klszesz515

1624 i. Moszyński: kultura ludowa słowian

ftieckie etc., cechuje na ogół przewaga prostolinijności, tzn. składają się na nie głównie kreski proste. Natomiast poniekąd u wschodnich Finów *, ale zwłaszcza u ludów tureckich oraz kaukaskich i u Węgrów można zauważyć, jak to po części podniósł już Efimenko, większą rozmaitość kształtów oraz bardziej wymyślne zarysy i przy tym częstsze niż u Słowian linie gięte: łękowate, okrągławe itp. W pewnej mierze pozostawać to może w związku z faktem, że u Słowian podstawowym materiałem, z którego wykonywane- większość przedmiotów „merkowanych^, było drewno i że u nich znamionowano też pnie graniczne, drzewa bartne, drzewa ścięte na domowy użytek, siągi drew, nawet żerdzie etc., podczas gdy u ludów tureckich i, zdaje się, kaukaskich cechuje się przede wszystkim zwierzęta. Otóż do znamionowania drewna bywa używany zwykły nóż czy topór itp., tzn. narzędzia predestynowane do wytwarzania kres przede wszystkim prostych; natomiast do piętnowania zwierząt stosuje się zazwyczaj specjalne kute z żelaza pieczęcie, którym kowal może nadawać dowolne kształty.

Równie obficie jak u północnych Wielkorusów są lub były używane znamiona u zachodnich Finów^{1 2}, Lapończyków³, Karelów⁴, Zyrian⁵, Wotiaków⁶, Czeremisów⁷, Mordwinów⁸ i Ostiaków⁹. Samo-jedzi mieli nawet osobne merki dla swych bóstw (którymi znamionowali reny poświęcone owym bogom), a każdy z nich nosił zawsze-ze sobą, niczym sygnet, swoje własne znamię, wycięte na kawałku drzewa, i po tych znakach m. i. rozpoznawano ciała zmarłych samotników, zbłąkanych na bezkresnej tundrze¹⁰. Wielkie jest bogactwo

tamg u ludów tureckich¹¹ i mongolskich, jako to u Czuwaszów¹², Baszkirów¹³, Kirgizów¹⁴, mieszkańców gór Ałtaju¹⁵, Kałmuków¹⁶, Kun-drowskich Tatarów¹⁷, Karaczejeweów¹⁸... Można je też widywać u rdzennych tubylców Kaukazu, na przykład u Kabardyńców¹⁹, Czerkiesów²⁰,, Guryjców ²¹ itd. *

984. Wracając do Słowiańszczyzny i w szczególności do północnej Wielkorusi zaznaczmy, że jeszcze w r. 1857 Efimenko mógł o niej napisać: „każdy ruski wieśniak i każdy tubylec, o ile jest samodzielnym gospodarzem, posiada swoje własne znamię". Znamiona te nosiły osobne nazwy, jak np. „krzyż", „srocza łapa“, „wronia łapa“ itp.; ale najczęściej, gdy było spytać chłopa o jego klejmo, określał je na modfę opisową, tzn. w ten na przykład sposób: dva rubeżik pralnych, tretje koso („dwie kreski proste, trzecia — skośna") albo dva rubeża sv'erchu na-rozno, a v niżu sośliś k śebe („dwie kreski u góry rozsunięte, a w dole schodzące się ku sobie"). Zupełnie podobne opisy znamion stanowią regułę w dawnych doku- i mentach ruskich sprzed paru- czy kilkuset lat. Jak można stwierdzić na ich podstawie, istniała jednak poza tym na Rusi bardzo obfita nomenklatura dla pewnych podstawowych motywów znamiennych oraz dla niektórych znamion naśladujących kształty przedmiotów codziennego użytku. Na wschodniej, powiedzmy, rubieży Biało-i Małorusi w bartnych ostępach puszcz, porastających brzegi Desny i jej dopływów w okolicy Brańska prosta kreska (pozioma, pionowa czy skośna) zwała się tern.²² (6 przyp. 1. p. tnomt, 1 przyp. 1. mn. tny; dosłow. 'cięcie’ wzgl. 'nacięcie’), albo rubeżT, (dosłow. 'cięcie

Szczególnie uderzają tu znamiona mordwińskie ogłoszone co prawda przez, niezbyt pewne źródło, bo przez V. Majnova. Widzimy śród nich m. i. nie tylko

„żurawia" i „ptaka", „brzozę" i „sierp", ale nawet „wodę" oraz „dym"! Porówn. jeszcze w zupełności zasługujące na zaufanie znamiona inorodców w postaci „cietrzewia" i „jelenia" wzgl. „renifera" w akcie z r. 1654, ogłoszonym w Izv. Imp. Archeolog. Obść. t. 2, r. 1861, s. 103.

