klszesz516

1626 i. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

powstałe przez rąbnięcie’), bądź wreszcie perevora ('żerdź’ dosłow. ‘przegroda’; cf. młrus. voryna 'żerdź w płocie’, vorje 'płot’); jeśli zaś była wycięta z boku, dodatkowo do głównego obrazu znamienia — pritest; o ile znów była dłuższa i pozioma-— p o j a s l ('p a s’).

i. X XX 5 3T z. -»l

ui y\ ’>x> ,£    *

>r

oę    / ^ n

29    \ 30 /

Ofl

* S —

V

f/ Ą Hk<w

o Q-X-

26 27 28

3/    -32

X ^

37

V Y

48,

_:    49

v 3Z

1_n 38	‘ V/ p ' 39 ' tZT 40		V A
~y~	V	r?” WV
43		A ^45	46
v=	N SI V/	v ^x V 53	54 V

Fig. 401. Dawne znamiona bartne z lustracji południowo-zachodnio-wielkoruskich. Okolice Brańska. Izvestija Imp. Archeolog. ObSćestva t. 2, r. 1861, s. 104—10.

>^V<

42

47

Kreskę złamaną pod ostrym kątem zwano (niezależnie od jej położenia) kuceri ('kędzior’), socha ('rosocha’) albo viły ('widły’), w niektórych zaś wypadkach 1 e ż e j k a (cf. wkrus. 1 e ż e j a 'leziwo bart-nicze’, ob. cz. I, s. 677 sq. i zwróó w tym związku uwagę zwłaszcza na wiadomość podaną na s. 678 w. 3—5 od góry; znak zwany „le-

żejką"¹ kojarzy się bowiem chyba raczej z kabłąkiem łeziwa, niż 3 całym tym przyrządem); przydatkową kreskę dołączoną do zasadniczej, choćby była większa od tej -ostatniej, określano jako otko-sokf, lub też — zależnie od kształtu — kr juki, ('hak’). Krzyż podobny do znaku mnożenia (X) lub do litery Xbyła to grant; krótkie widły trójzębne albo rysunek mniej lub więcej zbliżony do litery E — kurtja łapa; trójkąt zwrócony w górę czy w dół wierzchołkiem — bo rod a ('broda’); romb — korobtja ('króbka, puz-dro’); kabłąk — duga ('kabłąk, duha’); kółko małe — kobica²; większe — koleso ('koło’) itd. W ten sposób znamię wyobrażone np. na fig. 40122 jest opisane w jednym z dawnych inwentarzy jako tri sochi wercht rogami, pod* nimi kurtja łapka („trzy rosochy rogami do góry, pod nimi kurza łapka"); znamię jak na fig. 40129 dvć dugi stojacije, vt ispodi perevora („dwa ka-błąki stojące, w dole żerdź"); znamię jak na fig. 40144 — tri tny, promeżi tnov* sośka, na prave krjuk*, pod* krjukom* tent, pod tnom* ku cer* na prave („trzy cięcia, pomiędzy cięciami widły; w prawo [sc. od dolnego, tzn. 3., cięcia] hak, pod hakiem cięcie, pod cięciem kędzior w prawo") itd. Niektóre bardziej pomysłowe formy znaków miały swoje własne charakterystyczne imiona. Tak fig. 40118 ma wyobrażać „świerk", fig. 401 24 „łuk stojący" a 38 też łuk, ale leżący „do ziemi rogami", zaś 48 „łuk o jednym rogu, ze strzałą"; fig. 40126 (bez dolnej kreski) to — „strzemię", natomiast fig. 40121 (bez 2 kresek dolnych) oraz 35 (bez dwu górnych) to — „motowidła", a znów fig. 401 3 (bez poziomej kreski wewnątrz rombu) nosi nazwę „chomąto"³.

Powyższe klejma, jak i ich odpowiedniki w Polsce, stanowiły częstokroć z.naki określonych ostępów bartniczych, nie zaś poszczególnych bartników.

985. Oczywiście, jak już po części wiemy, gmerki służyły Słowianom nie tylko w zastosowaniu do drzew bartnych. Według Efi-menki na Wielkorusi północnej znaczyło nimi chłopstwo „wszystkie sprzęty gospodarskie": stołowe łyżki, kubki cynowe, siekiery, sierpy, łopaty, widły, duhy (ob. cz. I s. 659 sq.), beczki, worki (ze zbożem), a również sieci, łódki, wiosła, bosaki itp. Niekiedy dziewczęta wyszywały znamiona na rękawicach i chustkach. Piętnowano też nimi do-

1

   Ob. fig. 401 30 u samej góry oraz fig. 401 42 po obu bokach (górny zygzak nazwano tu „sochą").

2

   Wyraz urobiony od rdzenia kob-, oznaczającego 'wypukłość, krzywiznę okrągłość’; od apofonicznej postaci tegoż pierwiastka (ći»b-) poszły nazwy dla (uch£ u naczyń, a następnie dla) naczyń „uszatycb": dzbana pTBbamóicebra (*ć Łb-tr^)

3

   Wszystek materiał powyższy zaczerpnąłem z krótkiego, ale bardzo cennegc przyczynku P. Ivanova: O znakach, zamenjavśich podpisi v drevnej Rossii, Izvćs tija Imp. Archeolog. ObSć- t. 2, r. 1861, s. 102—11.