klszesz385

1364 i. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

Albo, rozszerzając materiał uwzględniony przez Sokołovów, weźmy jeszcze dwa przykłady słoweńskie:

1)    Leżi, leźi polje, | Polje siroko. | Prek polja leżi ce-sta, I Cesta uglajena. | Pri cesti stoji hiśa, | H i ś a lepo z i-dana. | Nętre stanuje deklica, | Z imenom Katrica...^{1 2 3}.

2)    Leżi, leżi polje, i Polje siroko. j Prek polja leżi cesta, | Cesta uglajena. | Za c e s t q leżi njiva, i N j i v a zelena, ( Na njivi je uże usejana | Pśenica riimena. | Ko je pśenica zorila, | Żenjicę je dobiła: | Dvanajnst żenjic, | Dva-najnst sestric...⁴.

Jako ilustrację stereotypowego, zupełnie gotowego wzoru rozpoczynania pieśni można tu podać bardzo pospolity (zwłaszcza u Słoweńców i Słowian zachodnich) obraz drzewa (zwykle lipy albo jaworu), częstokroć stojącego na środku podwórca czy wsi lub pola, albo nad jeziorem itp.; na tym drzewie, albo też — znacznie częściej — pod nim, znajdują się osoby, o których śpiewa pieśń; w ostatnim, tzn. w częstszym wypadku stoją pod drzewem zastawione stoły, czy też leży zaścielona pościel itd.: 1) Leżi, leżi polje, | Polje Siroko; | N a polju stoji lipa, . Lipa zelena. i Pod lipę sedl etc....⁴. 2) Stoji mi, stoji polje, | Oj polje Siroko. | Na polji pa je lipa, [ Oj lipa zelena. | Pod Iipoj m i z a stoji, ; Oj miza kamena. | Kol mize pa so stole i, | Oj stolci pisani, j

Na njich sedijo etc____⁵. 3) Z tamtej strony jeziora | Stoi

lipka zielona. | A na tej lipce, na tej zielonej ) Trzej ptaszkowie śpiewali. | Nie byli to ptaszków i e, | Byli ka-walirowie, | Oj radzili o jednej dziewczynie, I Komu się też dostanie...⁶ (porówn. w § 886 tę samą pieśń z Moraw); 4) U mej matki rodzonej j Stoi jawor zielony, [ Pod jaworem łożeń ko, j Na niem leży Jasieńko...^{7 8 9}.

Tego rodzaju przykłady, jak tylko co przytoczone, zbliżają nas już całkiem do bardzo charakterystycznych przejawów ludowej lite-teratury ustnej, jakimi są liczne, ustalone przez tradycję, zupełnie skrzepłe zwroty i całe fragmenty (loci communes w najszerszym znaczeniu słowa). Roi się od nich zwłaszcza w poezji lirycznej, epicz-nej oraz w baśniach. Szczególnie często pierwsze słowa i zakończenia baśni (głównie wielkoruskich) bywają zupełnie sztywne, powtarzające się stereotypowo, jak taki na przykład początek: V ńekotorom carstwe, v ńekotorom gosudarstve, imenno v tom, v ko-torom my zivom, na gładkomnieste kak na borońe sto-jało ńebolśoje śeło...¹⁰.

Maretić daje wiele przykładów konwencjonalnego, utartego przez zwyczaj zapoczątkowywania serbo-chorwackich pieśni epicznych¹¹ i zwraca przy tym uwagę na całe charakterystyczne liryczne introdukcje dodawane przed niektórymi epicznymi rapsodami. Czasem bywają one żartobliwe: „Bracia mili i drużyno droga! | Ja nie śpiewam dla siebie samego¹², | Ale śpiewam, by was rozweselić | (Da)¹³ pływała po morzu galija¹⁴ | Wspomogła nas dziewica Maryja j Wszystkim dała, co komu jest drogie: | Temu czapkę, temu karm na drogę, | A niektórym płaszcz (dała) radziecki, | Temu babę, co ma lat pięćdziesiąt, | Temu, bracie, (dała) młodą wdowę, | Temu znowu niewinną dziewczynę, | A mnie (dała) gęśle jaworowe j I smyk (do nich) z drzewa różanego. | Niech wam, bracia, jedną pieśń opowiem, [ O junaku Ko-mienie-chorążym*⁶.

862. Loci communes w szerokim znaczeniu słowa obejmują też wiele figur poetyckich, o jakich będzie mowa niżej; tak więc tu np. zaliczyć wypada epitety w złączeniu ze słowem (wzgl. z przedmiotem), któremu służą, pewne typowe, często powtarzające się porównania (młoda jak jagoda) itd. Do stereotypowych, usztywnionych przez tradycję zwrotów należą m. i. również niektóre przenośne określenia pojęcia: ^fnigdy^?, w rodzaju takich: Tohdy, sestro, ho-stem bud u, | T a. jak kamiń koriń pusty t, \ Ta jak verba jabko zrodyt („Wtedy, siostro, gościem będę, ] Kiedy kamień korzeń puści, j Kiedy wierzba jabłko zrodzimy. F. Kołessa przytacza sporo takich przykładów z ludowej poezji małoruskiej (kiedy kwiaty zakwitną na Boże Narodzenie; kiedy rzeka swój bieg w górę za-

1

brzeżku | Żółte na nim piaseczki, | Na żółciutkich na piaseczkach | Stoją trzy sa-deńki. | A w pierwszym sadeńku | Slowiczek gwiżdże, | A w drugim sadeńku | Kukułka kuka, 1 A w trzecim sadeńku | Matka z synem biada". J. Sokolov, Russkij folklor, zesz. 3, r. 1931, s. 76.

2

„Rozpościera się, rozpościera się pole, ] Pole szerokie. | Przez pole biegnie

3

droga, | Droga wygładzona. | Przy drodze stoi chata, [ Chata pięknie zbudowana. |

4

Wewnątrz mieszka dziewczyna, | Imieniem Katarzyna...". K. Strekelj, Slovenske

5

narodne pesmi t. 1, s. 288 nr 228.

6

⁸ Początek jak wyżej, a dalej: „Za drogą leży niwa, | Niwa zielona, | Na niwie

7

już jest zasiana | Pszenica żółta. | Kiedy pszenica dojrzała, | Kobietek dostała: |

8

Dwanaście kobietek, | Dwanaście siostrzyczek". Ib. s. 360 nr 315.

9

„Rozpościera się, rozpościera się pole, | Pole szerokie; | Na polu stoi lipa, | Lipa zielona. | Pod lipą siedzi itd.“. Ib. s. 397 nr 365.

* „Stoi, stoi pole, / Oj pole szerokie, j Na polu jest lipa, j Oj lipa zielona. J Pod lipą stół stoi, 1 Oj stół kamienny, [ Koło stołu — stolce, 1 Oj stolce malowane, | Na nich siedzą etc.‘. Ib. s. 675 nr 752.

⁸ Gloger 1. c. s. 201 nr 82.    * Ib. s. 145 nr 5.

10

„W pewnym cesarstwie, w pewnym państwie, mianowicie w tym, w którym my mieszkamy, na gładkim miejscu jak na bronie stało niewielkie sioło". J. Po-livka, Slovanske Pohadky t. 1, r. 1932, s. 127.

11

* Ob. jego „NaSa narodna epika", r. 1909, s. 69 sq.

12

⁸ Przekład wolny; w oryginale jest: Jane pjevam, gto je meni drago.

13

   W nawiasach umieszczam wyrazy dodane dla wyrównania wiersza.

14

   Duży okręt. ⁶ Maretić 1. c. s. 70 sq.