klszesz207

1016 [. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

w ramach muzycznego okresu i vice versa. Dzięki odstępstwom od tej reguły powstają właśnie tańce typu „wlasinki“.

Gdy jednak pląs ulegnie bardzo znacznej rozbudowie i w związku z tym choreograficzny temat nie powtarza się w jednakowej postaci, lecz ciągle się zmienia, przekształca, pewne ruchy gubi, a coraz to inne zyskuje, zwęża się nieomal do jednego taktu, to znów rozszerza do przeszło dziesięciu itp., — wtedy oczywiście nie może być w ogóle mowy o pokrywaniu się muzyki i tańca w tym sensie, jaki mieliśmy na widoku powyżej. Bywa nawet, że przedzierzgający się ciągle w inną postać temat choreograficzny nie liczy się wcale z metrycznym rytmem akompaniamentu, obejmując, jak np. w huculskim arkanie według analizy Z. Kwaśnicowej (§ 729), l^ł/₂ taktu, to znów 2, a dalej 2¹/_a, 3, 3^2, l^Ł/a> znów l¹/*, 2¹/*, 9, 11 i 9 taktów.

716. Pomijając wyjątki w rodzaju podanych przez nas na s. 1013 sq. na ogół miara muzycznego taktu odpowiada u Słowian rytmice tańca. Toteż z miary taktowej tanecznych melodii słowiańskich można oczywiście, niemal bez wszelkich zastrzeżeń, wnosić o rytmie samego pląsu i na odwrót. Jeżeli rytm pląsu, odzwierciedlający się przez taką lub inną wartość taktów, nazwiemy metrycznym, tedy będziemy mogli orzec, że pod względem choreograficzno-metrycznym Słowiańszczyzna daje zupełnie wyjątkowo zajmujący obraz. Rozpada się ona mianowicie z tego punktu widzenia na trzy wielkie prowincje, mniej więcej zgodne z podziałem na trzy wielkie grupy językowe: wschodnią, zachodnią i południową. Wschód słowiański — to domena bezwzględnego panowania rytmów dwumiaro-wych; zachód — to teren ekspansji rytmów trójmiarowych; południe wreszcie — to obszar, gdzie obok pospolitych dwu- i rzadkich trójmiarowych obficie występują przerozmaite rytmy inne. Ale podział taki będzie ścisły tylko o tyle, o ile na mapę wyznaczającą zasięgi różnych rytmów tanecznych spojrzymy... z bardzo daleka. Przyjrzawszy się jej natomiast bliżej, każdy natychmiast dostrzeże cały szereg zawiłości, nakazujących znaczną korektę pierwszego wrażenia. Rytmy dwumiarowe panują na wszystkiej Rusi bezwzględnie — to jest niewątpliwie zgodne z prawdą; ale obok nich już i na Rusi przychodzą do głosu tu i owdzie — rzadko co prawda — także rytmy inne (trzyćwiereiowe na przykład), a między nimi nawet złożone (ł + f). Większej jednak poprawki wymaga Słowiańszczyzna zachodnia. Nie ulega oczywiście żadnej wątpliwości, że bardzo wybitnie różni ją od Rusi obfitość tańców trójmiarowych; jednakoważ trój-miarowy rytm ani nie jest bezwzględnym panem w choreograficznym świecie zachodnio-słowiańskim, ani też obszar jego jakiej takiej nawet przewagi bynajmniej nie ogarnia sobą całej Słowiańszczyzny zachodniej. Poza jego nawiasem pozostaje przede wszystkim Słowa-czyzna wraz z przyległymi skrawkami Polski i Moraw. Co do stosunków w Polsce orientuje pod tym względem mapa dołączona do popularnego artykułu C. Jędrzejewiczowej Tańce i stroje w czasopiśmie Arkady t. 3 r. 1937, s. 271'). Aby zaś uzyskać pojęcie, jak się one przedstawiają na Morawach, weźmy pod uwagę dzieło F. Bartosa Narodne pisnę moravske (r. 1901), obejmujące m. i. blisko 300 tanecznych melodii, podzielonych według „szczepów* morawskich. Otóż u tzw. Słowaków morawskich mamy tu bezwzględną przewagę rytmów dwumiarowych (dwućwierciowych); stosunek ich do innych wyraża się cyfrowo jak 15 do 1 (15:1). Podobna ale już mniejsza przewaga zaznacza się u bezpośrednio sąsiadujących ze Słowakami morawskimi i właściwymi Wałachów (15:6). Prawie równa jest ilość dwu- i trójmiarowych tańców u zamieszkałych dalej na zachód Ho-raków (15:14), Natomiast u sąsiadujących ze śląskimi Niemcami Ha-naków zaznacza się wyraźna zmiana na niekorzyść miary parzystej (15:25), która się też powtarza u Lachów (włącznie z Polakami cieszyńskimi; 15:19). Widać więc, jak mn. w. wzdłuż Karpat wschodnie państwo dwumiarowego rytmu sięga głęboko w serce Europy.

Nie wchodząc tu w bliższe szczegóły, stwierdzimy krótko, że ogólny obraz geograficznego rozmieszczenia dwu- i trójmiarowych rytmów tanecznych w obrębie Słowiańszczyzny północnej tłumaczy się wtargnięciem od niemieckiego Zachodu rozmiłowania w trójwymiarowości na obszary zachodnio-słowiańskie, leżące poprzednio — na równi z wschodnio-słowiańskimi — w obrębie zasięgu panowania rytmu dwumiarowego. — Niewątpliwie ciekawe byłoby w tym związku móc stwierdzić, jak daleko wybiega ów zasiąg poza Słowiańszczyznę w kierunku wschodnim. Na razie mogę tu jednak tylko podać, że np. A. Rudnev ogłosił w r. 1909 kilkanaście tanecznych melodii Kałmu-ków, z których wszystkie, wyjąwszy jedną, charakteryzuje metr dwu-ówierciowy; znam też parę melodii tanecznych Tatarów kazańskich i Baszkirów; zachowują one również tę samą miarę. Ale są na wschodzie, powiedzmy u Kirgizów, także tańce o rytmach nieparzystych i przy tym złożonych (np. */₈ —|- ^B/s). Bardziej zajmujące będzie tu dla nas, że na pozasłowiańskim Zachodzie Europy rytmy dwumiarowe, co najmniej w muzyce warstw oświeconych, bynajmniej nie miały dawniej takiego wzięcia, jak obecnie, oraz że tam — w muzyce wyższej — przez dłuższy czas właśnie trójmiarowy cieszył się uznaniem (ob. też niżej).

717. Przerzucając się na teren bałkański, można zaobserwować, jak już po części wiemy, ogromne urozmaicenie metrycznego rytmu ^{2 1}

— z rzadka — nad Niemnem. Te ostatnie przy tym i w rdzennej Polsce nie wszędzie występują jednakowo obficie; w szczególności na kresach południowych pokazują sio ni* w centrom i na zachodzie.

¹ Wg tej mapy rytmy parzyste występują na całym obszarze naszej Rzeczypospolitej, natomiast rytmy nieparzyste — tylko na terytoriach rdzennie polskich