klszesz296

1190    k. Moszyński: kultura ludowa słowian

„Linie kropkowane oznaczają, że następstwo objętych nimi taktów można uważać za typowe dla rytmiki tańców": krakowiaka (pierwszy dwutakt w miarze ²/₄), polskiego (j. w. w miarze ³/₄), kujawiaka (pierwszy dwutakt w miarze ®/₈) i owczarka (drugi dwutakt w miarze ³/„). L. Kuba, mówiąc o układach metrycznych na Słowiańszczy-źnie bałkańskiej, pisze, iż obok taktów ²/₄, ³/₄, ⁴/₄ oraz irracjonalnych (⁵/₄, ⁷/₄, ⁵/₈, ^7/8) nierzadkie są też ⁸/₈ i ®/₈ w takich postaciach jak

J I J/J! J' Ś. I J^S .⁵ 7    .⁵ I FZ7:    (natomiast nie-

miecko-romańskie rytmy w rodzaju J J ^ itp. trafiają się bardzo rzadko). Podobnych luźnych przyczynków można by tu przytoczyć więcej, nie zastąpiłyby one jednak w żadnym wypadku choćby tymczasowego syntetycznego zarysu. Przygotowanie takiego zarysu lub bodaj wstępnych, ale gruntownych przeglądów, zamykających się w granicach poszczególnych melograficznych prowincji, należy rzecz jasna przede wszystkim do muzykologii etnograficznej, a nie do etnografii ogólnej. Napomknę już więc tylko, że gdy chodzi o muzykę wokalną, cztero-, pięcio-, sześcio-, siedmiodzielne itp. wartości rytmiczne (np. j~J j j , J _ś j _# J    etc.) oraz tzw. dobiegające

(np. ) i odbiegające (np. J J~^) odmiany tegoż typu trafiają się częściej na północnym-wschodzie Słowiańszczyzny (zwłaszcza na Wielkorusi) oraz na jej południu (np. w Rodopach, w Macedonii serbskiej)¹ niż w pozostałych krajach. Szczególne upodobanie do używania w pieśniach całych wartości rytmicznj-ch zdają się zdradzać Słowacy i sąsiadujący z nimi Rusini, Morawianie oraz Małopolanie (ob. pieśń słowacką „Pred kostolom jedlićka" w § 797 nr 104).

795. W zamknięciu wykładu o budowie utworów muzyki ludowej zwracamy się do architektoniki w pospolitym w muzykologii rozumieniu słowa, tzn. do budowy uwzględniającej łącznie zarówno melodię, jako też rytm (iloczas) oraz akcenty dynamiczne. Jak wiadomo, określone motywy melod3^rczne występują zawsze w skojarzeniu z określonymi wartościami iloczasowymi oraz z określonymi akcentami dynamicznymi. Gdy się więc bada budowę danego muzycznego utworu, rozczłonkowując go na drodze analizy na człony składowe, można nie rozdzielać melodii, rytmu i akcentów dynamicznych, lecz brać pod uwagę melodyczno-iloczasowo-dynamiczne cząstki utworu jako zamknięte w sobie jego człony. Przy badaniach tego rodzaju pierwszorzędne znaczenie ma wzajemny stosunek muzyki i tekstu. Forma tekstu nieraz znakomicie ułatwia bowiem zrozumienie budowy muzycznej i odwrotnie budowa muzyczna niejednokrotnie rzuca światło na formę tekstu.

Słuchając jakiegokolwiek nowego dla nas ludowego utworu mu-zycznego, zwykle łatwo zauważamy, że po kilku czy kilkunastu chwilach nowość jego znika dla naszego ucha; to, co było nowe pod względem muzycznym, powtarza się już tylko ustawicznie, a odmieniają się wyłącznie słowa². Ten powtarzający się człon muzycznego utworu nazywamy okresem muzycznym^{3 4}. W wielu pieśniach słowiańskich okres muzyczny jest bardzo krótki: od strony tekstu odpowiada mu zaledwie 1 wiersz o kilku (np. 8) sylabach. Jeśli ten krótki okres określimy literą a, tedy budowę całej pieśni możemy od strony muzycznej oddać przez schemat a-j-a-j-a + «•••• Tego rodzaju budowa jest szczególnie charakterystyczna dla bardzo starych pieśni obrzędowych; napotykamy ją jednakowoż także w pieśniach epicznych i innych. Najliczniej występuje na Bałkanach. Urozmaicenie tej arcyprymitywnej „architektoniki“ oraz powiększanie okresu osiąga się u Słowian z prawieku na różnych drogach. Można więc, powiedzmy, manierą, którą V. Stoin uważa za bardzo pierwotną, wyśpiewywać dany okres z częściowym nawrotem w ten sposób, że nie kończy się go od razu, lecz przed ostatnimi tonami urywa; po czym, cofając się nieco wstecz, powtarza się całą drugą połowę okresu już w pełnej jej postaci.

1= 152

J= 152

Inny, szeroko zwłaszcza na Bałkanach rozpowszechniony zwyczaj urozmaicania i sui generis wydłużania okresów polega na wstawianiu między nie (przy powtarzaniu) powtarzającego się również krótkiego, najczęściej paro- lub kilkutonowego elementu muzycznego (od strony tekstu odpowiada mu refren^{5 6}).

! = 152

Ve—će-ra—lo li si, mo-me-le, jag-ne ja—lo li si.

1

Są to przeważnie figury ozdobnikowate (ob. § 802 odnośnik).

2

   O wyjątkach od tej reguły ob. niżej.

3

   Cf. wyżej, co powiedziano o okresie melodycznym.

4

   INEMS t. 4, r. 1924, s. 78 (Sofijsko i Bańsko).

5

   W przykładach oznaczam go kursywą.

6

   INEMS t. 4. r. 1924. s. 77 Uchtiman).