klszesz204

1010 i. MOSZYŃSKI: KULTURA ludowa słowian

nadaremnie wznoszono modły o uwolnienie od tej niezwykłej klęski. Dziś jeszcze słynna jest zaraźliwość fandanga w Hiszpanii i tarantelli we Włoszech; do niedawna zaś znany był z dość mn. w. podobnej zaraźliwości nawet kankan tańczonj^ po miastach Francji.

712. Po wszystkim, co powiedziano, nie zdziwi nikogo wielka rola tańca w życiu niezliczonych ludów. Czy udamy się na wschód do Azji, lub jeszcze dalej — do tubylców Ameryki, czy zawrócimy do Australii, albo też pozostaniemy w Europie, wszędzie z największą łatwością stwierdzić się daje owo ogromne znaczenie, jakie taniec ma dla człowieka. Nie mówiąc już o tym, że — nawet w Europie — za jego pomocą doznaje się cudownych uleczeń (§ 278), ba! unii mistycznej z Bogiem i oglądania nieziemskiego szczęścia (§ 282), wystarczy się powołać na fakt odbywania do dziś dnia rytualnych tańców przez duchowieństwo w niektórych miejscowościach Europy¹. Ludy niecywilizowane włącznie z chłopstwem pewnych stron Europy wprost przypisują tańcom — w niezawodnym związku z żywiołową siłą, z jaką oddziaływują one na duszę człowieka — jakoweś niezmierne mistyczne czy magiczne moce. Taniec sam przez się może według ich przekonań zmiękczyć czy nawet skruszyć wolę lub uradować serce bóstw — śród których iluż jest zapamiętałych tancerzy! — może odpędzić demony, a przynajmniej wzmóc człowieka w walce przeciwko nim; co więcej może bezpośrednio powodować bujny wzrost zbóż, ściągać dżdże i odpychać wszelkie klęski nie wyjmując morowego powietrza. Tańcząc w swej wsi do upadłego dnie i noce, żony i córki wojowników, toczących daleki bój z nieprzyjacielem, mogą okazywać im tym sposobem jawną pomoc poprzez odległość wielu mil. Wiara w mistyczną potęgę tańca nigdzie może jednak nie znalazła tak potężnego wyrazu, jak w owej pieśni Rigwedy, co opowiada o początku świata: bogowie, pogrążeni w chaosie, wziąwszy się za ręce utworzyli wirujące taneczne koło, a mocą jego ukształtował się świat i ukazało słońce! — Śród Słowian jaskrawych dowodów religijnego znaczenia tańca dostarczają przede wszystkim Bułgarzy i Serbowie; ale do tego powrócimy jeszcze niżej (ob. § 758).

Oprócz religijnego (włącznie z magicznym) taniec ma też wielkie znaczenie w życiu erotycznym. Jest rzeczą powszechnie znaną, że nawet u zwierząt — zwłaszcza u ptaków — istnieją „tańce“ (to znaczy rytmiczne podskakiwania, przysiadania, kołowania itp.), które noszą wybitne cechy erotyczno-zalotnych. Człowiek, ogniskując w sobie m. i. tyle różnorodnych właściwości spotykanych u przeróżnych grup zwierzęcych, w sposób zupełnie typowy wtóruje pląsom głuszców, cietrzewi i innych zwierząt; a zobaczymy coś podobnego i u Słowian. Bliskość „pląsów" ptasich do ludzkich spowodowała zresztą, że wprost je naśladowano, jak i niektóre ptasie walki. Za typowy przykład mogą tu służyć, powiedzmy, „pląsy kogutów", odprawiane przez Tadżyków Pamiru. Mają one przedstawiać walkę i zalecanie, się kogutów. Na środku półciemnego pokoju, w ruchliwych światłach i cieniach ogniska dwaj tancerze przykucnięci i podani naprzód, z rękoma sztywno wyrzuconymi w tył i z kawałkiem czerwonej materii na głowie imitującej grzebień skaczą naśladując ruchy kogutów. Widujemy i w Europie po wsiach „tańce kogucie", a także wzorowane np. na skokach czy tokowaniu głuszców (porówn. bawarski Auerhahn-tanz § 755).

Erotyzm tańca znajduje bardzo różny wyraz, począwszy od roz-pasanyćh, drastycznie zmysłowych przejawów (spotykanych m. i. u włościan europejskich, zwłaszcza na południowym zachodzie naszego lądu), a kończących się nieraz (szczególniej u ludów prymitywnych i w ogóle egzotycznych) prawdziwą orgią, aż do tak wyrafinowanie subtelnych i pełnych piękna, jak np. pewne odmiany orientalnego „tańca (siedmiu) zasłon", w czasie którego tańcząca dziewczyna zrzuca z siebie kolejno cząstki odzieży, obnażając się wreszcie zupełnie.

Wszelkie zresztą tańce dzięki podkreślonej przed chwilą potędze, z jaką oddziaływują na człowieka, zdolne są wywoływać w nim prawdziwe psychiczne burze; jak więc tańce erotyczne prowadzą niekiedy do orgii, a religijne do ekstaz, unii z bóstwem i stanów wieszczych, tak znów bojowe wyzwalają w uczestnikach tyle dzikości, że powodować mogą i powodują niezamierzone krwawe starcia, podczas których padają ranni a nawet zabici. W bojowych co prawda tańcach do sugestywnych gestów w szczególnie wysokim nieraz stopniu dołącza się tchnąca grozą mimika; jak dobrze wiemy, twarze tancerzy raz po raz kurczy w takich wypadkach ostry grymas, spośród warg wybłyskują im kły, pierś wzdyma się od szaleńczych okrzyków... Wszystko to podnieca tańczących jeszcze bardziej; afekty zaś, owła-dające nimi, z łatwością udzielają się widzom, i najmniejsza iskra spowodować może krwawy wybuch; w podobnych bowiem tańcach znajduje otwarty, entuzjastyczny wyraz czysty, wyzwolony z powszednich swych więzów żywioł dzikości; niesiony na przenikliwych falach rytmu, wstrząsa on całym jestestwem i budzi zupełne, wyzy-wające śmierć zapamiętanie. Nie darmo niektóre z ludów egzotycznych używają takich pląsów jako wstępnego przygotowania do walki z wrogiem.

713. W obrębie żadnego bodaj działu kultury ludów cywilizowanych nie obserwujemy tak silnych prądów, skierowanych od dołu ku górze, to znaczy od niższych warstw społecznych do wyższych, jak w obrębie sztuki choreograficznej. Zjawisko to trwa od wieków

Ob. V. Junk, Handbuch des Tai\zes, r. 1930, s. 126 sq. Dawniej tańce w kościołach były ogromnie rozpowszechnione na naszym lądzie (cf. ibidem). Znali ten zwyczaj również Słowianie, jak wynika z pewnego świadectwa z w- XIV odnośnie do Bułgarów (ob. L. Niederle, SSOK t. 3, r. 1935, s. 704).