klszesz322

1242 i. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

opieram, bukowe, iwowe itp., zwłaszcza zaś często bzowe (Syringa vul-garis L.). Natomiast zawsze powinien on był być, jak się zdaje, młody, aby można go było „dokładniej przyłożyć do ust". Jedna z wiadomości, pochodząca z okolic Bochni, powiada o grze na dwu listkach: „Bardzo rozpowszechniona jest w Uściu Solnym gra na listku bzu. Na listku tym można wygrywać melodie bardzo ładnie, lecz grać jest bardzo trudno. Bierze się do ust dwa małe listki i kładzie się je na język po czym dmucha się tak, by wydawały tony. Najczęściej grywają na listkach przy grze na harmonii".

Fig. 276. Piska-wka języczkowa (duce) ze źdźbła żyta (a. — języczek). Długość ok.6 cm. —Sucha pow. Żywiec. Małopolska (K. K.).

Etnograficzne opisy poświadczają nam grę na liściach także z pogranicza Moraw i Słowaczyzny oraz z Serbii i Bułgarii; a z pewnością i gdzie indziej u Słowian była mniej lub więcej szeroko znana, jak-' kolwiek są też kraje, którym (jak np. pewnym okolicom Wileńszczyzny) była i jest obca. Odnośnie do morawsko-słowackiego pogranicza pisze A. Vaclavik, że do najpierwotniejszych tamtejszych narzędzi należą lipowe albo też i inne liście, na których młodzież wygrywa „nekolikohlase napevy“ (kilkugłosowe melodie). Mniej więcej analogicznie przedstawia się według P. Petronovića rzecz u Serbów (np. nad zachodnią Morawą), gdzie znów dziewczęta chętnie grywają „neodredjene¹ melodije" przy pomocy młodego liścia położonego na wargi.

N. Naćoy pisze w odniesieniu do bułgarskiego ludu: „Można też grać na liściu — np. gruszy — włożonym do ust albo między dwa palce u rąk". Znalazło to nawet wyraz w jednej z pieśni ludowych, mówiącej o dziewczynie, co szła przez las, grając na liściu gruszy (Janka prez góra rarrćśe, sa kruśeyo listo svirese).

Fig. 277. Pi skawkadzio bowata siego pióra Grębów po wiat Tarno brzeg. Mało polska. Rys

Są kraje (np. u nas w zachodnich Karpatach), gdzie zamiast gołego liścia stosuje się do tego samego użytku liść ukryty w dwudzielnej pochwie, złożonej z dwu osobnych kawałków kory wielkości mn. w. 3 cm X 5 cm.

W zastępstwie liścia drzewmego służy w takich wypadkach nieraz liść trawy, szczawiu lub innego ziela. Kawałki kory muszą być podobno suche i nie mogą zupełnie ściśle przylegać do siebie, lecz między nimi winno być nieco odstępu (fig. 272). Pasterze, jak głosi wieść,

umieli wygrywać na tym arcyprymitywnym narzędziu różne górs skie melodie.

Już na początku tego paragrafu napomknęliśmy za Chętnikie o korze brzozowej, co służyła flisakom do naśladowania głosów pt ków. Kawałki tej kory mają

jednakowoż także zastosowanie w muzyce. Oto bowiem, <30 pisze na przykład Ł. Kamieński odnośnie do Wielkopolski: „Z instrumentów ludowych najpierwotniejsze napotkano w Szamotulskiem;

Fig. 278. Piszczałka (świstak) u góry ; sunięta do gry, u dołu zsunięta. — Euszów wiat Zamość, Lubelskie. Rys. S. T. (K. K

Fig. 279. Sposób dęcia w piszczałkę z kory wierzbowej zw. skosiuka i pozbawioną wszelkich zatyczek czy wtyczek raz otworków bocznych Prisłop. Zakarpacie kie (Węgry), tuż na połu dniowo-wschodniej gra nicy naszego pow. Skole M. Gavazzi, Karpatoru ske prispćvki b. d. s. 25 (odb- z Narodopis. Vest-niku Ćeskoslovanskeho t. 19 zesz. 4, s. 293).

są to: kora czyli listek kory brzozowej^{2 3} o pełnym brzmieniu kia: netowym i skali limitowanej tylko przez indywidualność grająceg oraz fujarka wierzbowa bez otworów, a zatem o skali alikwotowej Zamiast kłaść liść trawy (lub drzewa) poziomo do ust, moźn też ująć go pionowo między wielkie palce u rąk (fig. 271 b). Sposc bem tym, dobrze znanym na północnej i południowej Słowiańszczj źnie, dobywają jednak wieśniacy (i to wyłącznie dzieci) tylko doi jednostajne i ostre dźwięki, przypominające oc . zew kogutów: nie wygrywają jednak, o ile wien żadnych „melodii". Dalszym udoskonaleniei pomysłu jest tu grajka⁴ klockowa złożon z liścia (wydłużonego listka trawy), wszczepie nego między dwa odpowiednio przycięte, ni( wielkie drewniane klocki. Kształt owych drewh nek bywa u Słowian różny; najpospoliciej jeć nak widzieć można wyobrażony tu na fig. 271 a znany nam już z serbochorwackiego wabik na ptaki (ob. część I str. 30 fig. 14). W charakte rze dziecinnego narzędzia „muzycznego" mar poświadczoną tę odmianę z Łotwy, obficie z Bie łorusi i zachodniej Małorusi oraz rdzennej Po ski, dalej — ze Słowaczyzny i z Serbochorwacj 814. Do wywoływania jednostajnych p: skliwo-cmokających tonów służą też dziecior po wsiach słowiańskich dolne części liści tata raku (Acorus Calamus L.), co tworzą pochwy obejmującą młodsze listki; ale to ma z muzy

1

Nieokreślone, nie dające się określić.

2

   Należy się domyślać, że chodzi tu o delikatną zwierzchnią skórkowatą kor (białą). Przy graniu pełniła ona zapewne tę samą mniej więcej rolę, jak liść drzewny

3

   Zdanie to cytuję dosłownie, ale z poprawioną interpunkcją.

4

^a Termin ludowy dla różnycfy prymitywnych narzędzi.