klszesz459

1512 i. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

jajeeko! | Położę cię na dębie itd.^J. Ostatni wiersz jest najwyraźniej wykolejony i z całą chyba pewnością nawiązuje do składania jaj na ofiarę dla słońca pod dębem. Wiemy bowiem dowodnie, że sąsiadujący bezpośrednio ze Słowianami Bałtowie składali za czasów pogańskich jaja dębom (rozumieć należy: pod dębami²) na ofiarę³ i że pogańscy Czeremisi dziś jeszcze w pewnych (zresztą odmiennych od tu poruszanych) okolicznościach dają słońcu na ofiarę jaje, umieszczając je na pniu drzewa (§ 387)⁴, wreszcie że zwyczaj modlenia się o deszcz pod dębem przetrwał niemal do ostatnich czasów u Słowian bułgarskich. Dlaczego właśnie dąb grał taką rolę w sprawach pogody, o tym ob. w § 431, gdzie podniosłem, iż dojrzałe, wiszące na tym drzewie lub zeń spadające jak deszcz przy potrząsaniu żołędzie musiały się kojarzyć w ludzkim umyśle z kroplami dżdżu.

Nadzwyczajnie rozpowszechniony jest też u Słowian — zwłaszcza u północnych — rodzaj ni to modlitwy, ni powitania, skierowanego do księżyca na nowiu. Podobne formułki modlitewno-powitalne znajdujemy również u wschodnich i zachodnich sąsiadów Słowian północnych. Więc, powiedzmy, u Mordwinów stare kobiety pochylają się według H. Paasonena przed księżycem i mówią: „Witaj, witaj księżycu; dla mnie pełne zdrowie, dla ciebie pełen bochen chleba! Witaj, witaj księżycu, jeden twój róg — srebrny, drugi — złoty". Mniej zrozumiały jest tekst mordwiński podany przez A. Śachmatova, który w jego tłumaczeniu brzmi: „Witaj, młody księżycu, matko-głowo... puść przede mną siedemdziesiąt siedem czartów. Ty bądź jak zdrowy chleb,. a mnie — zdrowie^{1 2}. Druga część tej formułki może też brzmieć odmiennie: „Tobie — srebrne rożki, a mnie zdrowie². Wielkorusi żegnają się widząc miesiąc na nowiu i mówią doń na przykład tak: Ba-t u § k a svefoł meśac! Zołoty roga tetie na stojańje, a mńe na zdorovje („Ojczulku, jasny księżycu! Tobie złote rogi na stanie⁵,, a mnie na zdrowie²). Białorusini wzywają, żegnając się również: Ma-ła^ićok maładej, u ćabe roh załatej! Taftę na pribytak, a nam na zdaróyja (Nowiu młody, ty masz róg złoty! Tobie —na przybytek, a nam — na zdrowie); to ma przynosić zdrowie na cały miesiąc. Oczywiście spotykamy też na Wielko- oraz Białorusi i liczne inne warianty podobnych odezwań. Również Małorusini dobrze znają inwokacje we wspomnianym rodzaju, jak na to m. i. wskazują takie, powiedzmy, formułki z Zadnieprza: Misacevy zołoty je rohy, a nam sćasta i zdorovj a, albo Tobi na spovńa, a meni na zdorovja („Miesiącowi — złote rogi, a nam — szczęście i zdrowie*.— „Tobie na pełnię, a mnie na zdrowie*). Podobne zwroty powitalne przechowały się w całej Polsce językowej, zaczynając od Pomorza, a kończąc na Podlasiu z jednej strony, zaś na zachodnich Karpatach z drugiej. Na podstawie bardzo licznych wariantów, jakie zebrałem i zmapowałem, można by u naszego ludu wyróżnić trzy zasadnicze typy formułki. Pierwszy z nich daje się w przybliżeniu zrekonstruować w ten sposób: Witaj księżycu, niebieski dziedzicu! J Tobie złota korona, a mnie zdrowie i fortuna Ten typ ciąży swym zasięgiem raczej ku północnemu zachodowi Polski, 51e jest poza tym rozniesiony po całym kraju, przerzucając się nawet na Białoruś w dorzecze Dźwiny; genezę zdradza wybitnie nie ludową. Odmienny odeń tekst, również w zrekonstruowanej redakcji brzmi: Witaj miesiączku nowy! [Żeby nas nie bolały głowy; drugi ten typ ogarnia swym zasięgiem całą Polskę rdzenną, wyjąwszy część północno-zachodnią. Wreszcie typ trzeci występuje zupełnie wyjątkowo na najdalszych południowych krańcach Polski, powtarzając się za to wyraźnie na Mało- i Białorusi w obrębie granic Rzeczypospolitej. Pierwotna jego redakcja jest najtrudniejszą do odtworzenia; w przybliżeniu musiała ona wyglądać mn. w. tak: Miesiączku młody (nowy), tobie ku pełni (na przybytek), a mnie na zdrowie; jak widać, przypomina to jedną z dwu przytoczonych niedawno inwokacji z Zadnieprza. Wyżej na str. 456 podałem dwie wersje z Czechosłowacji należące do drugiego z wyróżnionych wyżej typów polskich; tamże zacytowałem jedną z modlitw serbo-chorwackich; tu dodam jeszcze, iż, powiedzmy, Serbowie z Szumadii, dostrzegłszy sierp nowego miesiąca witają go tymi słowy: Zdrav zdravljaće, veseljaće! Venac ti na glavu, a meni zdrav-lje i veselje u kuću („Zdrowy uzdrawiaczu³, rozweselaczu⁴! tobie korona³ na głowę, a mnie zdrowie i wesele do chaty*).

938. Bez porównania piękniejsze i bardziej rozwinięte bywają inwokacje do wody, odmawiane przy pewnych okolicznościach nader często na Wielko-, Mało- i Białorusi oraz w rdzennej Polsce, a może i u innych Słowian północnych. Sporo ich zebrano w źródłach etnograficznych, a wszystkie, jakie tu mam na myśli, należą do jednego i tego samego zasadniczego typu, noszącego wyraźne piętno modlitwy i zilustrowanego na polskich i biało- oraz małoruskich przykładach w § 416. Typ to chyba niewątpliwie późnego i nie ludowego pochodzenia, jak tego m. i. dowodzą i wielkoruskie wersje w rodzaju takiej: Matuska voda! obmyvajeś ty kruty berega, żółty peski, beł-goruć kamen svojej bystrinoj i zołotoj strujoj. Ob-

1

*    Ob. s. 444 odn. 2.    ² Względnie też może — na dębach.

⁸ Ob. np. A. Bruckner, Starożytna Litwa, r. 1904, s. 126.

⁴ Mordwini zaś, dodajmy nawiasem, modlą się, gdy pochmurne niebo poczyna się wyjaśniać: „Pogodo, chodź, chodź, dam ci piękne jajko² (JSFou t. 12, r. 1894, s. 21).

2

   Zwrot niezrozumiały.

3

Tłumaczenie może nie być ścisłe (wyraz zdravljak znam wyłącznie jako

4

jedną z nazw dla księżyca na nowiu, napotykaną w inwokacjach).