klszesz384

1364 L. MOSZYŃSKI! KULTURA LUDÓW; yjan

Albo, rozszerzając materiał uwzględniony przez Sokołovów, weźmy jeszcze dwa przykłady słoweńskie:

1)    Leź i, leżi polje, | Polje sir o ko. | Prek polja leżi ce-sta, i Cesta uglajena. | Pri cesti stoji his a, | Hisa lepo z i-dana. |Nętró stanu je de kii ca, \ Z i menom Katrica...^{1 2}.

2)    Leź i, leźi polje, | Polje śiroko. | Prek polja leżi cesta, | Cesta uglajena. | Za ces tę leżi njiva, | Njiva zelena, | Na njivi je uże usejana | Pśenica r ii men a. | Ko je pśenica zorila, | Żenjicę je dobiła: | Dyanajnst żenjic, | Dva-najnst sestric...³.

Jako ilustrację stereotypowego, zupełnie gotowego wzoru rozpoczynania pieśni można tu podać bardzo pospolity (zwłaszcza u Słoweńców i Słowian zachodnich) obraz drzewa (zwykle lipy albo jaworu), częstokroć stojącego na środku podwórca czy wsi lub pola, albo nad jeziorem itp.; na tym drzewie, albo też — znacznie częściej — pod nim, znajdują się osoby, o których śpiewa pieśń; w ostatnim, tzn. w częstszym wypadku stoją pod drzewem zastawione stoły, czy też leży zaścielona pościel itd.: 1) Leżi, leżi polje, j Polje siroko; | Na polju stoji lipa, Lipa zelena. i Pod lipę sedf etc....⁴. 2) Stoji mi, stoji polje, ] Oj polje śiroko. | Na polji pa je lipa, | Oj lipa zelena. | Pod 1 i p o j m i z a stoji, | Oj miza kamena, j Kol mize pa so stole i, \ Oj stolci pisani. ²

Na njich sedijo etc____⁵. 3) Z tamtej strony jeziora j Stoi

lipka zielona. | A na tej lipce, na tej zielonej | Trzej ptaszkowie śpiewali. | Nie byli to ptaszków i e, | Byli ka-walirowie, | Oj radzili o jednej dziewczynie, I Komu się też dostanie...⁶ (porówn. w § 886 tę samą pieśń z Moraw); 4) U mej matki rodzonej i Stoi jawor zielony, | Pod jaworem łożeń ko, | Na niem leży Jasieńko...⁶.

Tego rodzaju przykłady, jak tylko co przytoczone, zbliżają nas już całkiem do bardzo charakterystycznych przejawów ludowej lite-teratury ustnej, jakimi są liczne, ustalone przez tradycję, zupełnie skrzepłe zwroty i całe fragmenty (iocicommunes w najszerszym znaczeniu słowa). Roi się od nich zwłaszcza w poezji lirycznej, epicz-nej oraz w baśniach. Szczególnie często pierwsze słowa i zakończenia baśni (głównie wielkoruskich) bywają zupełnie sztywne, powtarzające się stereotypowo, jak taki na przykład początek: Y ńekotorom carstve, v ńekotorom gosudarstve, imenno v tom, v ko-torom my zifom, na gladkom meste kak na borońe sto-jało ńebolśoje śeło...^{7 8}.

Maretić daje wiele przykładów konwencjonalnego, utartego przez zwyczaj zapoczątkowywania serbo-chorwackich pieśni epicznych⁹ i zwraca przy tym uwagę na całe charakterystyczne liryczne introdukcje dodawane przed niektórymi epicznymi rapsodami. Czasem bywają one żartobliwe: „Bracia mili i drużyno droga! 1 Ja nie śpiewam dla siebie samego⁹, j Ale śpiewam, by was rozweselić \ (Da)¹⁰ pływała po morzu galija¹¹ | Wspomogła nas dziewica Maryja | Wszystkim dała, co komu jest drogie: | Temu czapkę, temu karm na drogę, j A niektórym płaszcz (dała) radziecki, [ Temu babę, co ma lat pięćdziesiąt, | Temu, bracie, (dała) młodą wdowę, | Temu znowu niewinną dziewczynę, | A mnie (dała) gęśle jaworowe | I smyk (do nich) z drzewa różanego. | Niech wam, bracia, jedną pieśń opowiem, | O junaku Ko-mienie-chorążym"¹¹.

