały terminy: słów. poljana 'polana’ i młrus. połocjna 'otwarte pastwisko górskie’, słoweń. pianina 'pastwisko górskie’, słowac. pl anina 'miejsce bezleśne, otwarte’. Krótko mówiąc wszelkie owe Pola oznaczały 'krajobraz bezleśny, małoleśny, ewentualnie — stej)owy’ (porówn. wkrus. półyj 'otwarty, wolny’). Jak zaś wielkie, czyste bory dziś jeszcze chętnie bywają nazywane przez lud, zwłaszcza ruski, szczerymi, podobnie znaczne, otwarte rozłogi Podola i Ukrainy lubiano określać jako szczere albo czyste pola. Wiele śladów tych upodobań przechowały ludowe pieśni. W polskich więc na przykład starożytnych kolędach słyszymy m. i. o „krasnej pani", co „wyjrzała w szczere pole, | w szczere pole na podoie, i zobaczyła zwierza tura"; a w balladach poleskich tak prawi syn do swej matki o pięknej jarzębinie: „Pereca ja, matko, vśu ukrainu, | da ńebaćyu $ i v a v cistom ooli nad orabinu“.

Niektóre nazwy miejscowe noszą wyraźne piętno regionalnych i z tego punktu widzenia zasługują na szczególnie baczną uwagę. Jest w tym związku, powiedzmy, przykładem dość uderzającym, iż według wszystkich dostępnych mi w tej chwili źródeł nazwy osiedli Kałęcz, Kałęczyn¹ oraz Kałuszyn występują w obrębie całej rdzennej Polski wyłącznie — ale za to wcale licznie — na Mazowszu i w jego bezpośrednim pobliżu (poza tym Kałusz spotykamy na Rusi;, porówn. miasto tej nazwy w okolicy Stanisławowa).

Mówiliśmy już wyżej, jak charakterystycznie rozmieszczone są w granicach byłej Kongresówki osady: Mazury, Mazowszany,

Mazowieck itd. Potwierdza to znaną regułę, że osiedla przezwane od nazw etnicznych najczęściej pojawiają się wzdłuż granic danych etnicznych grup. Nieraz przy tym zachodzi jeszcze jedno, zresztą całkiem zrozumiałe zjawisko: oto wzdłuż wspomnianych rubieży także inne nazwy osad (m. i. i topograficzne) otrzymują bliższe określniki, wskazujące na etniczny charakter ich mieszkańców. Dzięki temu, wyznaczając na mapie zarówno nazwy wprost utworzone od etnicznych, jak i nazwy z etnicznymi określnikami, można wcale precyzyjnie wykreślić granicę zasięgu danej etnicznej grupy w okresie powstawania uwzględnionych nazw. Tak, by się posłużyć jednym tylko, ale za to bardzo dobrym przykładem, zachodnią granicę Rusi od Suwalskiego aż po zachodnią Łemkowszczyznę zdradza nam kilka dziesiątków następujących nazw: w Suwalskiem: Buda Ruska, Pijawno Ruskie (i Polskie); w Łomżyńskiem: Ruś, Sokoły Ruś, Łopie-nie Ruś, Wyliny Ruś, Czyżewo Ruś; w Siedleckiem: Rossów Ruski (i Lacki), Buczyn Ruski, Jabłonna Ruska (i Lacka), Gałki Ruskie, Drohiczyn Ruska Strona, Czaple Ruskie, Sawice Ruskie, Skwierczyn Ruski (i Lacki), Stok Ruski (i Lacki), Ruska Wola, Lendo Ruskie, Ruska Wieś, Jasionka Ruska; w Lubelskiem: Ruska Wola, Ruski Kąt, Łopiennik Ruski (i Lacki), Depułtycze Ruskie, Ruskie Piaski, Horyszów Ruski (i Polski), Ruskie; w byłej Galicji: Ruska Wieś (pod Rzeszowem), Ruska Wieś (nad Sanem), Jawornik Ruski (i Polski), Jabłonica Ruska (i Polska), Dąbrówka Ruska (i Polska) Świerzowa Ruska (i Polska), Ropica Ruska (i Polska), Uście Ruskie, Królowa Ruska (i Polska) (ob. fig. 391).

Niekiedy analogiczne nazwy geograficzne, urobione od terminów etnicznych, powstają w nieco odmiennych warunkach. Zachodzi to m. i. w tych wypadkach, kiedy na danym obszarze, pewna jakaś ludność odrębnego języka czy pochodzenia zostaje wchłaniana przez ludność inną. Zwycięska ta ludność, opanowując coraz bardziej kraj, nieraz chrzci wtedy niejedną osadę tubylczą imieniem ginącego ludu. Takimi, jak się zdaje, były początki owych wcale licznych Jatwiezi, Jatwiesków itp. w Białostockiem, Nowogródzkiem i na północno-zachodnim skrawku Polesia. Niektórzy przypuszczają co prawda, że wsie noszące powyższe nazwy, powstały dzięki przymusowemu osiedlaniu jadźwińskich jeńców wojennych pośród ludności słowiańskiej. Niemal pewnym jest jednak, że większość tych siół zawdzięcza swe imiona wyspowemu niegdyś występowaniu językowych resztek litewskiej (jadźwińskiej) ludności, zalewanej przez słowiańskie fale języ-kowo-etniczne. Za tym przemawiają liczne ślady litewszczyzny w nazwach miejscowych oraz liczne lituanizmy w mowie Słonimskich i woł-kowyskich Białorusinów, a także i ten szczegół, że właśnie w pobliżu

Nazwy' te są z wszelką niemal pewnością odosobowe; utworzono je zapewne ">d jakiegoś nieznanego mi jednak dotychczas przezwiska (czy nazwiska) *Kałąk [*kałąk było to prawdopodobnie to samo, co kabłąk, pałąk; sam nawet zagadkowy wyraz slow. kablęki. mógł powstać łatwo dzięki zmieszaniu dwu innych, z których jednym byłby oblękt, a drugim właśnie *kalQk^rb. Etymologia wyrazu *ka-