klszesz364

1326    k. Moszyński: kultura ludowa słowian

skich i innych posiada tych strun zaledwie pięć). Narzucające się przypuszczenie, że gęśle symetryczne powstały przez ewolucję asymetrycznych, przyjmuje bez dyskusji C. Sachs (r. 1929). Zdaniem natomiast Vaisanena (r. 1928) sprawa nie przedstawia się bynajmniej tak prosto, jakby to można sądzić przy powierzchownym wejrzeniu w te kwestie. Toteż wzajemny stosunek obu psalteriów należy uważać za zagadnienie otwarte, podobnie zresztą jak i ich stosunek do pokrewnych form zachodniej Europy czy Azji, jak punkty ich wyjścia oraz drogi, którymi ewentualnie nadeszły z jednej strony do Bałtów i Finów nadbałtyckich, a z drugiej do (wschodnich) Słowian K

843. Kończąc rozważania na temat ludowych chordofonów słowiańskich należy podnieść, iż Słowianie mają wspólną nazwę gęsib, która na północy i południu uparcie czepia się instrumentów strunowych, nie wykolejając się nigdy z tego swojego znaczenia, ani też nie służąc prymitywnym łukom muzycznym. To dowodzi, że już w okresie wspólnoty oznaczała ona jakieś dobrze zadomowione śród Słowian narzędzie chordofoniczne, bardziej od łuku rozwinięte, albo też służyła paru podobnym chordofonom różnym. Innymi słowy trzeba przyjąć, iż w dobie wspólnoty Słowianie obok różnych fletów (piszczałek) i rogów (trąb) znali też co najmniej jedno narzędzie strunowe typu wyższego niż łuk muzyczny. Źródła pisane potwierdzają to pośrednio. Tak więc już w pierwszej połowie wieku IX Hermenryk Augieński, wzgl. mnich z Ellwangen w Wirtembergii, pisze do opata w St. Gallen o „psalte-rium“ używanym przez (zachodnich) Słowian podczas tańców. Słynny jest dalej obszerny ustęp z Teofilaktosa Simokattesa, żyjącego w wieku VII po Cht\, o trzech Słowianach, schwytanych przez przybocznych cesarza Maurikiosa, gdy w r. 591 wojował w Tracji. Nie mieli oni przy sobie żadnego oręża, lecz tylko „kithary" (xt9-apai); twierdzili, że są wysłańcami do chana (awarskiego), pochodzą zaś z najdalszych krańców zachodniego oceanu, skąd 15 miesięcy musieli podróżować do chanowych dziedzin; żelaza u nich jakoby nie ma, i kraj ich nie zna broni. „Kithary (xid-apaę) — prawili — dlatego nosimy, bo nie nawykliśmy zbroić się w oręż,... gramy na lirach (Xupaię), ponieważ nie możemy trąbić na (wojennych) trąbach". Oczywiście anegdota ta może mieć tylko względną wartość; jednakowoż w świetle świadectwa Hermenryka Augieńskiego oraz zwłaszcza faktu, że najstarsze słowiańskie przekłady Pisma świętego tłumaczą wyrazem gęslt właśnie greckie xtfl’dpa, Xupa, nie można nim pogardzać. Dla Słowian wschodnich podają nam źródła arabskie wieku X ośmio- ¹ strunną „lutnię" (al-'ud)oraz „tanbur" (tanbur). Oczywiście nie podobna jest z precyzją określić, co należy we wszystkich tych źródłach rozumieć przez wyrazy: psalterium, KtO-źpa, Xópa, aTud, tanbur^{1 2}, g q s 1 b. Nie ulega wszakże wątpliwości, że chodzi tu o jakieś stosunkowo dość rozwinięte narzędzie chordofoniczne lub może o parę takich narzędzi. „Psalterium" zachodnio-europejskie wieku IX była to najprawdopodobniej płaska graniasta wielostrunna cytra; ntfrdpa, Aópa mogły mieć jeszcze w wieku VII w Bizancjum mniej więcej to samo znaczenie, jakie miały pospolicie w Grecji starożytnej, byłyby to zatem instrumenty z rodzaju lir właściwych; wreszcie — na przekór wszelkim zgodnościom — w arabskich narzędziach wieku X

1

O ile nie zostały wytworzone przez te ludy na miejscu, czego przy dzisiejszym stanie badań całkowicie wykluczać nie można.

¹ Ze względu na dużą wagę tych danych poprosiłem prof. dra T. Kowalskiego

0    garść łaskawych informacji filologicznych, które mi też ze zwykłą gotowością

2

   uprzejmością nadesłał. Powtarzam je tu w całości: „1° Trudno powiedzieć — bez specjalnych studiów — kiedy po raz pierwszy pojawia się w źródłach arabskich wyraz

tunbur (późniejsza wymowa tanbur, — oczywiście i jedna i druga forma wymawiana z częściową asymilacją nb=±mb, tj. tumbur i tambur). Słownik al-Gauha-ri’ego z wieku XI naszej ehy zna ten wyraz w znaczeniu „pewien instrument muzyczny ze strunami, na którym się gra za pomocą plectrum“ i uważa go za pożyczkę z perskiego dunb-i-bdrd 'ogon jagnięcia'^{3 4 5} [z powodu rzekomego podobieństwa kształtu]. Etymologia ta wydaje się być ludową. W każdym razie świadczy ona, że wyrazu nie uważano za rodzimy, jakkolwiek forma nominalna tego typu nie jest w arabskim rzadka (po_r. np. frurtnm, późniejsza wymowa frartum 'trąba słonia⁶, skąd nazwa miasta Chartum).

3

Obok tambur (pisanego tanbur) występuje też forma żeńska tambura. Wyraz tambur (też w pisowni    tanbur) jest używany również w tym samym zna

4

czeniu w perskim i w tureckim (osmańskim). Np. Redhouse, A Turkish and English Lexicon, Constantinople 1890 podaje na str. 1246: tunbur vulg. tambur a large six stringed lute, zaś tambura (ibid.) a smalier lute.

W notatkach własnych znajduję wskazówkę, że słowo tunbur jest poświadczone już w poezji staroarabskiej u poety al-’A’śa (Gedichte von ...al-^:A^rśa ed. R. Geyer. London 1928, N° 78 v. 15) z VII wieku po Chr.

5

2° Co do    'ud wyraz jest niewątpliwie arabski, bardzo dawno poświad

6

czony, zapewne już w poezji staroarabskiej (choć nie mógłbym w tej chwili podać miejsca), 'ud znaczy 'drewno, kawałek drzewa⁶, w specjalnym znaczeniu 'drzewo aloesowe (jako kadzidło)⁶ i instrument muzyczny⁶. Co do ostatniego podaję za E. W. Lane’em, Arabie-English Lexicon V 2190: a certain musical instrument well known, the lute which word, like the French »luth« etc. is derived from al-'ud; accord. to the L(isan al-'Arab) it has four chords, but I have invariably found it to have seven double chords; it is figured and described in my work on the modern Egyptians: in the present day it is generally played with a plectrum, formed of a slip of a vulture’s feather, but in former times it seems to have been usually played upon with the tips of the fingers.

I ten wyraz rozszedł się po całym świecie muzułmańskim, tak że jest używany zarówno na irańskich, jak na tureckich obszarach. Jesienią spotkałem ud (o 5 strunach podwójnych) w Dobrudży na pd. od Silistrii (grał Ormianin emigrant z Afiun Karahisar z Azji Mniejszej)".*( List z dnia 28 III 1938).