klszesz358

1314 L. MOSZYŃSKI! KULTURA. LUDOWA. SŁOWIAN

W Michałowie w powiecie zamojskim na Lubelszczyźnie łuk muzyczny zwał się basem (bas); był sporządzany z kija i konopnego powrózka, natartego świerkową żywicą; pod sznurek podkładano nadęty powietrzem pęcherz (świński¹). Smyk składał się także ze zwyczajnego pręta, do którego umocowywano „włosie", również dobrze natarte żywicą. Bas taki łącznie ze skrzypcami i bębenkiem stanowił orkiestrę wiejską, używaną na przykład podczas wesel. Zupełnie podobne narzędzie było dawniej znane w Europie pozasłowiańskiej i po-zabałtyckiej: w Holandii (oraz we Włoszech²). — Ze względu na nazwę smyk, stosowaną gdzieniegdzie w rdzennej Polsce do łuku muzycznego, oraz przez wzgląd na zupełne podobieństwo łuku rozwiniętego (jak na fig. 346) do dwu smyków, wreszcie mając na uwadze starożytność narzędzia i prawdopodobne znaczniejsze rozpowszechnienie jego w czasach dawnych, można przyjąć, że pod nazwą mucznego instrumentu: smyk czy smyki, często spotykaną w starych źródłach ruskich, należy się domyślać właśnie rozwiniętego łuku (złożonego, jak wiemy, z dwu „smyków").

Fig. 381. Grzechotka drewn. (żegotka) wyrabiana w oko-kolicy Krakowa. „Wisła" t. 7,

W związku z powyższym pragnąłbym jednakowoż ostrzec, że wielka prymitywność jakiegoś danego narzędzia oraz jego występowanie w światowym zasięgu u różnych ludów, stojących na niskim stopniu kultury, same przez się bynajmniej nie dowodzą, by napotkanie takich instrumentów m. i. u Słowian — bodajby nawet na „głuchym" Polesiu — musiało być wywołane reliktową pozostałością z prawieku. Dopiero staranne sprawdzenie miejscowych nazw danego istru-mentu, zasięgu tych nazw, ich etymologii itd. oraz dokładne wyjaśnienie kwestii, czy narzędzie nie dostało się na wieś ze dworu, z miasta, od wędrownych grajków, wreszcie z obszarów sąsiednich (np. z Litwy czy Łotwy do siół słowiańskich), może rzucić światło na sprawę jego dawności czy tak zwanego autochtonizmu. W stosunku do nierozwi-niętego łuku muzycznego (to znaczy łuku pozbawionego pęcherza i smyka) zachodzi jeszcze i ta trudność, że jest to bądź co bądź narzędzie bardzo proste, które, jak należy przypuszczać, mogło powstawać zupełnie niezależnie w różnych stronach, a nawet — ewentualnie — zanikać na pewnych obszarach i znów się na nich później samorzutnie pojawiać. W szczególności na autochtoniczność poleskiego łuku rzuca pewien cień jego zupełnie nowa nazwa: bandurka. Ito

nie dlatego, by kazała się w nim domyślać jakby namiastki bandury (§ 840), lecz dlatego, ponieważ powtarza się w rdzennej Polsce, skąd mogła nadejść. Co prawda nieraz tworzą się nowe nazwy dla dawno znanych przedmiotów i wędrują niezależnie od owych obiektów z kraju do kraju. Bądź co bądź jednak cała kwestia dawności łuku muzycznego u Słowian pozostaje zupełnie otwarta.

Bardziej od łuku był, a po części jest jeszcze i dzisiaj, rozpowszechniony na zachodzie Europy inny, zbliżony doń zresztą instrument, sporządzany ze sztywnego kija i używany bez smyka. Coś podobnego widzieć było można do lat 1850—70 dość rzadko u Kurpiów i u Mazurów pruskich w postaci diablich czy diabelskich skrzypiec; tylko że zamiast świńskiego pęcherza jest tu podłożona pod strunę drewniana skrzyneczka w rodzaju pudełka z cienkich sosnowych deszczułek (fig. 347). Długość przyrządu wynosi od 70 do 100 cm;

Fig. 382. Grzechotki gliniane. Stara Sól pow. Sambor, SE od m. Lwów. Polska. — Muzeum Etn. w Krakowie. — Wg fotografii nadesłanej przez Dyrekcję Muzeum.

drewniana gałka u jego górnego końca daje się obracać w palcach, co powoduje słabsze lub silniejsze napinanie struny i zmiany dźwięku. Struna bywała dawniej kręcona z baranich kiszek; w ostatnich natomiast czasach zastępowano ją metalową. Smyka nie było. Grało się, popuszczając lub naciągając strunę (za pomocą gałki) przy równoczesnym uderzaniu w nią osobną pałeczką albo też przy szarpaniu palcem. Dźwięki były nieco jęczące, podobne do tych, jakie wydają gitary hawajskie. Grywano na owym „diablim" narzędziu melodie powolne, pieśni etc. Większych używano też w zespole ze zwykłymi skrzypcami, ale wtedy, jak i przy niektórych pieśniach, grający — według listownej informacji p. A. Chętnika, któremu wszystkie te dane zawdzięczam — „nie tyle wydobywał melodię, ile utrzymywał rytm, chwytając uchem i dobywając tylko ważniejsze tony harmonizujące z całością".

Inną pamiątką zamierzchłej przeszłości wydaje się być gingara czyli guslice dziecinne Serbochorwatów. Sporządza się je z kawałków grubej słomy kukurydzowej, od których odszczepia się włókna na „strunę" narzędzia i na „włosie" smyczka (fig. 348). Podobny

Ten szczegół dodaję wg krótszej notatki, dostarczonej mi ze wsi Sitańca pod Zamościem.

We Włoszech jednak, o ile wnosić wolno z wizerunku z r. 1625, łuk był pozbawiony rezonatora (pęcherza).