862. Loci communes w szerokim znaczeniu słowa obejmują też wiele figur poetyckich, o jakich będzie mowa niżej; tak więc tu np. zaliczyć wypada epitety w złączeniu ze słowem (wzgl. z przedmiotem), któremu służą, pewne typowe, często powtarzające się porównania (młoda jak jagoda) itd. Do stereotypowych, usztywnionych przez tradycję zwrotów należą m. i. również niektóre przenośne określenia pojęcia: 'nigdy¹², w rodzaju takich: Tohdy, sestro, ho-stem bud u, | Ta jak kami ń kor iń pusty t, | Ta jak v er ba ] ab ko zrodyt („Wtedy, siostro, gościem będę, | Kiedy kamień korzeń puści, | Kiedy wierzba jabłko zrodzi^a)\ F. Kołessa przytacza sporo takich przykładów z ludowej poezji małoruskiej (kiedy kwiaty zakwitną na Boże Narodzenie; kiedy rzeka swój bieg w górę za-

465.

1

brzeżku | Żółte na nim piaseczki, | Na żółciutkich na piaseczkach | Stoją trzy sa-deńki. | A w pierwszym sadeńku | Slowiczek gwiżdże, | A w drugim sadeńku | Kukułka kuka, 1 A w trzecim sadeńku | Matka z synem biada". J. Sokolov, Russkij folkłor, zesz. 3, r. 1931, s. 76.

2

„Rozpościera się, rozpościera się pole, | Pole szerokie. | Przez pole biegnie droga, | Droga wygładzona. 1 Przy drodze stoi chata, | Chata pięknie zbudowana. | Wewnątrz mieszka dziewczyna, 1 Imieniem Katarzyna...". K. Śtrekelj, Slovenske narodne pesmi t. 1, s. 288 nr 228.

3

*    Początek jak wyżej, a dalej: „Za drogą leży niwa, | Niwa zielona, 1 Na niwie już jest zasiana | Pszenica żółta. | Kiedy pszenica dojrzała, | Kobietek dostała: | Dwanaście kobietek, 1 Dwanaście siostrzyczek". Ib. s. 360 nr 315.

4

*    „Rozpościera się, rozpościera się pole, | Pole szerokie; | Na polu stoi lipa, | Lipa zielona. | Pod lipą siedzi itd.“. Ib. s. 397 nr 365.

5

„Stoi, stoi pole, 1 Oj pole szerokie. | Na polu jest lipa, 1 Oj lipa zielona. | Pod lipą stół stoi, 1 Oj stół kamienny, ] Koło stołu — stolce, ] Oj stolce malowane, | Na nich siedzą etc.“. Ib. s. 675 nr 752.

6

   Gloger 1. c. s. 201 nr 82.    * Ib. s. 145 nr 5.

7

   „W pewnym cesarstwie, w pewnym państwie, mianowicie w tym, w którym my mieszkamy, na gładkim miejscu jak na bronie stało niewielkie sioło". J. Po-livka, Slovanske Pohadky t. 1, r. 1932, s. 127.

8

   Ob. jego „NaSa narodna epika", r. 1909, s. 69 sq.

9

   Przekład wolny; w oryginale jest: Ja ne pjevam, Sto je meni drago.

10

   W nawiasach umieszczam wyrazy dodane dla wyrównania wiersza.

11

⁷ F. Knłessa. Ukraińska usną słovesnist'. r. 1938. s

12

   Duży okręt. ¹¹ Maretić 1. c. s. 70 sq.