klszesz187

976 K. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

powszechnionych u różnych ludów na kuli ziemskiej, nawet u prymitywnych, natomiast dramat w ścisłym znaczeniu słowa, tzn. dramat właściwy, jest zjawiskiem o wiele rzadszym. Jednak także i on jest znany — jak po części niżej zobaczymy w przykładach — bynajmniej nie tylko krajom cywilizowanym.

Trzy są zasadnicze składowe, bez których nie ma właściwego dramatu: 1) słowo mówione albo śpiewane, 2) akcja i 3) aktor, tj. osoba symulująca w słowie i akcji inną osobę (albo istotę mityczną lub zwierzę itp.), względnie symulująca sytuację, jakiej w danej chwili nie przeżywa; przy czym symulacja ta nie może być podyktowana względami kultowymi, magicznymi, towarzyskimi itp., lecz jest dokonywana w celach artystycznych.

Fig. 205. Przyuszna (wzgl. skroniowa) ozdoba dziewczyny z połudn. Serbii. Sićevo (Niś). Źródło jak dla fig. 148 zesz. 2, r. 1931, labl. 3 (fragment obrazu).

Jeżeli słowa brak, a dane są tylko: aktor i akcja, wtedy mówimy o pan to minie. Jest to wytwór sztuki bardzo bliski w stosunku do dramatu, tak bliski, że terminem dramat, wziętym w szerszym znaczeniu, tj. takim, w jakim go będziemy używać poniżej i jaki ińia-łem na myśli, dając temu rozdziałowi nagłówek, obejmujemy zarówno dramat właściwy, jak właśnie i pantominę. — Teoretycznie mo żna sobie wyobrazić dramat pozbawiony wszelkiej akcji¹, w praktyce jednak nie będzie to dla nas miało żadnego znaczenia. Natomiast nie ma dramatu bez aktora-osoby żywej lub aktora-kukły, innymi słowy nie ma dramatu bez symulacji dokonywanej w celach artystycznych. Bardzo bliskie dramatowi są misteria, różniące się odeń tylko tym_; że symulacja zachodzi nie w celach artystycznych, lub nie tylko w celach artystycznych, lecz wyłącznie albo głównie w religijnych względnie kultowych. Spokrewnione z dramatem są także liczne obchody i takie obrzędy jak wesele ludowe. Choć bowiem uczestnicy ich przeważnie nie symulują postronnych osób czy nie przeżywanych w danej chwili sytuacji, jednakowoż, podobnie jak aktorzy, nie działają swobodnie wedle własnych chęci, lecz „grają“ narzucone im (przez tradycję) role. Są zresztą obrzędy i obchody, w których zachodzi także i symulacja, wykonywana co prawda nie w celach artystycznych, bądź co bądź jednak jeszcze bardziej zwiększająca ich podobieństwo do dramatu. Z chwilą gdy pierwotne (religijne, magiczne lub czysto społeczne)

znaczenie takiego obrzędu czy obchodu połączonego z symulacją zanika, i przedsiębierze się go już tylko dlatego, że dostarcza widzom i uczestnikom estetycznej i i. przyjemności, obrzęd ten lub obchód automatycznie zamienia się w typowy dramat, względnie w typowe widowisko dramatyczne (ob. niżej). Natomiast, o ile w danym obrzędzie czy obchodzie brak jest symulacji, natenczas nawet po zatraceniu pierwotnego znaczenia i nabraniu wartości estetycznych lub zbliżonych, nie stanie się pn dramatem, lecz pozostanie nadal wytworem do dramatu podobnym. Tak np. prastary obchód z człowiekiem-kozłem czy -kozą, mający ongiś magiczne względy na oku, stał się dziś na przeważnym obszarze Słowiańszczyzny najbardziej typowym dramatem (§§ 704 sq.); ale obchód sobótek nawet tam, gdzie zupełnie wygasło poczucie jego głębszych, magicznych i i. wartości, nie przedzierzgnął się w dramat (dramatycznym widowiskiem staje się ten obchód dopiero wtedy, gdy go przenosimy na deski teatru, innymi słowy, kiedy każemy aktorom symulować uczestników obchodu).

W związku ze wszystkim, o czym wyżej, zadaniem naszym, gdy chodzi o rozdział poniż- pig. 206. Naczolnik (diadem) z południowo-wschod-szy, będzie zapoznanie niej Bułgarii. 1NEMS t. 6, r. 1926, s. 70 fig. 33. się nie tylko z dramatem

właściwym, lecz również z pantominą oraz z tymi obrzędami czy obchodami², które dzięki zapominaniu ich dawnego znaczenia prze-

Niewątpliwie dramatem będzie np. intermedium sceniczne, polegające w całości na rozmowie dwu aktorów, ukrytych wewnątrz, dajmy na to, dwu sfinksów, czy innych nieruchomych posągów^r albo też drzew, skał itp.

Chcąc zorientować się co do elementów dramatycznych w obrzędach religijnych itp. ludów egzotycznych, można przeczytać np. krótką rozprawkę (odczyt) J. Lipsa Die Anfange des Theaters bei den Naturvólkern, Tagungsberichte der Deutschen Anthropologischen Gesellschaft, Bericht uber 49. Versammlung ...in Koln (1927) r. 1928, s. 44—52. Rozprawkę tę zamyka autor słowami: „Krótki ten przegląd wskazuje nam, jak bardzo także nasz dzisiejszy teatr jest zorientowany i uzależniony przez swój rozwój ze stadiów wcześniejszych, i jak głęboko w ludzkiej kulturze tkwią korzeniami jego początki. Wszczynając się z tańców mimicznych ludów zbierackich i łowieckich, poprzez obrządki, mające na celu płodność, i przez tańce fal-liczne ludów uprawiających ziemię oraz cywilizowanych rozwija się on w mimy, będące właściwym ludowym teatrem starożytnych Greków, a przez nie w wielki teatr światowy. I jednego jeszcze możemy się nauczyć, studiując te linie rozwojowe: intymnego związku, łączącego dany lud z jego teatrem... Teatr ludów egzotycznych nie występuje przed nami jako fakt oderwany, jak rzecz należąca do jednostki, przeciwnie zawsze był on zwierciadłem odwiecznego rodzimego życia i kultury danego ludu". Rzecz jasna, rozprawka Lipsa jest tylko jedną z niezmiernie licznych prac poświęconych rozwojowi teatru. Szczególne zasługi na polu odnośnych badań położył