* U. Sirelius, Suomen Kansanomaista Kulttuuria, t. 2, r. 1921, s. 515 sq. (z rys.).

⁸ N. Charuzin, Russkije Łopari, r. 1890, s. 250 sq. (z rys.).

* D. Zołotarev, Karelskije klejma, Izv. Russk. Geogr. Obśćestva, r. 1924 (cytuję z drugiej ręki).

A. Sidorov, Eigentumsmarken der Syrjanen, JSFou t. 45, r. 1932 (z rys.).

⁶ M. Buch, Die Wotjaken, r. 1882, s. 105 i tabl. 3; EO, r. 1890 nr 1, s. 121 sq. (z tabl.); G. Vere§£agin, Votjaki sosnovskago kraja, r. 1886, s. 198 sq. (z rys.); tenże, Votjaki sarapulskago ujezda, r. 1889, s. 69 (z tabl.).

¹ EO, r. 1894, nr 3, s. 39 (z tabl. i danymi bibliograficznymi).

⁶ V. Majnov, Oćerk juridićeskago byta mordvy, r. 1885 (= Zapiski Imp. Russk. Geogr. ObS£estva po otdSl. etnografii t. 14, zesz. 1), s. 196 sq. (z tabl.).

N. Ogłoblin, Ostiackije znamena XVII v6ka, Trudy Vostoćnago Otdóła Imp. Russk. Arch. Obśćestva t. 3, r. 1858 i Zapiski Uralsk. ObSćestva Lubitelej Este-stvoznanija t. 13 (cytuję z drugiej ręki).

A. Popov, Tavgijcy, r. 1936, s. 46 sq.; P. Efimenko 1. c. t. 176, s. 148—49.

Nieco danych ogólnie o tych ludach można znaleźć w rozprawie N. Aristova, traktującej o ich składzie etnicznym, £S t. 6, r. 1896, s 277—456 (rys.).

R. Andree 1. c. (r. 1889), s. 80; Izvćstija Imp. Archeolog. ObSćestva t. 2, r. 1861, s. 110-11 (9 rys. z r. 1678).

D. Sokołov, O baśkirskich tam gach, Trudy Orenburgskoj Archivnoj Ko-missii t. 13 (cyt. z drugiej ręki).

A. Levśin_; Opisanie kirgiz-kazaćjich iii kirgiz-kajsakskich ord i stepej, t. 3,

r. 1832, s. 134—35 (i tabl.); A. Charuzin, Kirgizy bukeevskoj ordy, t. 1, r. 1889,

s. 148—49 (rys.) itd.

W. Radloff, Aus Sibirien, t. 1, r. 1893, s. 279 (rys).

P. Nebolsin, Ocerki byta kałmykov chośontoyskago ułusa, r. 1852 (Bibl. dla ćtenija t. 113 i 114; rys.); P. Efimenko 1. c. t. 176, s. 278 sq. (rys.).

P. Efimenko 1. c. t. 176, s. 277 (2 rys.).

B. Plaetschke, Die Tschetschenen, r. 1929, s. 55 (rys.).

V. Poźidajev, Gorcy severnago Kavkaza, r. 1926, s. 78 (rys.; cyt. z drugiej ręki).

R. Andree 1. e. (r. 1889) s. 78.

Sbornik mater. dla opis. mestnostej i plemen Kavkaza t. 17, r. 1893, dz. 2 s. 65 (krótka wzmianka o wypalaniu tamg żelazem na ciele zwierząt domowych, głównie koni).

Litera 6 jest tu tylko osobliwością graficzną; genetycznie powinno być

e (^ *).